Mavzu – Avtomobil yo’llarini loyihalash
Reja
Loyihalash va loyiha.
Yo’l inshootlarini loyihalash bosqichlari.
Avtomobil yo’llarini loyihalashda zamonaviy informatsion texnologiyalarni qo’llashning ahamiyati.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
Loyiha -yo’l va uning inshootlarini qurish va keyinchalik ularni saqlash uchun zarur bo’lgan hujjatlar komplekti (tushuntirish xati, chizmalar, smeta va b.).
Ilg’or zamonaviy kontseptsiyalar loyihalashga tizimli, yakdil yondashishni talab qiladi. Yakdil, tizimli yondashish ma’lum bir bosqichlar orqali ta’minlanadi. Har bir bosqich loyihachilar oldiga ma’lum bir maqsad va vazifalarni quyadi.
Avtomobil yo’llari loyihalari ikki bosqichda ishlab chiqiladi (loyiha oldi va loyiha).
Loyiha oldi bosqichi:
yo’llarni rivojlanish dasturi (YRD),
investitsiyalarniasoslash (IA).
Loyiha bosqichi:
Muhandis loyiha (ML),
ishchi hujjatlar (IH).
Loyiha oldi bosqichida yo’llarni rivojlantirish dasturi maqsadi yo’l va yo’l inshootlarini butunlay qurish, rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash bo’yicha ishlar ketma-ketligini va iqtisodiy jihatda maqsadli ekanligini aniqlash hisoblanadi. Yo’llarni rivojlantirish dasturini ishlab chiqishda kartografik materiallardan, diagnostika natijalaridan, loyiha va qidiruv ma’lumotlaridan, tadqiqot, statistik va boshqa materiallardan foydalaniladi.
Investitsiyalarni asoslash. Ushbu bosqichning maqsadi yo’llarni qurish yoki rekonstruktsiya qilishga investitsiyalarni kiritishning iqtisodiy, ijtimoiy va tijorat maqsadlarini texnik imkoniyatlari tug’risidagi echimlarni asoslash hisoblanadi.
Loyihalashning bu bosqichida yo’lning texnik parametrlari va uning inshootlarini joylashish o’rni asoslanadi.
Investitsiyalarni asoslash kartografik materiallar yoki oldin bajarilgan dala loyiha-qidiruv ishlari asosida ishlab chiqiladi.
Loyiha hujjatlari LH - bu tushuntirish xati va hujjatlar tuplamidan iborat bo’lib, quyidagilardan tashkil topadi:
Tuman transport tarmog’i bog’lanish xarita-sxemasi, yuklanganlik yig’ma qaydnomasi, yuk aylanishi, harakat jadalligi, asosiy texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar jadvali.
Yo’l rejasi, qisqartirilgan bo’ylama kesim va namunaviy kundalang kesimlar.
Yo’l to’shamasi qabul qilingan varianti chizmasi.
Ko’priklar va yo’lo’tkazgichlar, asosiy kesishmalar, tutashmalar va transport tugunlari, avtobus bekatlari, dam olish maydonchalari, yirik kommunikatsiyalarni qayta qurish, bino va inshootlarni bo’zish va kuchirish qaydnomalari.
Trassa variantlarini solishtirish sxemalari.
Vaqtincha band qilinadigan er uchastkalari sxemasi.
Loyiha bosqichida muhandislik loyihasi. Avtomobil yo’llarini qurish, rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash muhandislik loyihalari (ML) vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
Oldingi bosqichlarda maqullangan rivojlanish strategiyalari uchun optimal texnik echimlar tanlash.
Ish hajmlarini va zaruriy investitsiyalarni aniqlash.
Pudrat savdolarini tashkil qilish uchun hujjatlar tayyorlash.
Muhandis-geodezik, muhandis-geologik, muhandis-gidrometeorologik va muhandis-ekologik qidirishlar mavjud me’yoriy hujjatlar asosida bajariladi.
Muhandislik loyihasi quyidagilar iborat:
Faqat ML ekspertizasi va buyurtmachi uchun belgilangan texnik echimlarni asoslash materiallari.
Er uchastkalarini olish imkoniyatlarini asoslash.
Konkurs hujjatlari.
Ishchi hujjatlar. Ishchi hujjatlar (IH) muhandislik loyihasida mavjud me’yoriy hujjatlar asosida qabul qilingan texnik echimlarni aniqlashtirish uchun ishlab chiqiladi. Uning tarkibi buyurtmachining loyihalashga topshirig’i asosida aniqlashtirilishi mumkin. Murakkab bo’lmagan ob’ektlar uchun ishchi hujjatlarni muhandislik loyihasi tarkibiga kiritishga ruxsat etiladi.
O’zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgach, barcha sohalarda keskin rivojlanib bormoqda. Ishlab chiqarish tarmoqlari ilmiy-texnik jihatdan taraqqiy etib bormoqda. Respublikamizga xorijiy texnika va texnologiyalar kirib kelib, xalq xo’jaligining barcha soxalarida avtomatlashtirish tizimlari joriy etila boshlandi. Hayotimizni elektron hisoblash mashinalarisiz tassavur etib bo’lmay qoldi. XX asrning oxiri XXI asrning boshiga kelib, kompyuterlar keskin rivojlanib kundalik hayotimizda mo’him o’rin egalladi. XXI asr-kompyuterlar asri, ya’ni axborot va axborot texnologiyalari asri deb e’tirof etilmoqda.
Boshqa soxalar kabi yo’l xo’jaligi soxasida ham rivojlanish kuzatila boshlandi. Respublikada avtomobil transportiga bo’lgan talab keskin oshib borishi bilan yo’llarda harakatlanayotgan avtomobillar sonining keskin ko’payishi kuzatilmoqda. Bugungi kunda zamonaviy avtomobil yo’llarini loyihalash va qurish dolzarb masalalardan biri bo’lib qolmoqda. Bundan kelib chiqadiki, ishlab chiqilayotgan yo’l loyihalari sifatini oshirish va qurilish smeta bahosini kamaytirish davr talabi hisoblanadi.
Sanoat va qishloq xo’jaligining har xil sohalarida transportga bo’lgan talabdan kelib chiqib, loyiha echimlarida harakatning tejamligini, xavfsizligini va komfortabelligini ta’minlash zarurati tug’iladi, bu esa, loyiha ishlarini takomillashtirishni talab qiladi. Bu va bunga o’xshash masalalarni echimini topish va loyiha echimi sifatini oshirishning birdan bir yo’li bu - elektron hisoblash mashinalarini (axborot texnologiyalarini) qo’llash, loyiha echimlarini optimallashtirishda matematik usullardan keng foydalanishdir.
Avtomobil yo’llarini loyihalashda ba’zi bir muhim sanalgan kompleks talablarni hisobga olish zarur: hududning iqtisodiy va ijtimoiy talablaridan kelib chiqib optimal transport xizmatini ta’minlash; avtomobil transporti ishi samaradorligini ta’minlash, harakat xavfsizligi va qulayligini ta’minlash; yo’llarni qurish va ekspluatatsiya qilishda moliyaviy va material resurslarni iqtisod qilish. Ushbu talablarga javob beradigan loyiha echimlarini qidirish yuqori malakali loyihachi muhandislardan katta mehnat sarfini talab qiladigan murakkab vazifa hisoblanadi.
Amaliyot shuni ko’rsatadiki, avtomobil yo’llarini loyihalashda axborot texnologiyalarini qo’llash, loyiha tashkilotlarida xodimlar ish unumdorligini oshirish bilan bir qatorda loyiha echimlarini sifatini yaxshilash imkonini beradi. Bu esa qo’yidagilar hisobiga amalga oshiriladi:
yo’llarni loyihalashdagi og’ir va bir xil turdagi hisoblash ishlarini avtomatlashtirish, masalan: bo’ylama kesimni loyihalashda loyiha chizig’ini o’tkazish va loyiha belgilarini hisoblash, mustahkamlash va er ishlari hajmini hisoblash, gidrologik hisoblashlar, suv o’tkazuvchi quvurlar tuynugi o’lchamini va ularni qurish ishlari hajmini aniqlash;
loyiha echimlarini optimallashtirishda matematik uslullarni qo’llash;
ko’pgina raqobatbardosh variantlarni ishlab chiqish va ularni texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlari bo’yicha baholash;
«Qo’lda» loyihalash uslubida o’zining murakkabligiga ko’ra foydalanish imkoni bo’lmagan, ya’ni hisoblashning eng aniq uslublarini qo’llash.
Keyingi yillarda Respublikamizda avtomobil yo’llarini loyihalashda avtomatlashtirishning takomillashgan uslublarini ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq etish ishlari jadal sur’atlarda amalga oshirilmoqda. Ayniqsa birlamchi ma’lumotlarni to’plash, topografik xaritalarda yo’l o’qini o’tkazish va kompyuter texnologiyalarida ba’zi bir inshootlarni loyihalash, chizma-grafik ishlarni avtomatlashtirish ishlari ko’proq rivojlandi. Hozirgi vaqtda texnika va texnologiyalar rivojlangan asrga kelib, loyihalash ishlari 90-95 % avtomatlashgan usulda amalga oshirilmoqda.
Loyiha echimlarini sifatini va asoslanganligini oshirish bilan birga loyiha ishlari muddatini qisqartirish va mehnat sarfini kamaytirishning birdan bir yo’li - bu zamonaviy avtomatlashgan loyihalash tizimlaridan foydalanish va ularni loyiha jarayonida qo’llashdir.
Kibernetika fan tashkil topgan davrlarda (XX asr 50-yillari), axborot deyilganda odatta, ma’lumotlarni tushunib kelingan. Informatikaning fan bo’lib yuzaga kelishi bilan ommaviy kommunikatsiya vositalarining jadal rivojlanish sharoiti paydo bo’lib, uzatilayotgan axborotlarni o’lchash zarurati yuzaga kela boshladi. Axborotlarni insonni ma’lumot olishining vositasi deb qarala boshlandi.
XX asr 70-yillariga kelib, personal kompyuterlarni paydo bo’lishi ishlab chiqarishda yangi bosqichni, ya’ni axborotlarni qayta ishlash va ularni istemol qilish ishlari boshlandi. 17 asrning boshida murakkab hisoblash ishlariga zarurat yuzaga keldi va buning uchun katta hajmdagi hisoblashlarni yuqori aniqlikda bajarishga hisoblash qurilmalariga extiyoj sezila boshlandi. 1642 yili frantsuz matematigi Paskal birinchi mexanik hisoblash mashinasini - “Paskalina” ni yaratdti. 1830 yili ingliz olimi Bebidj birinchi programmalashtirilgan hisoblash mashinasi g’oyasini taklif qildi. Perfokarta g’oyasini birinchi bo’lib Xollerit ishlab chiqdi. U aholi sonini xisoblash natijalarini qayta ishlash uchun mashina yaratdi. U o’zining mashinasida birinchi bo’lib elektrdan foydalandi. 1930 yilda amerikalik olim Bush differentsial analizatorni-dunyodagi birinchi kompyuterni ixtiro qildi.
Hisoblash texnikalarining rivojlanishiga ikkinchi jaxon urushi katta turtki berdi. Harbiylarga kompqyuter zarur bo’lib qoldi va Mark-1 dunyodagi birinchi raqamli kompqyuterni 1944 yilda professor Aykne ixtiro qildi. Ushbu kompqyuterning o’lchamlari 15 X 2,5 m., bo’lib o’nda 750000 detallar ishlatildi.
1946 yilda AQSH harbiylari burtmasiga ko’ra bir gurux olimlar tomonidan birinchi elektron kompqyuter “Eniak” yaratildi. Tezligi 5000 qo’shish jarayonini va 300 ko’paytirish jarayonini 1 sekunda bajara oladi. O’lchami 30 m. uzunlikda - 85 m3 hajmda, og’irligi - 30 tonna. 18000 el. Lamp ishlatilgan.
1959 yilda Intel firmasi (AQSH) Datapoint firmasi (AQSH) buyurtmasiga binoan mikroprotsessorlar yarata boshladi.
. Analogli hisoblash mashinalari(AHM).
.Elektron hisoblash mashinalari (EHM).
.Analog-raqamli hisoblash mashinalari (ARHM).
EHM avlodlari
1-Jadval
XARAKTERISTIKA
|
I
|
II
|
III
|
IV
|
Qo’llanilgan yillari
|
1946-1960
|
1960-1964
|
1964-1970
|
1970-1980
|
Asosiy elementi
|
El. lampa
|
Tranzistor
|
IS
|
BIS
|
Dunyodagi EHM soni (sht.)
|
yuzta
|
mingta
|
O’n ming
|
Million
|
EHM o’lchamlari
|
Katta
|
Qisman kichchik
|
Mini-EVM
|
mikroEVM
|
Tezligi (shart)
|
1
|
10
|
1000
|
10000
|
Axborotlar tashishi
|
Perfokarta
|
Magnit lenta
|
Perfolenta
|
Egiluvchan disk
|
1-rasm. Birinchi EHM
Avtomobil yo’llarini avtomatlashgan loyihalash tizimini zamonaviy rivojlanish bosqichi loyihachi-muhandis bevosita ishlayotgan amaliy dasturiy ta’minot va personal kompyuterlardan foydalanish bilan bog’liq. Oliy o’quv yurtlarini bitkazuvchilar bilimi va malakasiga bo’lgan talablar doimo oshib boradi. Loyiha ishlaridagi zamonaviy texnika va texnologiyalarni hamda tizimli loyihalashni zamonaviy uslublari va tamoyillarini o’zlashtirgan keng qamrovli muhandis yo’lchilar tayyorlashga zarur bo’lgan hissani “Loyihalash jarayonlarini
avtomatlashtirish asoslari” fanini o’rganish olib keladi.
Ushbu fanning maqsadi ko’plab loyiha tashkilotlarida foydalanilayotgan CREDO kompleks dasturi imkoniyatlari bazasida avtomobil yo’llarini avtomatlashgan loyihalash tizimi doirasida talabalarga bilim va ko’nikmalarni etkazishdan iboratdir.
1992 yildan boshlab O’zbekistonda loyihachi-muhandislar avtomobil yo’llari va yo’l inshootlarini qurish, rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash loyihalarini ishlab chiqishda CREDO kompleks dasturini qo’llab kelmoqda. AY ALT- avtomobil yo’llarini avtomatlashgan loyihalash tizimini qo’llash tajribasi shuni ko’rsatadiki, loyiha echimlarini sifatini oshirish va loyihalash muddatini qisqartirish nuqtai naziradan katta samara beradi.
«Yo’l loyiha byurosi» MCHJ, «Fargonayo’lloyiha» institut va boshqa loyiha tashkilotlari mutaxassislari tomonidan AY ALT ni qo’llash bilan A-373 «Tashkent- O’sh» «Qamchiq davoni» bo’lagi, M-39 «Olmota-Toshkent-Termiz» 806-1435 km bo’lagi, o’zbek milliy magistrali bo’laklarini va boshqa O’zbekiston Respublikasi umumiy foydalanishdagi avtomobil yo’llarini loyihalari tayyorlandi.
Respublikamizda birinchi bor, Rossiyada ishlab chiqilgan «Elektronika» rusumidagi kompyuterlardan foydalanilgan bo’lsa, keyinchalik xorijda ishlab chiqilgan IBM 286, 486, Pentium-I, II, III kompyuterlaridan keng foydalanildi. Hozirgi kunda eng zamonaviy hisoblangan Pentium IV kompyuterlaridan, Noutbuk, Netbuklardan amalda keng foydalanilmoqda.
Zamonaviy texnika va texnologiyalarni o’zlashtirish va avtomobil yo’llarini avtomatik loyihalash ishlari «Yo’l loyiha byurosi» mas’uliyati cheklangan jamiyatida keng ko’lamda amalga oshirilmoqda. Oxirgi yillarda avtomatlashgan loyihalash tizimlaridan keng ko’lamda foydalanish natijasida “O’zbek milliy avtomagistrallari” loyihalari ishlab chiqildi. Bunda asosan CREDO, MX ROAD, IndorCAD, AutoCAD va CorelDRAW dasturlaridan foydalanildi.
XULOSA
Loyiha oldi bosqichida yo’llarni rivojlantirish dasturi maqsadi yo’l va yo’l inshootlarini butunlay qurish, rekonstruktsiya qilish va ta’mirlash bo’yicha ishlar ketma-ketligini va iqtisodiy jihatda maqsadli ekanligini aniqlash kerakligini. Yo’llarni rivojlantirish dasturini ishlab chiqishda kartografik materiallardan, diagnostika natijalaridan, loyiha va qidiruv ma’lumotlaridan, tadqiqot, statistik va boshqa materiallardan foydalanishini bildik.
Loyihalashning bu bosqichida yo’lning texnik parametrlari va uning inshootlarini joylashishini tushinib oldik.
Investitsiyalarni asoslash kartografik materiallar yoki oldin bajarilgan dala loyiha-qidiruv ishlari asosida ishlab chiqilishi to’g’risida tushunchaga ega bo’ldik.
|
