MAVZU: BIONIKA ASOSLARI VA UNING INSON HAYOTIDAGI O’RNI
Reja
1.Evolyutsiyani o’rganishtexnolgiyani o’rganish demakdir.
2.Bionika nima
3.Texnik biologiya va biomika
Evolyutsiyani o’rganish texnologiyani o’rganish demakdir
• Evolutsiya faqat mavjud material bilan ishlash mumkin va aslo mukammal emas: masalan,orangutanlar daraxt egalari, ammo daraxt hayotida 100% optimallashgan emas. Odamlarda umurtqa pog’onasi disklarining shikastlanishi kabi kasalliklar tik yurish natijasida yuzaga keladi.Inson konstruksiyasida yuzaga kelgan deyarli barcha muaommolarni hal qilish uchun modelllarni taklif qiladigan qarama qarshi narsalar mavjud:katta jism qande qilib yiqilmasdan uchib ketishi, pingvinlar, delfinlar va akulalar jasadlari qaysi shakllarni suv ostiga o’tkazishni ko’rsatadi.
Bionika nima ?
• Bionika, bio {mantiqiy} va {texnologiya} biologik yechimlari inson texnologiyasiga o’tkazish bo’yicha ilmiy amalyotni anglatadi. Zoologlar, bataniklar va neyrobiologlar kimyogarlar va fizik shifokorlar muhandislar va dizaynerlar birgalikda ishlaydi.
Texnik biologiya va bionika
• Texnik biologiya shakli, tuzulishi va funksiyasi va o’rtasidagi munobatlarini o’rganayotganda va buning uchun texnik usullardan foydalanadi,bionika tabiatining tuzulmalarini texnik jihatdan amalga oshirishga harakat qiladi.
• Biologik funksiyalar, moslashuvlar, jarayonlar organizmlar va prinsplar texnik muammolarga yechimlarni taklif qiladi.
Mezonlar:
• Mahsulot faqat bionic hisoblanadi, agar u: 1) biologik rol modeliga ega
2) Ushbu modeldan mavhum
3) Texnik qo’llanmaga o’tkazilsa
Tabiatda olimlarni har kuni hayratda qoldiradi: Deyarli har bir yana hayratda qoldiradi: Deyarli har birtexnik muammo evolutsiyada paydo bo’lgan yoki paydo bolgan va o’z yechimini topmagan muammolar
E’tiboringiz uchun rahmat !
Elektromagnit maydoni va uning inson organizmiga ta’siri. Elektromagnit maydonining normalari, undan himoyalanish va o’lchov asboblari
Reja:
1.Elektromagnit maydonining organizmga ta’siri.
2.Elektromagnit maydonini normalash va undan himoyalanish.
3.Elektromagnit maydonini o’lchov asboblari.
4.Lazer nuridan himoyalanish.
1. Elektromagnit maydonining organizmga ta’siri
Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta’siri elektr va magnit maydonlarining kuchlanishi, energiya oqimining intensivligi tebranish chastotasi, nurlanishning tananing ma’lum yuzasida to’planishi va inson organizmining shaxsiy xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta’sir ko’rsatishining asosiy sababi inson tanasi tarkibidagi atom va molekulalar bu maydon ta’sirida musbat va manfiy qutblarga bo’lina boshlaydi. Qutblangan molekulalar elektromagnit maydoni tarqalayotgan yo’nalishga qarab harakatlana boshlaydi.
Elektromagnit maydonining inson organizmiga ta’siri natijasida qon, hujayralar oralig’idagi suyuqliklar tarkibida tashqi maydon ta’siridan ionlashgan toklar hosil qiladi. O’zgaruvchan elektr maydoni inson tanasi hujayralarini o’zgaruvchan dielektrik qutblanish, shuningdek, o’tkazuvchi toklar hosil bo’lishi hisobiga qizdiradi. Issiqlik samarasi elektromagnit maydonlarining energiya yutishi hisobiga bo’ladi. Energiya yutilishi va ionlashgan toklarning hosil bo’lishi biologik hujayralarga maxsus ta’sir ko’rsatishi bilan kechadi, bu ta’sir inson ichki organlari va hujayralaridagi nozik elektr patensiallari ishini buzish va suyuqlik aylanish funksiyalarining o’zgarishi hisobiga bo’ladi.
O’zgaruvchi magnit maydoni atom va molekulalarning magnit momentlari yo’nalishlarining o’zgarishiga olib keladi. Bu effekt inson organizmiga ta’sir ko’rsatish jihatidan kuchsiz bo’lsada, lekin organizm uchun befarq deb bo’lmaydi.
Maydonning kuchlanishi qancha ko’p bo’lib uning ta’sir davri davomli bo’lsa, organizmga ko’rsatuvchi ta’siri shuncha ko’p bo’ladi.
Tebranish chastotasining ortishi tana o’tkazuvchanligi va energiya yutish nisbatini oshiradi, ammo kirib borish chuqurligini kamaytiradi. Uzunligi 10 sm dan qisqa bo’lgan to’lqinlarning asosiy qismi teri hujayralarida yutilishi tajriba asosida tasdiqlangan. 10-30 sm diapazondagi nurlanishlar teri hujayralarida kam yutiladi (30-40%) va asosan ularning yutilishi insonning ichki organlariga to’g’ri keladi. Bunday nurlanishlar nihoyatda xavfli hisoblanadi.
Organizmda hosil bo’lgan ortiqcha issiqlik ma’lum chegaragacha inson organizmining tyermoregulyasiyasi hisobiga yo’qotilishi mumkin. Issiqlik chegarasi deb ataluvchi ma’lum miqdordan boshlab (I>10 mVt/sm2), inson organizmda hosil bo’layotgan issiqlikni chiqarib tashlash imkoniyatiga ega bo’lmay qoladi va tana harorati ko’tariladi, bu esa o’z navbatida organizmga katta zarar etkazadi.
Issiqlik yutilishi inson organizmining suvga syerob qismlarida yaxshi kechadi (qon, muskullar, o’pka, jigar va h.k). Ammo issiqlik ajralishi qon tomirlari sust rivojlangan va tyermoregulyasiya ta’siri kam bo’lgan organlar uchun juda zararlidir. Bularga ko’z, bosh miya, buyrak, ovqat hazm qilish organlari, o’t va siydik xaltalari kiradi. Ko’zning nurlanishi ko’z korachig’ining xiralashishiga (kataraktaga) olib keladi. Odatda ko’z qorachig’ining xiralashishi birdaniga rivojlanmasdan, nurlangandan keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin paydo bo’ladi.
Elektromagnit maydoni inson organizmiga ma’lum o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan dielektrik moddiy sifatida hujayralarga issiqlik ta’sirini ko’rsatibgina qolmasdan, balki bu hujayralarga biologik ob’ekt sifatida ham ta’sir ko’rsatadi. Ular to’g’ridan-to’g’ri markaziy nyerv sistemasiga ta’sir ko’rsatadi, hujayralarning yo’nalishini o’zgartiradi yoki molekula zanjirini elektr maydoni kuchlanish chiziqlari yo’nalishiga aylantiradi, qon tarkibi oqsil molekulalari biokimyo faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Qon tomir sistemasining funksiyasi buziladi. Organizmdagi uglevod, oqsil va minyeral moddalar almashinivuni o’zgartiradi. Ammo bu o’zgarishlar funksional xaraktyerda bo’lib, nurlanish ta’siri to’xtatilishi bilan ularning zararli ta’siri va og’riq sezgilari yo’qoladi.
2.Elektromagnit maydonini normalash va undan himoyalanish
Respublikamizda yo’lga qo’yilgan nurlanishning ruxsat etilgan darajalari juda kam birlikni tashkil qiladi. SHuning uchun organizm uzoq vaqt nurlanish ta’sirida bo’lgan taqdirda ham hech qanday o’zgarish bo’lmasligi mumkin.
SN 848-70 bo’yicha ko’zda tutilgan «YUqori, o’ta yuqori va haddan tashqari yuqori chastotadagi elektromagnit maydonlari manbalarida ishlaganlar uchun sanitar norma va qoidalar» quyidagicha ruxsat etilgan norma va chegaralarni belgilaydi: ish joylarida elektromagnit maydoni radiochastota kuchlanishi elektr tarkibi bo’yicha 100 kGs-30 MGs chastota diapazonida 20 V/m, 30-300 MGs chastota diapazonida 5 V/m dan oshmasligikerak. Magnit tarkibi bo’yicha esa 100 kGs- 1,5 MGs chastota diapazonida 5 V/m bo’lishikerak.
SVCH 30-300 000 MGs diapazonida ish kuni davomida ruxsat etiladigan maksimal nurlanish oqim kuchlanishi 10 mk Vt/sm2 , ish kunining 2 soatidan ortiq bo’lmagan vaqtdagi nurlanish 100 mk V/sm2 dan oshmasligikerak. Bunda albatta muhofaza ko’zoynagi taqilishikerak. Qolgan ish vaqti davomida nurlanish intensivligi 10 mk Vt/sm2 dan oshmasligikerak.
SVCH diapazonida kasbi nurlanish bilan bog’lanmagan kishilar va doimiy yashovchilar uchun nurlanish oqimi zichligi 1 mk Vt/sm2 dan oshmasligikerak.
YUqorida keltirib o’tilgan formulalarni tahlil qilish, elektromagnit maydonidan ish joylarini uzoqrok joylashtirish va elektromagnit maydonlari oqimlarini yo’naltiruvchi antennalar bilan ish joylari orasidagi masofani o’zgartirish, genyeratorning nurlanish kuchlanishini kamaytirish, ish joylari bilan nurlanish oqimlari uzatilayotgan antennalar orasiga yutuvchi va kamaytiruvchi ekranlar o’rnatish, shuningdek, shaxsiy muhofaza aslahalaridan foydalanish ish joylaridagi elektromagnit maydonlaridan muhofazalashning asosiy vositalari hisoblanadi.
Oraliqni uzaytirish yo’li bilan yerishiladigan muhofaza usuli eng oddiy va eng samarali hisoblanadi. Bu usuldan ish joylari elektromagnit maydonlaridan tashqarida bo’lgan ishchilar va shuningdek, nurlanuvchi qurilmalarni uzoqdan turib boshqarish imkoniyatini beradigan hollarda foydalanish mumkin.
Bu usuldan foydalanish imkoniyati ish bajarilayotgan xona etarlicha kattalikda bo’lgandagina muvaffaqiyatli chiqadi.
Nurlanishni kamaytirishning yana boshqa usuli kuchli nurlanish genyeratorini, kuchsizroq nurlanish genyeratori bilan almashtirishdir. Lekin bu usulda texnologik jarayonni hisobga olish zarur.
Nurlanish kuchini kamaytirishning boshqa usuli sifatida antennaga ekvivalent bo’lgan nurlanishni yutuvchi yoki kamaytiruvchi qurilmalarni antenyuatorlarni qo’llash, genyeratordan nurlanish tarqayotgan qurilmagacha bo’lgan oraliqdagi nurlanish kuchini yo’qotishi yoki kamaytirishi mumkin.
Nurlanishni yutuvchi qurilmalar koaksil va to’lqin qaytaruvchi bo’lishi mumkin. Bu qurilmalarning sxemasi 31-rasmda keltirilgan.
Energiya yutgich sifatida grafit yoki boshqa uglyerodli qotishma ishlatiladi. SHuningdek, ba’zi bir dielektrik materiallardan foydalanish mumkin.
Bunday materiallar qatoriga rezina, podevorirol va boshqalarni kiritish mumkin.
Elektr tokining odam organizmidan o‘tishi yurak faoliyati va nafas olishining to‘xtab qolishiga sabab bo‘ladi. Hayot uchun eng xavfli tok kuchi 100 milliamper va undan ortiq tok hisoblanadi. Bunday tok organizmda 110 V kuchlanishida paydo bo‘ladi. Tok kuchlanishi yuqorilashib borgan sari, uning xavfligi ham ortib boradi. Tok qanchalik uzoq ta’sir etsa, shunchalik kuchli shikastlaydi.
Tok urishi sanoatda, qishloq xo‘jaligida, transportda va turmushda kuzatiladi. Kishi atmosfera elektri, ya’ni yashindan ham shikastlanishi mumkin.
Organizm tok ta’siridan mahalliy yoki umumiy shikastlanadi. Mahalliy shikastlanishda bir oz og‘riq sezilishi, hatto tok urgan kishining biror joyi qattiq kuyishi mumkin. Umumiy shikastlanishda markaziy nerv sistemasi, nafas organlari faoliyati, qon aylanishi buziladi. Tok urganda kishi hushidan ketishi, nutqi buzilishi (hatto to‘xtab qolishi), og‘ir hollarda esa shok yuz berishi mumkin. Tok kuchli urganda kishi darhol nobud bo‘ladi. Elektr tokidan kuygan terining sim tekkan joyi berch bo‘lib, bilinib turadi. Yashin urganda esa terida qizil yo‘l qoladi). Tok urganda kiyim-bosh yongan bo‘lsa, terida oddiy kuyish alomati kuzatiladi.
Sog‘lom odamning elektr jarohatlanishi vaqtida klinik o‘lim davri 8-10 minut davom etadi. Muolajalari tez o‘tkazilsa, yurak faoliyati va nafas olishni tiklash, ya’ni bemorni hayotga qaytarish mumkin.
|
