Tijorat banki - korxonalar, tashkilotlar, fuqarolarga universal bank xizmatlari (hisob kitob,toʻlov operatsiyalari,qoʻyilmalarni jalb etish,omonatlarni saqlash,ssudalar berish,shuningdek,qimmatli qogʻozlar bozoridagi operatsiyalar) koʻrsatadigan yirik kredit muassasasi. Tijorat banki bank harakatlarini amalga oshirish uchun pul mablaglarini ,asosan, qoʻyilmalar(omonatlar), banklar aro kreditlar, oʻz aksiya va obligatsiyalarini chiqarish xisobiga shakllantiradi. Oʻzbekistonda dastlabki tijorat banklari Rossiya Oʻrta Osiyoni bosib olganidan keyin, 19-asr oxirlarida rus capitali ishtirokida paydo boʻlganva1 917yildagi Oktyabr toʻntarishiga qadar faoliyat koʻrsatgan. 20-asrning 90-yillari boshidan, mustaqillikdan keyin respublikada Tijorat bankilari kayta paydo boʻldi.
Oʻzbekistonda Markaziy bank Tijorat banki faoliyati uchun litsenziya beradi va uning ishini nazorat qiladi. Tijorat banki lari mulkchilikning turli shakllari asosida davlat ishtirokidagi, davlat aksiyadorlik, ochiq va yopiq aksiyadorlik jamiyatlari tarzida tashkil etilgan. Respublika hududida 33 ta Tijorat banki, faoliyat koʻrsatadi(2003).Ulardan 2 tasi davlat banki,3 tasi davlat aksiyadorlik Tijorat banki 12 tasi xususiy bank, 4 tasi chet el kapital ishtirokidagi banklar va 1 tasi shoʻʼba bankdir.Mazkur banklarning respublika hududida faoliyat koʻrsatayotgan 800 dan ortik, filiallari va 690 dan ortiq minibanklari bor. Respublikada 7 chet el Tijorat bankilari, 4 xalqaro moliya tashkilotlarining vakolatxonalari faoliyat koʻrsatadi.Tijorat bankii faoliyati Oʻzbekiston Respublikasining"Banklar va bank faoliyati toʻgʻrisida"(1996,25apr.) qonuniga muvofiq tartibga solinadi
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, bank avtonom, mustaqil, tijorat korxonasi.Bu uning mohiyatini tushunishda asosiy narsa. Albatta, bank zavod emas, zavod emas, balki har qanday korxona kabi o'z mahsulotiga ega. Bank mahsuloti, birinchi navbatda, to'lov vositalarini (pul ta'minotini) shakllantirish, shuningdek, kreditlar,kafolatlar, kafolatlar, konsultatsiyalar, mulkni boshqarish kabi turli xil xizmatlardir.Bank faoliyati samarali.
Bozor sharoitida banklar xalq xo'jaligini qo'shimcha pul bilan ta'minlaydigan asosiy aloqadir .Zamonaviy banklar nafaqat pulni sotibgina qolmay,balki bozor
tahlilchilari hamdir. Uning joylashgan joyiga ko'ra, banklar biznesga, uning ehtiyojlariga, o'zgaruvchan kon'yunkturaga eng yaqin bo'lgan. Shunday qilib,bozor muqarrar ravishda bankni iqtisodiy tartibga solishning asosiy, asosiy elementlari qatorigakiritadi.
Bank pul mablag'larini jalb qilish va ularni o'z nomidan qaytarish, to'lash va zudlik bilan joylashtirish uchun tashkil etilgan tashkilotdir.
Bankning asosiy maqsadi kreditorlardan qarz oluvchilarga va sotuvchilardan xaridorlarga pul o'tkazishda vositachilik qilishdir. Banklar bilan bir qatorda,boshqa moliyaviy va kredit-moliya institutlari bozorlarda pulmablag'larini ko'chirishni amalga oshiradilar: investitsiya fondlari, sug'urta kompaniyalari,brokerlik,dilerlik firmalari va boshqalar.
Birinchidan, banklar ikki tomonlama qarz almashinuvi bilan tavsiflanadi:ular o'zlarining qarz majburiyatlarini (depozitlar, jamg'arma sertifikatlari va boshqalar) joylashtiradilar va shu tarzda safarbar qilingan mablag'lar boshqalar tomonidan berilgan qarz majburiyatlari va qimmatli qog'ozlarga joylashtiriladi. Bu banklarni o'z qarzlarini to'lamaydigan moliyaviy brokerlar va dilerlardan ajratib turadi.
Ikkinchidan, banklar yuridik va jismoniy shaxslarga belgilangan miqdorda qarz bilan shartsiz majburiyatlarni qabul qilish bilan ajralib turadi. Bu banklar turli xil investitsiya fondlaridan farq qiladi, ularning aktivlari va majburiyatlari
qiymatini o'zgartirish bilan bog'liq barcha xavf-xatarlar aktsiyadorlari orasida taqsimlanadi.
Tijorat banklari bank organiga xos bo'lgan barcha kredit va hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirishi mumkin. Tijorat banklari tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalarning mohiyatini batafsil ko'rib chiqing.
Asosiy bo'lganlar quyidagilar:
Iqtisodiy o'sish sur'atlarini oshirish va investitsiyalarni ko'paytirish vazifalarini muvaffaqiyatli hal etish asosan bank tizimining samarali ishlashiga bog'liq. Global amaliyot shuni ko'rsatadiki, bank sohasining rivojlanishi moliya bozorining eng muhim segmentlaridan biri - fond bozoriga kuchli ta'sir ko'rsatadi. Bozor iqtisodiyotining zamonaviy rivojlanishi sharoitida qimmatli qog'ozlar bozorining samarali faoliyat yuritishi orqali aholi va korxonalarning bozor usullari bilan eng raqobatbardosh tarmoqlarga yo'naltiriladigan va muhim ijtimoiy-iqtisodiy dasturlarni hal etish uchun samarali vosita bo'lib xizmat qiladigan bo'sh pul mablag'lari safarbar etilayotir.
Bugungi kunda banklar moliya bozorining eng yirik operatorlariga aylandi, ularning ulushi institutsional investorlar tomonidan to'plangan qimmatli qog'ozlar
portfellarining katta qismini tashkil etadi. Shu munosabat bilan, moliya bozoridagi boshqa faoliyat yo'nalishlari qatorida tijorat banklari tomonidan qimmatli qog'ozlar bozorida faol ishtirok etishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Ta'kidlash joizki, qimmatli qog'ozlar bozoridagi tijorat banklari emitentlar,investorlar sifatida faoliyat yuritishi, shuningdek o'z mijozlariga vositachilik,konsalting va boshqa xizmatlar ko'rsatishi mumkin. Bunda investorlar sifatida faoliyat yuritayotgan banklar fond bozoriga aholining keng qatlamlari va yuridik shaxslarning pul mablag'larini jalb qilish bo'yicha mediatorlar bo'lib, tijorat banklarining qimmatli qog'ozlar bozoridagi operatsiyalari ularningdaromadlarining barqaror manbalaridan biriga aylanmoqda. Emitentlar sifatida faoliyat yuritadigan qimmatli qog'ozlar emissiyasi asosida banklar kredit va hisob- kitob faoliyati uchun qo'shimcha pul mablag'larini jalb qilishni amalga oshiradilar. O'zbekiston bank tizimini respublika rahbariyati tomonidan jadal rivojlantirishga qaratilayotgan katta e'tibor va banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va resurs bazasini mustahkamlash chora-tadbirlarining amalga oshirilishi investorlarning fond birjasida bank aksiyalariga bo'lgan qiziqishini oshirishga xizmat qildi. Banklar aktsiyalariga bo'lgan qiziqish ularning ishonchliligi,barqarorligi, rentabellikning doimiy o'sishi, aktsiyadorlar uchun axborotni oshkor qilish me'yorlarini faol qo'llash bilan bog'liq.
|
