International Conference on Developments in Education
Hosted from Toronto, Canada
https
:
econferencezone.org
May 21
st
2022
25
YADRO FIZIKASI NURLANISHLARINING MEDITSINADA
QO‘LLANILISHI
Qurbonov Anvar Razzoqovich,
Xoshimova Soxiba Janzakovna,
Qurbanova Barno Qurbon qizi
1
f-m,f.f.d.(PhD), Jizzax davlat pedagogika instituti, Jizzax sh.
2,3
magistr,
Jizzax davlat pedagogika instituti, Jizzax sh.
Annotatsiya
. Yadro fizikasi nurlanishlarining meditsinada qo‘llanilishi asab va yurak qon tomir tizimlari,
nafas olish va ovqat hazm qilish organlari, tayanch harakat tizim, ginekologik
kasalliklar va metabolik
kasalliklarni davolashda radon havosi, radon suv va loy vannalari, shuningdek havo ingalatsiyasi va
emanatsiyasi jarayonlarida yadro nurlanishlarini muhim ahamiyatga ega. Ushbu
maqolada yadro fizikasi
nurlanishlarining insonga tasiri, qolaversa radon radioaktiv elementi hususiyatlari keltirib o’tilgan.
Kalit so`zlar:
tabiiy radiatsion fon, radionuklid, uran, radon, kosmogen radionuklidlar, emanatsiya.
Radiatsiya tabiatda uchraydigan turli radioaktiv elementlardan hosil bo’ladigan nurlanishlar va kosmik nurlar
ta’sirida hosil bo’ladi.
Radiatsiya hamma joyda havoda, suvda, tuproqda va tog’larda mavjud. Radiatsiya
Yerning turli joylarida turlicha bo’ladi, shunday joylar borki radiatsiya juda yuqori bo’ladi. Kosmik nurlar
ta’sirida radiatsiya hosil bo’lishi ekvatorga nisbatan qutblarda kuchliroq bo’ladi, ya’ni kosmik nurlar
ekvatorga nisbatan qutblarga ko’proq tushadi. Biroq tabiiy radiatsiyaning kosmik nurlar ta’sirada hosil
bo’lishi arzimagan qismini tashkil qiladi [1,2].
Inson organizmida turli xil ximiyaviy elementlar mavjud, bu elementlar ichida uglerod elementi asosiy o’rinni
egallaydi. Tabiatda uglerodning asosiy uchta izotopi:
12
C (98.89%),
13
C (1.1%) va
14
C (0.01%) uchraydi. Bu
izotoplar ichida 14C-izotopi radioaktiv bo’lib, uning yarim yemirilish davri ~5700 yilga teng.
Yerda
radioaktiv uglerod
14
С - lar atmosferadagi azot yadrolari bilan kosmik nurlar tarkibidagi neytronlar o’zaro
ta’sirlashuvidan hosil bo’ladi [3]:
14
N + n →
14
С + p.
Radiatsiyaning tabiiy foni (tabiatdagi radiatsiya miqdori), gravitasiya va elektromagnit maydonlar kabi atrof
muhitning ajralmas omilidir. Barcha tirik organizmlar tabiiy nurlanishning doimiy ta’siri ostida rivojlanadi,
nurlanishlar tirik organizmlarning hayotiy faoliyati jarayonida muhim rol o’ynaydi. Bundan tashqari
dunyoning turli joylarida radiatsiyaning miqdoriy qiymati sezilarli darajada farq qiladi [4].
Yer qobig’ining radionuklidlari ham quruqlik ham kosmogen kelib chiqishi mumkin. Yerda yuz beradigan
tabiiy radionuklidlar radioaktiv oilalarga mansub radionuklidlar va D.I. Mendelev elementlar davriy
sistemasining o’rta qismi elementlarining radionuklidlariga bo’linadi. Hammasi bo’lib
tabiatda uchta
radioaktiv oila mavjud: uran-radiy, toriy va aktiniy. Oilalarning har biri radionuklidlar zanjirini hosil qiladi,
unda keying nuklid avvalgisining parchalanish mahsulotiga aylanadi. Ularning har birida dastlabki
radionuklid va yakuniy parchalanish mahsuloti (odatda qo’rg’oshinning barqaror izotoparidan biri) mavjud
bo’ladi. Har uchala oilada parchalanish mahsulotlaridan biri gaz (radon izotoplaridan biri) bo’lib, u emanatsiya
deb deyiladi. Emanatsiya havoda, suvda va tuproqda sezilarli miqdorda parchalanish mahsulotlarining
mavjudligiga olib keladi. Uran-radiy oilasida dastlabki nuklid
238
U, yakuniy parchalanish mahsuloti
206
Pb va
emanatsiyasi radon
222
Rn izotopiga tegishli bo’ladi.
Toriy oilasining
dastlabki nuklidi
232
Th, yakuniy parchalanish mahsuloti
208
Pb va emanatsiya toron
220
Rn
izotopiga tegishli bo’ladi. Aktiniy oilasining dastlabki nuklidi
235
U, yakuniy parchalanish mahsuloti
207
Pb va
emanatsiyasi action
119
Rn izotopiga tegishli bo’ladi. Radon o’zining radioaktiv
parchalanish mahsulotlari
bilan birgalikda aholi tomonidan yer usti nurlanish manbalaridan olinadigan yillik individual ekvivalent
nurlanish dozasining taxminan ¾ qismiga va barcha tabiiy nurlanish manbalaridan olingan dozaning yarmiga
to’g’ri keladi. Radoning radioaktiv ta’siri uning α-radioaktivligi va radioaktiv uchuvchan bo’lmagan
parchalanish mahsulotlari –Po, Bi va Pb bilan bog’liq bo’lib, ular juda qiyinchilik bilan tanadan chiqariladi.
