Kurs ishining maqsadi. Zamonaviy ilmiy-texnik inqilob fan va texnika yutuqlariga asoslangan. Bu yangi energiya manbalaridan foydalanish, elektronikani keng qo'llash, printsipial jihatdan yangi texnologik jarayonlarni, oldindan belgilangan xususiyatlarga ega progressiv materiallarni ishlab chiqish va qo'llash bilan tavsiflanadi. Bularning barchasi, o‘z navbatida, xalq xo‘jaligining texnik jihatdan qayta jihozlanishini belgilovchi tarmoqlarning jadal rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Shunday qilib, ilmiy-texnika taraqqiyotining teskari ta'siri namoyon bo'ladi.
Kurs ishining vazifasi. O`quvchilarga:
Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish omillari va istiqbollari
Ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yo'nalishlari
Ilmiy-texnika taraqqiyotining iqtisodiy mazmuni va funktsiyalari
Ilmiy-texnik inqilob va uning oqibatlari haqida ilmiy tushuncha berishdan iborat.
Kurs ishi ob’yekti: Umumta’lim maktablarida Texnologiya fani darslarida innovatsion texnologiyalarning tadbiq etishni tashkil etish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: Umumta’lim maktablarida texnologiya fani darslarida innovatsion texnologiyalar asosida samarali tashkil etish shakil va metodlari.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kirish, asosiy qism, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yhatidan iborat.
I BOB. TEXNOLOGIK JARAYONLAR TO‘G‘RISIDA ASOSIY TUSHUNCHALAR.
1. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish omillari va istiqbollari
Fan–texnika taraqqiyotini jadallashtirish – davlatimiz iqtisodiy siyosatining tub masalasidir. Barcha ilg‘or yangiliklarni tez va keng miqyosda о‘zlashtirish, ishlab chiqarish kuchlarini sifat jihatdan yangilash eng muhim vazifadir. Shunga kо‘ra resurslarni fan–texnika taraqqiyotining elektronikani, energetikani, kompleks avtomatlashtirishni, ishlab chiqarish texnologiyasi va yangi materiallar tayyorlashni rivojlantirish kabi eng muhim yо‘nalishlarida mujassamlashtirishni kо‘zda tutilmoqda.
1Prinsipial yangi texnologiyalar, masalan, plazma, lazer, impuls, radiatsiya, membrana texnologiyasi va boshqalar sanoatda sezilarli о‘rin olmoqda.
Ulardan kо‘zlangan maqsad mehnat unumdorligini oshirish, resurslardan foydalanish samaradorligini yuksaltirish, ishlab chiqarishda energiya va material sarfini kamaytirishdir. Qishloq xо‘jaligida ham dehqonchilik va chorvachilikda industrial, intensiv texnologiyaga о‘tishi, biotexnologiya metodlarini qо‘llash amalga oshirilmoqda.
Xо‘jalik faoliyatini turli sohalarda, avvalo, asbob–anjomlarni, texnologik jarayonlarni loyihalashtirishda hamda boshqarishda avtomatlashtirilgan tizimlarni joriy etish lozim, kerakli mahsulotni tayyorlashga tez va isrofgarchiliksiz moslashadigan kompleks – avtomatlashgan ishlab chiqarishni barpo qilish mо‘ljallanmoqda. Yuksak samarali texnikani yangi avlodlarini yaratish va joriy etishni jadallashtirish, mashinalar sistemalarini hamda texnologik asbob – uskunalar komplekslarini ishlab chiqarishga о‘tish vazifasi qо‘yilmoqda.
Xalq xо‘jaligini kompyuterlashtirish keng tus olib borayotgani sababli ishlab chiqarishning barcha sohalarini yanada mukammal hisoblash texnikasi vositalari bilan ta’minlash zarur. Bu tadbir iqtisodiyot va boshqarishning axborot–texnik bazasini tubdan qayta qurishni amalga oshirish imkonini beradi.
Fan-texnika taraqqiyotining yо‘nalishlaridan biri – oldindan belgilangan xossalarga, ayniqsa, istiqbolli konstruksion xossalarga ega bо‘lgan, jumladan, sintetik, kompozitsion, о‘ta toza va boshqa materiallar yaratishdir. Ularni ishlab chiqarishga joriy etish materiallar va qotishmalarni qimmatli tabiiy materiallarni tejash imkonini beradi. Energiyani tejashga, uning yangi manbalaridan foydalanishga katta ahamiyat berilmoqda.
Yuqori kategoriyadagi sifatli sanoat mahsulotlari ishlab chiqarishni ancha kо‘paytirish, texnikaning ishonchligini oshirish va ekspluatatsiya (qо‘llash) muddatlarini uzaytirish, mо‘ljallanmoqda. Shu maqsadda sifatni boshqarishning majmua tizimi joriy etilmoqda, fan – texnikaning istiqbol yutuqlari asosida detallar, uzellar va texnologiyalarni tarmoqlar hamda tarmoqlararo unifikatsiyalashtirish chuqurlashmoqda.
Fan-texnika taraqqiyotining yuqorida kо‘rib chiqilgan yо‘nalishlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish fanning ishlab chiqarish bilan maksimal darajada yaqinlashuviga, «ilmiy g‘oya – ishlab chiqish – joriy etish» jarayonning tezlashuviga yordam beradi, shunga kо‘ra ilmiy ishlab chiqarish birlashmalarining tarmoqlari kengaytirilmoqda, tarmoqlararo ilmiy - texnik majmualar fan bilan ishlab chiqarish birlashuvining tamoyil yangi shakli kengaytirilmoqda. Hozirgi kunda «Rotor» ilmiy – texnik majmuasi ishlamoqda va uning mahsuloti (rotor va rotor – konveyer liniyalari) texnologik jarayonlarni majmua mexanizatsiyalashtirishni va mehnat unumdorligini bir necha marta oshirishni ta’minlaydi.
Xо‘jalik mexanizmini qayta qurmay inson omilini faollashtirmay, fan – texnikani taraqqiy ettirib bо‘lmaydi, ishga ijodiy, qiziqish bilan yondoshish, kam sarflab eng yuqori natijalarga va mahsulotning yuksak sifatli bо‘lishiga erishish uchun intilish – olg‘a tomon harakatning xalq farovonligini va mamlakatimiz qudratini oshirishning garovidir.
Yangi materiallar va zamonaviy texnologiyalar. Hozirgi texnika uchun oldindan belgilangan xossalarga ega bо‘lgan xilma–xil materiallar kerak. Bunday materiallar, masalan, juda katta yuk yoki issiqlik va sovuqqa chidamli muayyan fizik – ximiyaviy xossalarga ega bо‘lishi (turli agressiv muhitga, haddan tashqari yuqori yoki past elektr о‘tkazuvchanlikka dosh bera olishi) lozim. Buning zarurligini texnika murakkab sharoitlarida ishlatilganida yuqori darajada mustahkamligi va ishlash qobiliyatini saqlash kerakligi bilan izohlash mumkin. Masalan, kosmik kema uchayotganida bosim va vibratsiyaga, temperaturaning keskin farqlanishiga kо‘ra radiatsiyasining ta’siri va hokazolarga duch keladi. Demak, bunday apparatlar uchun о‘ta qattiq, issiqlikka chidamli materiallar kerak. Aslida esa bunday materiallar tabiatda yо‘q. Turli ximiyaviy elementlarni birlashtirib oldindan belgilangan xossalarga ega bо‘lgan yangi materiallarni hosil qilish mumkin.
Yangi materiallar faqat kosmosdagina zarur emas. Sanoat va qishloq xо‘jalik texnikasini ishlatish sharoiti kо‘pincha ana shu texnika tayyorlanadigan material bir necha xossalarga ega bо‘lishini, masalan, ham vibratsiyaga chidamli, ham yuqori darajada mustahkam va oson ishlov beriladigan bо‘lishini taqozo etadi. Lekin yangi materiallar yaratish zarurligi faqat murakkab ekspluatatsiya sharoiti bilan bog‘liq emas. Ishlatib kelinayotgan qotishmalarning ayrim tarkibiy materiallar juda qimmat, ularning tabiiy zahiralari cheklangandir.
Sizlar balki kompozitsion materiallar haqida kо‘p eshitgansiz va о‘qigansiz. Bu sintetik materiallar moddalarning turlicha birikishi (kompozitsiyasi) dan iborat bо‘ladi. Albatta ularni ayrim komponentlarini oddiygina aralashtirilishi deb tushunmaslik kerak. Kompozitlarning farqli xossalari: chidamliligi, yuqori darajada mustahkamligi, issiqqa bardosh berishi, korroziyalanmasligidir. Bunday materiallar tovushdan tez uchadigan samolyotlarda, dengiz texnikasida, qishloq xо‘jaligida, yengil sanoat va hokazolarda foydalaniladi.
Yangi materiallar yaratishda ularga ishlov berish imkoniyatlari ham hisobga olinadi, masalan, juda qattiq qotishmalardan zagotovkalar kesishda ularga nisbatan qattiqroq materialdan yasalgan asboblardan foydalaniladi.
Yangi materiallar (plastmassalar, sintetik kauchuklar, smolalar, sun’iy olmos va boshqa) tufayli yangi texnologiyalar vujudga keladi. Chunonchi mashinasozlikda sintetik olmoslardan foydalanish detallar prokat qilinganidan sо‘ng tokarlik ishlarisiz silliqlash yoki issiqligiga pardozlash imkonini berdi. Faqat yangi materiallar emas, balki energiyaning yangi turlari ham yangi texnologiyalar yaratishga yordam beradi. Bu jihatdan lazer, elektron nur, plazma texnologiyalari alohida e’tiborga loyiqdir.
Kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyalarni keng joriy qilish fan – texnika taraqqiyotini jadallashtirishning muhim yо‘nalishidir. Sizlar metall qirqish stanoklarida ishlayotganingizda anchagina metall qirindiga aylanishini kо‘rgansiz. Kо‘p hollarda dastlabki materialning 70–80 foizini chiqindilar tashkil etadi. Xuddi shu sababli xususan mashinasozlikda metallarni qirqish bilan ishlash о‘rniga chiqindisiz va kam chiqindili texnologik usullarni qо‘llash nihoyatda muhim ahamiyatga egadir.
2Mazkur usullaridan biri – detallarni metall kukunlaridan tayyorlash – kukunli metallurgiya bо‘lib, bu usul ilgari minutlar, ba’zan soatlar sarflanadigan detallar tayyorlashni aniq forma va о‘lchamlar bilan sekundlarda bajarish imkonini berayotir. Ana shu usulda metall poroshogi (yoki kukunlar aralashmasi) pо‘lat press – qolipga solinadi va katta bosim bilan presslanadi. Shunda metall zarralari bir – biriga jipslashadi, natijada geometrik parametrlari bо‘yicha tayyor detallga mos zagotovka hosil bо‘ladi. Keyin zagotovkani maxsus pechlarda juda yuqori temperaturada qizdiriladi (yaxlitlanadi) – metall zarralari birlashib, jips bir jinsli massaga aylanadi. Bu usul bilan tayyorlanadigan detallar uchun kerakli asbob – uskunalar ayrim hollarda odatdagi metall qirqish stanoklariga qaraganda soddaroq va arzonroq bо‘ladi. Kukunli metallurgiyadan issiqqa, korroziyaga chidamli yangi materiallar olishda ham foydalaniladi. Bu esa yangi texnologiyalar yangi materiallar yaratishga xizmat qilishining misolidir.
Ma’lumki metallarni bosim bilan ishlash metall qirqish stanoklarida detallar tayyorlashga nisbatan ancha tejamlidir. Mexanik shtampovka о‘rnini asta – sekin suv zarbi, magnit maydoni, portlatish bilan shtampovkalash egallamoqda.
Sovuq va issiq holda hajmli shtampovkalash, aniq quyish, erigan suyuq materiallardan detallarni shtampovkalash va hokazolar ham nihoyatda tejamli texnologiyalardir.
Sо‘nggi yillarda metallarni qirqish tezligini oshirish, ximiyaviy reaksiyalarni tezlashtirish va hokazolar hisobiga an’anaviy texnologik jarayonlarni intensivllashtirishdan ham keng foydalanilmoqda.
Kо‘p operatsiyalarni birlashtiradigan uzluksiz texnologik jarayonlarni qо‘llash katta samara beradi. Uzluksiz texnologiya texnologik operatsiyalarni qо‘shish orqali zagotovkalarni detallar va materiallarni bir ish о‘rnidan ikkinchi ish о‘rniga tashish hamda boshqa qator yordamchi operatsiyalarni bartaraf etadi, masalan, kukunli metallurgiya usulida detallar tayyorlashda kо‘pincha presslash va qizdirish jarayonlari qо‘shiladi: metall kukunlari presslanadi va bir yо‘la qizdiriladi.
Zamoanviy ishlab chiqarishga yangi materiallarni ilg‘or texnologik jarayonlarni joriy etish, an’anaviy texnologik jarayonlarni intensivlashtirish, xalq xо‘jaligining turli tarmoqlarida samaradorligini ishlab chiqarishni oshirishning asosiy yо‘nalishidir.
2.Ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yo'nalishlari
lmiy-texnika taraqqiyoti fan, texnika, texnikaning uzluksiz rivojlanishi, mehnatni takomillashtirish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etish shakllari va usullarini takomillashtirish jarayonidir. Shuningdek, u mehnat sharoitlarini yaxshilash, uning mazmunini oshirish, atrof-muhitni muhofaza qilish, pirovardida xalq farovonligini oshirish kabi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishning eng muhim vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlashda ilmiy-texnikaviy taraqqiyot ham katta ahamiyatga ega.
O'z rivojlanishida STP ikki o'zaro bog'liq va o'zaro bog'liq shaklda namoyon bo'ladi - evolyutsion va inqilobiy.
Evolyutsion ilmiy-texnikaviy taraqqiyot shakli an'anaviy texnik vositalar va texnologiyalarni bosqichma-bosqich, uzluksiz takomillashtirish, bu yaxshilanishlarni jamlash bilan tavsiflanadi. Bunday jarayon ancha uzoq davom etishi va ayniqsa dastlabki bosqichlarda sezilarli iqtisodiy natijalar berishi mumkin.
Muayyan bosqichda texnik yaxshilanishlarning to'planishi mavjud. Bir tomondan, ular endi yetarlicha samarali emas, ikkinchi tomondan, ishlab chiqaruvchi kuchlarni tubdan, tubdan o'zgartirish uchun zarur zamin yaratadi, bu esa sifat jihatidan yangi ijtimoiy mehnatga, yuqori mahsuldorlikka erishishni ta'minlaydi. Inqilobiy vaziyat yuzaga keladi. Ilmiy-texnika taraqqiyotining bu shakli deyiladi inqilob... Ilmiy-texnika inqilobi ta'sirida ishlab chiqarishning moddiy-texnik bazasida sifat o'zgarishlari sodir bo'lmoqda.
3Zamonaviy ilmiy-texnik inqilob fan va texnika yutuqlariga asoslangan. Bu yangi energiya manbalaridan foydalanish, elektronikani keng qo'llash, printsipial jihatdan yangi texnologik jarayonlarni, oldindan belgilangan xususiyatlarga ega progressiv materiallarni ishlab chiqish va qo'llash bilan tavsiflanadi. Bularning barchasi, o‘z navbatida, xalq xo‘jaligining texnik jihatdan qayta jihozlanishini belgilovchi tarmoqlarning jadal rivojlanishiga xizmat qilmoqda. Shunday qilib, ilmiy-texnika taraqqiyotining teskari ta'siri namoyon bo'ladi. Bu fan-texnika taraqqiyoti va ilmiy-texnikaviy inqilobning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligidir.
Sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish va intensivlashtirishda ilmiy-texnikaviy taraqqiyot (har qanday shaklda) hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bu jarayonning barcha bo‘g‘inlarini, jumladan, fundamental, nazariy tadqiqotlar, amaliy tadqiqotlar, konstruktorlik va texnologik ishlanmalar, yangi texnika namunalarini yaratish, uni ishlab chiqish va sanoat ishlab chiqarishi, shuningdek, yangi texnikani xalq xo‘jaligiga joriy etishni qamrab oladi. Sanoatning moddiy-texnik bazasi yangilanib, mehnat unumdorligi oshib, ishlab chiqarish samaradorligi oshmoqda. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bir necha yillar davomida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish tannarxining o'rtacha 2/3 ga kamayishi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot chora-tadbirlari bilan ta'minlandi.
Mamlakat iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o‘tishi sharoitida vaziyat biroz o‘zgardi. Biroq, bu holat vaqtinchalik. Ilmiy-texnika taraqqiyotining ishlab chiqarish tannarxlari darajasiga bozor iqtisodiyotiga ega G'arb mamlakatlarida mavjud bo'lgan ta'sir tendentsiyasi mamlakatimiz sivilizatsiyalashgan bozorga o'tishi bilan mamlakatimizda ham amalga oshiriladi.
Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini hayotga tatbiq etishning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy maqsadi mahsulot birligi tannarxini pasaytirish, ya'ni mahsulot birligiga to'g'ri keladigan umumiy (jonli va moddiylashtirilgan) mehnat sarfini kamaytirishdan iborat. Bu maqsad ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy vazifasi bo'lib, insoniyat jamiyatining doimiy ravishda kengayib borayotgan iqtisodiy ehtiyojlari va ularni qondirish imkoniyatlarining cheklanganligi o'rtasidagi ziddiyatni bartaraf etishga imkon beradi.
Asosiy funktsiyani amalga oshirish sizga jami qayta taqsimlash imkonini beradi. Ish vaqti ba'zi ehtiyojlarni qondirish uchun, shuningdek, ishlab chiqarish va boshqalarni qondirish uchun foydalanish.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini amaliyotga tatbiq etishni quyidagicha ifodalash mumkin:
Birinchi navbatda, xodim mehnatining texnik jihozlanishining ortishi, ya'ni texnik/xodimlar nisbati yoki ishlab chiqarish aktivlari/xodimlarining ortishi;
Mehnatning texnik jihozlanishining o'sishi, bu o'z-o'zidan maqsad emas, balki mehnat unumdorligi o'sishining moddiy sharti bo'lib xizmat qiladi, ya'ni ishlab chiqarish / ishchilar nisbatining oshishi;
Fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini hayotga tatbiq etishning pirovard maqsadi mahsulot birligiga ijtimoiy mehnatning umumiy xarajatlarini kamaytirish, ya'ni jami mehnat xarajatlari/mahsulot nisbatini kamaytirish yoki mahsulot/jami nisbatni oshirishdan iborat. mehnat xarajatlari.
Binobarin, fan-texnika taraqqiyotining pirovard maqsadiga erishishda jonli mehnat unumdorligini oshirish faqat uni amalga oshirish vositasidir.
Butun dunyoda iqtisodiy rivojlanishning eng muhim omili sifatida tan olingan ilmiy-texnikaviy taraqqiyot innovatsion jarayon tushunchasi bilan tobora ko‘proq bog‘lanib bormoqda. Bu fan, texnologiya, iqtisod, tadbirkorlik va menejmentni birlashtirgan yagona jarayondir. U innovatsiyalarni qabul qilishdan iborat bo'lib, g'oyaning kontseptsiyasidan uni tijoratda amalga oshirishgacha bo'lgan vaqtni qamrab oladi.
Sanoatda ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni ko‘rib chiqish, uning ikkita asosiy yo‘nalishi: mahsulot va texnologik innovatsiyalarni taqsimlashni hisobga olish keng ko‘lamli iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun imkoniyatlar ochadi. Ushbu vazifalarni hal qilish mahsulot va texnologiyalarni yangilashda oqilona mutanosibliklarni aniqlashga, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning ikki yo'nalishi o'rtasidagi bog'liqlikni o'rnatishga va ishlab chiqarishning texnik darajasini oshirish uchun xarajatlarni hayot aylanish bosqichlari bo'yicha samarali taqsimlashga qaratilgan. mahsulotlar.
Zamonaviy sharoitda ilmiy-texnikaviy taraqqiyot iqtisodiy o'sishning eng muhim omilidir. STP - joriy ilmiy-texnikaviy tamoyillar doirasida texnologiya va texnologik jarayonlarni ishlab chiqarishda doimiy takomillashtirish va taqsimlash.
Ilmiy-texnikaviy inqilob va ilmiy-texnika taraqqiyoti bir-biri bilan bog'liq va bir-biri bilan bog'liq bo'lib, jamiyat moddiy-texnik bazasi rivojlanishining evolyutsion va inqilobiy shakllari sifatida o'zaro bog'liqdir.
Iqtisodiy inqirozdan chiqishda ustuvor ahamiyatga ega bo‘lgan yangi texnika va texnologiyalar joriy qilinmasa, “iqtisodiy yapon mo‘jizasi” bo‘lmas edi. Yaponiya iqtisodiy rivojlanishining hozirgi bosqichida faqat amaliy tadqiqotlar va ishlanmalarga ustuvor ahamiyat berishni davom ettirish mantiqsiz va haqiqatdan ham mumkin emas. Birinchidan, asosiy tadqiqot litsenziyalari oqimi kamaymoqda, ular asosida takomillashtirish mumkin. G'arb kompaniyalari Yaponiyaga bunday litsenziyalarni sotishga kamroq moyil bo'lib bormoqda. Ikkinchidan, asosiy tadqiqotlarga e'tibor bermaslik Yaponiya kompaniyalarini samarali almashish imkoniyatidan mahrum qildi. Uchinchidan, amaliy tadqiqotlarni rag‘batlantirishning bir tomonlama siyosati fundamental tadqiqotlar bilan shug‘ullanuvchilarning mavqeini pasaytirdi, korporatsiyalarning ilmiy-tadqiqot bo‘linmalaridagi imkoniyatlarini pasaytirdi.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti davrida bilimlarni yangilash jarayoni uzluksiz bo'lishi kerak degan xulosa allaqachon to'liq amalga oshirilgan. Xodimga qo'yiladigan ushbu talab bo'sh vaqtning hajmi va amaliy ahamiyatini oshirdi, bu endi kasbiy bilimlarni yangilash uchun juda zarur.
|
