3-АMАLIY MАSHG’ULОT
MAVZU: GEOINFORMASION TIZIMLARDA MUHANDISLIK MASALALARINI
IFODALASH VA MODELLARINI ISHLAB CHIQISH
ISHDAN MAQSAD: Geoinformatsion tizimlarining asosiy tushunchalar, sinflanishi haqida
ma’lumotga ega bo’lish. Modellarning xususiyatlari va qo’llash uslubiyati. GISning boshqa
fanlar va texnologiyalar bilan aloqadorligi Google.maps.com, Earth.google.com, Geologiya,
Surpos, Arc GIS dasturlarida modellashtirish va loyihalashni o’rgatishdan iborat.
USLUBIY KO’RSATMALAR
Geoaxborot tizimlari (GAT, keyinchalik umumiy qabul qilingan atamasi - GIS ishlatiladi)
XX asrning 60-yillaridan boshlab rivojlana boshlagan, lekin bu tizimning keng rivojlanishi 90-
yillarga to‘g‘ri keladi. Bunga sabab shu keyingi 20 yil ichida kompyuter texnologiyasining ancha
rivojlanishi bo‘ldi. Kartalar yaratishning "Qog‘ozli" deb atalgan odatdagi texnologiyasi bilan bir
qatorda geografik axborot tizimidan foydalangan holda kartalar yaratishning kompyuterli
texnologiyasi jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Oddiy qilib aytganda, GISga tabiat va jamiyat
ob’ektlari va
hodisalari haqidagi topografik, geodezik, er, suv resurslari va boshqa kartografik
axborotni yig‘ish, ularga ishlov berish, EHM xotirasida saqlash, yangilash,
taxlil qilish, yana
qayta ishlashni ta’minlovchi avtomatlashtirilgan apparatlashgan dasturli kompleks, deb ta’rif
bersa bo‘ladi. Barcha GISlarda ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, xotirada saqlash, yangilash,
taxlil qilish va ma’lumotlarni kompyuterda yoki etarli darajada tasvir xususiyatini qayta ishlay
oladigan maxsus dasturda texnik vositalar orqali ushbu jarayonlarni bajarish usullari e’tiborga
olingan. Demak, GIS — turli usullar bilan to‘plangan tabiiy tarmoqlar haqidagi keng mazmunli
ma’lumotlar bazasiga tayangan mukammal rivojlangan tizim hisoblanadi. Hozirgi paytda
foydalanish sohalarining kengligi jixatidan GISning tengi yo‘q — u navigatsiya, transport,
qurilish,
geologiya, harbiy ishlar, iqtisodiyot, ekologiya va boshqa sohalarda keng
qo‘llanilmoqda. Geografik axborot tizimlari er tuzishda, turli tizim kadastrlarida, kartografiyada
va geodeziyada keng qo‘llanilmoqda, chunki katta hajmdagi statistik, fazoviy, matnli, grafikli va
boshqa ko‘rinishdagi ma’lumotlarni qayta ishlash va ularni tasvirlashni GIS tizimisiz mumkin
emas. Bugungi kunda ilmiy tadqiqotlar va amaliy faoliyatda ko‘plab GISlar ishlatiladi, lekin ular
orasida shaxsiy GISlar keng tarqalgan. Jumladan,
ularga GeoDraw, GeoGraph (Rossiya
Geografiya instituti), AtlasGis, WinGis, ArcInfo, MapInfo (AQSH) va boshqa dasturlarni misol
keltirish mumkin.
Umuman olganda kartalar yaratishning GIS-texnologiyasini quyidagicha tasavvur qilsa
bo‘ladi:
1. Tayyorgarlik ishlari. Elektron taxeometrlar va GRS asboblaridan, tasvirlarni qayta
ishlash vositalaridan, izlanishlar raqamli ma’lumotlaridan, avtorlik originallardan, mavjud fond
kartalari va boshqalardan dastlabki ma’lumotlarni to‘plash. Kartografik va fond materiallarini,
rastrli tasvirlarni bir xil masshtabga keltirish, so‘ngra ularni kompyuter xotirasiga joylash.
2. Yaratilayotgan kartaning mavzuli qatlamlarini, ularga tegishli
jadvallarni ishlab chiqish
va ularni taxlil qilish. Ma’lumotlar bazasini yaratish. Ob’ektlar tasnifi mavjud jadvallar
(atributlar) va matn ma’lumotlarni EHM xotirasiga kiritish. SHartli belgilar tizimini ishlab
chiqish.
3. Kartaning mavzuli qatlamlarini muvofiqlash, kartografik tasvirni hosil qilish va ularni
taxrir qilish. Kartaning komponovkasini ishlab chiqish va uni nashrga tayyorlash. Kartani nashr
qilish.
Geodeziya, kartografiya va kadastr, Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi, Suv resurslari
va ulardan foydalanish, Geografiya va Gidrometeorologiya yo‘nalishlari uchun mutahassislar
tayyorlash uchun tuzilgan ―Geoaxborot tizimi va texnologiyalari o‘quv dasturiga mos keladi.
Hozirgi vaqtda plan va kartalarni yaratish ikki usulda olib boriladi: Erda geodezik ishlarni
olib borish bo‘yicha va joyning masofadan turib olingan rasmini deshifrovka qilish (o‘qish)
natijasida. Bunday rasmlar Erning turli sun’iy yo‘ldoshlaridan, ya’ni
kosmik kemalar,
samolyotlar va vertolyotlardan olingan yarim tonalli (rangliga o‘xshash) yoki oq-qora kosmik va
aerofotosuratli tasvirlaridan iborat.
Er resurslarini kompleks kartaga olish ishlarining texnologik jarayoni 1 rasmda
keltirilgan.
GIS interfeysi «operator»
Ushbu chizmada bir nechta yirik tizimlar ajratilgan, masalan: – fotogrammetrik tizim.
Oq-qora va rangli fotosuratlarni EHM xotirasiga kiritish, ularni raqamli ko‘rinishga aylantirish
va ma’lum darajada ularga ishlov berish, so‘ngra ortofotoplanlarni (joy
uchastkasi tasvirining
ortogonal proeksiyasida tuzilgan plan) yoki shtrixli kadastr planlarini hosil qilish; - ortofotoplan
va kartalarni raqamlash tizimi – bu tizim yordamida plan va kartalar raqamli ko‘rinishga
(vektorli holatga) o‘tkaziladi; - kartografik ma’lumotlarga ishlov berish, ularni saqlash va
tasvirlash tizimi – joy yoki xududning rastrlangan tasviri orqali ularning raqamli modelini tuzish,
vektorli ko‘rinishga aylantirish, mavzuli qatlamlarni tuzish, ma’lumotlar va elektron kartalar
maxsus
bazasiini yaratish, tayyor mahsulotni saqlash, rangli er kadastri va boshqa turdagi
mavzuli kartalarni tuzish. Oxirgi ikki tizim mazkur qo‘llanmaning keyingi boblarida batafsil
ko‘rib chiqiladi, bu erda esa fotogrammetrik tizim tarkibiga kiruvchi alohida jarayonlar
to‘g‘risida qisqacha to‘xtalamiz.
