Mavzu:7 Kimyoviy ommaviy qirg’in qurollaridan himoyalash
Glossary
Umumiy ma’lumotlar
Kimyoviy qurollar — zaxarli kimyoviy birikmalar bo’lib, ular asosan zaxarli moddalar hisoblanadi. Kimyoviy qurollarning kuchi ularning zaxarli xususiyatiga qarab belgilanadi.
Kimyoviy qurollar ximoyalanmagan odamlarni, xayvonlarni, o’simlik, yer, suv, xavo, inshoot, texnika va jamiki ko’rinadigan narsalarni zaxarlaydi. Bunday qurollar asosan nafas yo’li, teri, oshqozon-ichak va yaralangan joylarda kon yo’li bilan ta’sir qilishi mumkin. Kimyoviy qurollar ta'sir etgan insonlar va jamiki mavjudotlar, jismlar, oldingi holatiga qaytarib bo`lmaydigan darajada zaharlanadi.
Kimyoviy qurollar — nishonga tez va uylangan maqsadga to’la erishish darajasi boyicha ta’sir etishiga qarab eng xavfli va qudratli qirg’in qurol hisoblanadi.Chunki uning juda kichik dozasi xam juda qisqa vaqtda ta’sir etib hamma narsani zaxarlaydi. Tarkibi Kimyoviy qurollar shikastlash xususiyatiga kura: asabni pallajlovchi, (zoman, zarin, Vilks), terini zaxarlovchi (iprit, azotli iprit), umumiy zaxarlovchi (sinil kislotasi, xlorsian) bo’guvchi (fozgen, difozgen), qaltiratuvchi (xloratsetofenon, adamsit), ruhiyatga ta’sir etuvchi (LSDdietilamidlizirin kislotasi va Bizet). Zaxarlovchi moddalar zaxarlash xususiyatiga hamda taktik qo’llanishiga ko’ra quyidagi guruxlarga bo’linadi:
O’ldiruvchi — Viiks, zaryn, zoman, iprit, azotli iprit, sinil kislotasi, xlorsian, fozgen;
Kimyoviy qurollar ta’sir doirasi o’ta barqaror va keng miqyoslidir.
Zaxarlovchi moddalarning kuchi uning zaxarliligi, tez ta’sir etuvchanligi va chidamliligi bilan ulchanadi. Bulardan tashkari, bunday qurollarningta’sir etish diapazoni (kulami) juda katta xisoblanadi.
Hozirgi vaqtda zaharli moddalarni aniqlash uchun kimyoviy razvedkaning qo‘shin asbobi — VPXR, tibbiy va veterinariya xizmatlari kimyoviy razvedka asbobi — GTXR-MV, tibbiy dala kimyosi laboratoriyasi — MPXlar ishlatiladi.
Zaharli moddalarni kimyoviy razvedka dala asboblari bilan aniqlash, so‘rilayotgan zaharlangan havo oqimi reaktiv orqali reaktiv rangi intensivligi to‘ldiruvchidagi zaharli moddaning havodagi kontsentratsiyasiga to‘g‘ri proportsionaldir.
Kimyoviy razvedkaning qo‘shin asbobi (VPXR) zarin, zoman, iprit, fozgen, difozgen, sinil kislota, xlortsian, shuningdek, Vi-iks gazlarning zavodda ma`lum xududlarda, texnikada borligini aniqlashga mo‘ljallangan Аsbob qopqoqli korpusdan, unga o‘rnatilgan qo‘l nasosi, kiydirma, indikatorli trubkalari bo‘lgan kog‘oz kassetalar, tutunga qarshi filtrlar, himoya qalpoqchalari, elektrofonar, korpus va unga qo‘yiladigan patronlardan tashkil topgan.
Kimyoviy razvedkaning qo‘shin asbobi — VPXR (a) va indikatorlar kassetasi (b):
1—nasos; 2— nasos kiydirmasi; 3— himoya qalpoqchalari; 4—tutunga qarshi filtrlar; 5—elektr fonar: 6—grelkaga (qizdirgichga) patronlar; 7— belkurak; 8— grelka (qizdirgich); 9—shtir; 10—indikatorli trubkalarning qog‘oz kassetas; 11—korpus qopqog’i:12 – korpus asosi
Undan tashqari, jamlamaga namuna olish uchun kurakcha, asbob ishi bo‘yicha zoman tipidagi zararli moddalarni xavoda aniqlash, asbobni ishlatish buyicha ko‘rsatmalar va pasport kiradi. Аsbobni olib yurish uchun elkadan o‘tkaziladigan qayish bor. Jamlama og‘irligi 2,2 kg. Qo‘l nasosi zararlangan havoni indikatorli trubkada joylashgan reaktiv orqali so‘rish uchun xizmat qilib, bu trubka nasos bosh qismidagi teshikka o‘rnatiladi.
Nasos bilan 50-60 marta so‘rilganda 1 daqiqada indikatorli trubka orqali 2 l.ga yaqin havo o‘tadi.Nasos havoni bir yo‘nalishda so‘radi. Nasos ruchkasida 2 ta ampula ochgich bo‘lib, ular yordamida indikatorli trubkalardagi reaktivli ampulalar sindiriladi. Indikatorli trubkalarning uchlarini sindirish va yo‘nish uchun nasos bosh qismida moslama o‘rnatilgan.
Nasos kiydirmasi xar xil predmetlarda, sochiluvchi materiallarda (ximoya qalpoqchalaridan foydalangan xolda) va tutunli havoda (tutunga qarshi filtrlardan foydalangan xolda) zaharli moddalarni aniqlash uchun xizmat qiladi. Indikatorli trubkalar zaharli moddalarni aniqlash uchun mo‘ljallangan va kavsharlangan shisha trubkalardan iborat bo‘lib, ularning ichida to‘ldirgich va reaktivli shisha ampulalar joylashgan.
Trubkalar rangli xalqalar ko‘rinishidagi belgilarga ega; bitta qizil xalqa va qizil nuqta —zarin, zoman va Vi-iks gazlarni, uchta yashil xalqa — fozgen, difozgenni, sinil kislota, xlortsianni; bitta sarik; xalqa — ipritni aniqlash uchun mo‘ljallangan. Reaktivlar ma`lum vaqt saqlangandan keyin ularni yangilari bilan almashtirish kerak. Bir xil belgili indikatorli trubkalar 10 tadan qog‘oz kassetaga joylashtirilgan.
Kassetalarda reaktiv tayyorlangan vaqti va nasosi bilan necha marta havo tortishligi ko‘rsatilgan bo‘lib, to‘ldiruvchi modda rangi, havoda zaharli moddalar bor yoki yo‘q bo‘lganda qanday bo‘lishi ko‘rsatilgan. Tutunga qarshi filtrlar maxsus kartondan qilingan plastinkalar bo‘lib, xavoda nordon bug‘lar miqdorini, tutunda, tuproqda va sochiluvchi materiallarda zaharli moddalarni aniqlash uchun foydalaniladi.
Ximoya qalpoqchalari voronkasimon kiydirmaning ichki yuzasini xar xil ob`ektlarda (texnikada, tuproqda, binoda) zaharli moddalarni aniqlashda zararlanishdan saqlaydi. Qizdirgich havo xarorati past bo‘lganda indikatorli trubkalarni qizdirib, zaharli moddalarni aniqlashga mo‘ljallangan.
Bundan tashqari, sariq va qizil xalqali indikatorli trubkalar 10°S dan past harorat bo‘lganda qizdiriladi. Undan indikatorli trubkalar ampulalaridagi reaktivni eritish uchun ham foydalaniladi.
VPXRning umumi ko’rinishi
Trubkasimon indikator
Havo so’ruvchi nasos
Grelka
Potron Indikatorli trubkalarning
qog‘oz kassetasi
Xavodagi zaharli moddalarni aniqlash uchun asbob qopqog‘i ochilib, ilgich siljitiladi va nasos chiqarib olinadi. Bitta qizil halqali va qizil nuqtali trubka olinib, uchlari kesib tashlanadi va ochiladi. Trubkani ochishdan oldin qizdirgichda 10°S va undan past xaroratda qizdiriladi. 0,5-3 daqiqa mobaynida reaktiv eriydi. Nasosning ampula ochgichi yordamida mos keluvchi tamg‘a bilan tamg‘alangan indikatorli trubkalarning ikkitasini yuqori ampulasi sindiriladi, tamg‘alangan tomoni bilan olinib, maxkam ushlanadi va 2-3 marta silkitiladi (5-rasm).
Undan keyin trubkalardan birini (sinalayotganini) nasosga tamg‘alanmagan tomoni bilan o‘rnatiladi va 5-6 marta surilib, u orqali havo olinadi. Ikkinchi trubka orqali (nazorat) havo so‘rilmaydi, u asbobning maxsus teshigiga joylashtiriladi. Havo so‘rilgandan keyin ampula ochgich yordamida ikki trubkaning pastki ampulasi sindiriladi, chayqatilib, to‘ldirgichlarning rang o‘zgarishi kuzatiladi. Past xaroratda ikki trubkaning pastki ampulasini ochishdan oldin bir daqiqa davomida qayta qizdiriladi.
Pastki ampulalar ochilib, ular chayqatilgandan keyin to‘ldirgich qizil bo‘lib qoladi, undan keyin rang sariq tusga o‘tadi. Nazorat trubkada sariq rang paydo bulishi vaqtida sinalayotgan naycha to‘ldirgichi qizil rangi saqlanishi havoda zarin, zoman va Vi-iks gazining borligini ko‘rsatadi. Sinalayotgan naycha to‘ldirgichida nazorat trubkada ham sariq rang paydo bo‘lishi, havoda yuqoridagi ZMlarning yo‘qligidan dalolat beradi. Аgar indikator naychalarining pastki ampulalari sindirilganda to‘ldirgich sariq rangi darrov paydo bo‘lsa (bu narsa tekshirilayotgan havoda nordon xususiyatli modda bo‘lganda kuzatiladi), bunday holda zaharli moddalarni (Z.M) aniqlash tutunga qarshi filtr qo‘llash bilan qaytariladi.
Аsbob yordamida zarin, zoman va Vi-iks gazlarining havosiz kontsentratsiyalarini ham aniqlash mumkin. Nomlari tilga olingan ZMlarni aniqlash yuqorida ko‘rsatilgan tartibda o‘tkaziladi faqatgina sinalayotgan indikator naychasi orqali nasos bilan 50-60 marta havo so‘rilganda va naychalarning pastki ampulalari birdaniga emas, balki 2-3 daqiqa o‘tgandan so‘ng sindiriladi. Аsabni pallajlovchi ZMlarning miqdorini emas, balki fozgen va sinil kislotasining havoda borligi aniqlanadi. Buning uchun 3 ta yashil xalqali indikatorli trubkani olib, uning uchlari sindiriladi, nasosga trubkani qo‘yib, u bilan 10-15 marta so‘riladi. Naycha nasosdan chiqarib olinib, kog‘oz kassetada saqlanadigan 3 ta yashil xalqali trubkalardagi etalon to‘ldirgichi bilan solishtiriladi. Sinil kislotasi bor bo‘lsa, to‘ldirgichning pastki qatlami qizg‘ish-siyoh, fozgen yoki difozgen bo‘lsa, tuldirgichning ustki qatlami qoramtir-ko‘k rangda bo‘ladi. So‘ng havoda iprit borligi aniqlanadi, buning uchun 1 ta sariq halqali indikatorli naycha uchlari sindirilib, nasosga qo‘yiladi va u bilan 60 marta so‘riladi. 1 daqiqadan keyin qog‘oz kassetadagi 1 ta sariq halqali trubka bilan solishtiriladi. Iprit bor bo‘lsa, to‘ldirgich jigarrangda bo‘ladi.
Zaharli moddalarni tuproq va sochiluvchi materiallarda aniqlash uchun indikatorli trubkani olib tayyorlash kerak va u nasos boshiga qo‘yiladi. Undan keyin o‘rnatmaga nasos moslamasi qo‘yilib, himoya qalpoqchasi voronkaga kiygaziladi. Zararlanishi gumon qilingan erdan kurakcha yordamida tuproqning yuqori qatlamidan namuna olinib, himoya qalpoqchasi chetlarigacha solinadi. Voronkaga tutunga qarshi filtr o‘rnatilib, maxkamlanadi va talab etiladigan miqdorda nasos bilan ifloslangan havo so‘riladi. Keyin tutunga qarshi filtr, namuna va qalpoqcha olinib, tashlab yuboriladi. Indikatorli naycha chiqarib olinib, ZMlar qog‘oz kassetasidagi etalon to‘ldirgich rangi bilan solishtirib aniqlanadi. Sochiluvchi materiallarda zarin, zoman, Vi-iks gazlarni aniqlash uchun 2 ta tekshirilayotgan va nazorat-indikatorli naychalar olinadi va ular havoda qanday kuzatilgan bo‘lsa, bu erda ham shunday kuzatiladi.
Joylarda, kiyimlarda va har xil predmetlarda ZMlarni aniqlashda ikkita: biri qizil halqali va biri qizil nuqtali indikatorli naychalar olinib, ularning yuqori ampulasi sindiriladi va 2-3 marta qattiq chayqatiladi. So‘ng nasos teshigiga tamg‘alanmagan tomoni qo‘yiladi, kiydirma buraladi, voronka o‘rnatmasiga himoya qalpog‘i kiygaziladi, erga o‘rnatma te-kizib qo‘yiladi yoki u tekshirilayotgan predmet yuzasiga shunday qo‘yiladiki, voronka eng yorqin ko‘ringan zararlanish belgilari bor joyni to‘liq berkitishi shart va trubka orkali havo so‘rilishi uchun zarur miqdorda nasos harakatlantiriladi. Nazorat trubka orqali havo so‘rilmaydi. Keyin o‘rnatma olinadi, himoya qalpog‘i tashlanib, asbobga o‘rnatma qo‘yiladi, indikatorli naycha, nasos uyasidan chiqarib olinadi va naychalarning pastki ampulasi sindiriladi. Indikatorli naychadan havo so‘rilgandan keyin bir daqiqa o‘tgach tajriba naychasining to‘ldirgich rangi etalon naycha to‘ldirgich rangi bilan solishtiriladi.
Meditsina-veterenariya xizmatlari kimyoviy razvedka
asbobi (PXR-MV)
Аsbob (6-rasm) suvda, oziq-ovqatlarda, havoda va har xil predmetlarda zarin, zoman, Vi-iks gazlarini, iprit, xlortsian, sinil kislotasini aniqlash uchun mo‘ljallangan. Bundan tashqari, bu asbob yordamida suvda sinil kislota tuzlari, alkalloidlar, og‘ir metallarning tuzlari, havoda fozgen va difozgenni aniqlash mumkin.
Suvdagi ZMlarni va zaharli birikmalarni aniqlash uchun belgilangan dreksel probirkasiga ma`lum reaktivlardan foydalangan holda, reaktiv rangiga karab yoki uning rangini standart reaktiv rangi bilan solishtirish orqali aniqlanadi.
ZMlarni suvda (a) va oziq-ovqatlarda (b,v) aniqlash:
1—sinalayotgan oziq-ovqatli banka; 2—dreksel sklyankasi; 3— reaktivli indikator naycha; 4—nasos.
GTXR-MV asbobining umumiy ko’rinishi
Suvdagi zoman, zarin, Vi-iks gazlarini aniqlashda ampulalar to‘plamidan foydalaniladi va ikkita namuna-tajriba, nazoratolanadi (6-rasm). Oziq-ovqat namunalaridagi ZMlar havo ekstraktsiyasi usuli bilan aniqlanadi. Namuna bankaga joylashtirilib, u buraladigan metall qopqoq. bilan zich yopiladi. Qopqoq orqali banka ichiga uning tubigacha bitta naycha tushiriladi, ikkinchisi egilgan bo‘lib, tashqariga chiqadi. Ushbu chiqqan naycha indikatorli naychaga va nasosga ulanadi. Xavo namuna orqali so‘riladi (6-rasm) yoki tekshirilayotgan namunali banka bilan nasos o‘rtasiga suvli dreksel sklyankasi joylashtiriladi va dreksel probirkasi suvidagi ZMlar aniqlanadi.
Ish natijalarining tahlili; xulosani shakllantirish. Matn bilan mustaqil ishlashni o’rganadi. Anketa to’ldirish va savol – javoblarga tayyor bo’lishi.
O’z fikrini ravon bayon qila oladi. Shu mavzu asosida qo’shimcha materiallar topadi, ularni o’rganadi. O’z fikri va guruh fikrini tahlil qilib, bir yechimga kelish makalasini hosil qiladi.
Nazorat savollar
1. Zaharli moddalar?
2. Kimyoviy razvedka asboblari?
3. Ionlashtiruvchi nurlar?
|
