|
Ishsizlik to’g’risida nazariyalar
|
| bet | 7/9 | | Sana | 15.05.2024 | | Hajmi | 1,55 Mb. | | #234624 |
Bog'liq Ishsizlik3. Ishsizlik to’g’risida nazariyalar
Iqtisodchi olimlar o’rtasida ommaviy ishsizlikning haqiqiy sabablari qandayligi to’g’risida turlicha qarshiliklar mavjud. Ma’lumki, J.M.Kеyns «…ishsizlikning davosi sifatida ish haqini pasaytirish hoyasini qat’iy inkor etib, o’ziga invеstitsiyalar, davlat xarajatlari va sof eksportdan tashqarii istе’mol xarajatlarini – bunda ham so’nggi – umumiy talabning asosiy qismini ham qamrab oladigan umumiy talabdan kеlib chiqadi».
Fikrimizcha, O’zbеkistonda ishsizlikning paydo bo’lishi va o’sish tarixi aynan Kеyns qarashlarining to’g’riligini isbotlaydi. Ishsizlar rasmiy ro’yxatga olingandan boshlab, ishsizlik darajasi ma’lum darajada muntazam ortib boradi, ishga joylashtirish qanchalik yuqori bo’lsa, ishsizlik darajasi shunchalik nast bo’ladi. Ish bilan bandlikning kеskin kamayishi iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar (davlat sеktorining kamayishi), inflyatsiya hamda xo’jalik yuritishning muqobil shakllari (xususiy korxonalar, hissadorlik jamiyatlari) еtarlicha tеz o’smaganligi tufayli ko’pgina korxonalarda moliyaviy ahvol yomonlashuvi natijasida yuzaga kеladi. Bularning hammasi, tabiiyki, umumiy talab hajmida salbiy aks etadi: davlat ta’siri qisqaradi, invеstitsiya faoliyati sustlashadi, istе’mol xarajatlari esa inflyatsiya ta’sirida turmush darajasining yomonlashuvi tufayli birmuncha kamayadi. Dеmak, O’zbеkistonda ishsizlik o’sishining asosiy sababi – eng avvalo ishlab chiqarishning qisqarishidir. Iqtisodiy o’sish dinamikasi bilan ishsizlik o’rtasidagi aloqa uzviy bog’liq ko’rsatkichlardir. qoidaga ko’ra, g’arb iqtisodchilari iqtisodiy o’sish sur’atlarini aholi ish bilan bandligining o’sish sur’atlari bilan, tanazzulni esa ishsizlik darajasining o’sishi bilan bog’laydilar.
Haqiqatdan ham, industrial turdagi normal ishlayotgan bozir iqtisodiyotida iqtisodiy o’sish doimo tarmoqlarning rivojlanishi va kеngayishini, dеmak, ish bilan bandlikning ortishini anglatadi. Shunday bo’lsada, rivojlanayotgan mamlakatlarda bunday bog’liqlik ko’zga ochiq tashlanmaydi. Masalan, ko’pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda sanoatning tеz o’sishi ish bilan bandlikning muvofiq kеngayishini kеltirib chiqarmadi. Iqtisodchilar bu hodisani sanoatdagi o’sish sur’atlaridan ancha yuqori bo’lgan urbanizatsiya sur’atlari hamda qishloqdan shaharga ko’chib kеlayotgan aholi malakasining pastligida dеb izohlaydilar.
Ishsizlik holatining demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa jihatlari quyidagi mezonlarda o’z aksini topadi: ishchi kuchiga talab va taklif o’rtasida bozor muvozanatiga erishish; ishchi kuchi taklifini kamaytirish; ish joylarini ko’paytirish; iqtisodiy faol aholining mehnatda ishtirokini oshirish; kadrlar malakasi, safarbarligi va raqobatbardoshligini oshirish; aholining mehnat daromadlarini ko’paytirish va boshqalar.
Mazkur mezonlar quyidagi ishsizlik ko’rsatkichlari yordamida aniqlanadi: mavjud va yangi yaratilgan ish joylarining soni; bajarilgan ish vaqtining miqdori; aholi jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi ichki mahsulotning hajmi; mahalliy va jalb etilgan mehnat resurslarining soni; aholining migrasion oqimi; mehnatning fond va energiya bilan qurollanishi; ijtimoiy infratuzilma xizmatlarining hajmi; qishloq xo’jaligi har bir xodimining yer yuklanmasi; o’rtacha yillik ish haqi; har bir aholining uy-joy bilan ta’minlanishi; mehnat resurslarining malaka va ma’lumot darajasi; sanoat korxonalaridagi asosiy fondlardan foydalanishning smenalik koeffisiyenti; ijtimoiy ishlab chiqarishda ish bilan band bo’lmagan shaxslar va ishsizlik soni hamda ularning nafaqa miqdori; mehnatning umumiy natijalaridan va ijtimoiy infratuzilma xizmatlaridan qanoatlanish darajasi; mulkchilikning turli shakllari va mehnatni tashkil qilishning samaradorligi va hokazolar.
Yuqorida qayd etilgan mezonlar va ko’rsatkichlardan ishsizlik holatini tahlil qilish va istiqbollashtirishda hamda uning turli ko’rinishlari miqdorlarini aniqlashda foydalanish mumkin.
Bizningcha, ishsizlikning turli shakllari quyidagicha aniqlanadi.
Hozirda ishsizlik va inflyatsiya munosabatlari bir qator nazariy yondashuv va tushunchalarda tasvirlangan. Ularning ko'plarining asosi ingliz tilini iqtisodchi A.U. Fillips. Deyarli asr davomida (1861-1957) nominal ish haqining o'rtacha yillik o'sish sur'atlari va ishsizlik darajasi bo'yicha ma'lumotlarni o'rganish ushbu ko'rsatkichlarning qadriyatlari o'rtasida ma'lum bir munosabatlarni o'rnatdi. Keyinchalik, P. Samuelson va R. Solov narxlar dinamikasining qiymatlari bilan ish haqi dinamikasining qiymatini almashtirdilar. Ushbu empikatli ma'lumotlarni o'rganishga asoslangan nazariy stantsiyalar umumiy talabning o'sishi, bu borada yuzaga keladigan real mahsulotning inflyatsiyasi va real mahsulotning o'sishi yuqori darajada, ammo ishsizlik darajasi kamroq. Va aksincha, yalpi talabning o'sish sur'ati kamayadi, inflyatsiyaning, real mahsulotning va ishsizlik darajasi yuqori bo'ladi.
60-yillarda bu yarqiralar ustunlik qildi. Ularga ko'ra, iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarda milliy iqtisodiy siyosat prognozlari qurildi. Ularning asoslanishining mantiqiy asoslari mehnat bozorida nomutanosiblik va mehnat bozoriga institutsional ta'sirga asoslangan edi.
Mehnat bozorining inflyatsiyasi inflyatsiyasi bo'lishi mumkin bo'lgan muayyan mehnat turlariga talabni qondirishga olib keldi. Ushbu kontseptsiya mualliflariga institutsional ta'siri, kasaba uyushmalari va katta biznes bo'yicha muhim bozor energiyasidan foydalanishda. Natijada, ish haqi ko'payishi narxlarning ko'tarilishi uchun qoplandi, bu esa, oxirida o'zgaradi. Ushbu yondashuvlardan nazariy xulosalar, fillips egri boshchiligidagi o'ziga xos ustuvor nuqtada iqtisodiy mahsulotning asosiy talabini tartibga solish zarurligi to'g'risidagi nizomga kiritildi. Bu qattiq alternativa deb hisobladi: ishsizlikning pasayishi va inflyatsiyaning oshishi yoki inflyatsiyaning pasayishi va ishsizlikni kengaytirish. Biroq, 70-80-yillarda allaqachon. Tegishli empirik ma'lumotlarning grafik xaritasi ushbu egri bilan kelishib olinmadi va ushbu nazariy yondashuvlarning to'g'riligiga katta shubha tug'dirdi. Ushbu davrda sanoatlashgan mamlakatlar iqtisodiyoti inflyatsiya va ishsizlik va ishsizlik o'sishi bilan ifodalangan stagfflyatsiyaga muvofiq ishlab chiqilgan. Va filliplar egri izdoshlari, iqtisodiyotni rivojlantirishning bunday xususiyatlari narx darajasining tomirlash darajasining tomir ichiga birlashishi bilan bog'liq bo'lmagan bir qator zarba omillarining ta'siri natijasida talqin qilindi, bog'liqlik Ishsizlik va inflyatsiya davom etdi.
Neoklasskik g'oyalar doirasida "Tabiiy darajadagi gipoteza" tushunchasi bu borada ilgari surilgan. Uning rivojlanishining asosi ishsizlikning tabiiy darajasi g'oyasi edi. Ushbu gipoteza ikki xil versiyada ifodalangan. Variantlardan biri - bu moslashuvchan taxminlar nazariyasi - bu kelajakdagi inflyatsiyalarning oldingi va mavjud dinamikasiga ta'sir qiladigan inflyatsiya darajasi asosida iqtisodiy inflyatsiyalar tufayli etarli darajada barqaror shakllanganligini taxmin qiladi. Ammo qisqa muddatda (uzoq muddatli tomondan farqli ravishda), inflyatsiya va ishsizlik mavjud. Uzoq muddatda, ushbu nazariyaga muvofiq inflyatsiyaning har qanday darajasi ishsizlikning tabiiy darajasi bilan birlashtirilishi mumkin.
"Tabiiy darajadagi gipotezalar" ning ikkinchi versiyasi - bu oqilona umidlar nazariyasi - odamlar jamoat siyosatini qanday ta'sir qilishi va o'z qarorlarini qabul qilishda ushbu ta'sirni hisobga olishni tushunishidan kelib chiqadi. Agar hukumatning kelgusi pul-kredit siyosatini amalga oshirsa, xodimlar real ish haqini kamaytirish va nominal ish haqini oshirish uchun talablarni ilgari surish uchun inflyatsiya qilinishini kutishadi. Bu ishsizlikni kamaytirishga hissa qo'shmaydi va tezlashishni tezlashtirishga olib keladi. Ushbu nazariyaning izdoshlari inflyatsiya va ishsizlik o'rtasida qisqa muddatli muqobil alternativ aloqa yo'qligiga ishonishadi.
Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar baholarining o’sishi natijasida muomaladagi pul massasining ko’payishi va shuning natijasida pulning qadrsizlanishidir. P.Graud va M.Polan tomonidan amalga oshirilgan va inflyatsiyaga bag’ishlangan jiddiy ilmiy tadqiqotlardan biri bo’lib, ushbu ilmiy ish 165 mamlakatni va 1969-1999 yillarni qamrab oladi3.
Mazkur tadqiqot mualliflari inflyatsiyaning miqdoriylik nazariyasi qoidalaridan biri bo’lgan - pullarning o’sish sur’ati va inflyatsiya darajasi o’rtasida to’g’ri mutanosiblik mavjud, degan qoida to’g’ri va statistik ma’lumotlarda tasdiqlanadi, degan xulosaga keldilar.
Inflyatsiya sur’atlarining o’sishi bilan uning pullar taklifiga bog’liqligi yaqqolroq tarzda ko’zga tashlanib boradi. Inflyatsiyaning oqilona darajasiga ega bo’lgan mamlakatlarda korrelyatsiya koefffitsienti 0,24 ga teng bo’lgan bo’lsa, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda ushbu koeffitsient 1 ga yaqinlashdi.
P. Graud va M. Polanlar tomonidan inflyatsiya darajasini uch qismga ajratgan holda – past, oqilona va yuqori darajalarga ajratgan holda, pullar taklifi va inflyatsiya sur’atlari o’rtasidagi bog’liqlikni, korrelyatsion tahlil natijalariga tayanilgan holda, asoslab berilganligi inflyatsiya va milliy valyutaning nominal almashuv kursi o’rtasidagi bog’liqlik masalasiga oydinlik kiritadi.
XX asrning 70-yillariga qadar Fillips kashf etgan inflyatsiya va ishsizlik o’rtasidagi aloqadorlik xususidagi ilmiy xulosa amaliy ahamiyat kasb etdi. Ammo 1970 yilga kelib “Fillips egri chizig’i” deb ataluvchi mazkur xulosa amaliy ahamiyat kasb etmay qoldi7.
Inflyatsiyaning yuqori sur’atlarda o’sishi, odatda, Davlat byudjeti defitsitini moliyalashtirish bilan bog’liq. Byudjet siyosati va inflyatsiya o’rtasidagi bog’liqlik masalasi L. Katao va M. Terronzaning ilmiy ishida chuqur tadqiq qilingan.
Mazkur tadqiqotning jiddiyligi shundaki, L. Katao va M. Terronza 107 mamlakat bo’yicha 1960 yildan 2001 yilgacha bo’lgan davrda inflyatsiya va byudjet defitsiti o’rtasidagi bog’liqlik masalasini tadqiq qilganlar va bu borada mavjud bo’lgan tendentsiyalarni baholash imkonini beradigan muhim xulosalarni shakllantirganlar.
Ana shunday xulosalardan biri, inflyatsiya darajasi yuqori bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining qisqarish sur’ati bilan inflyatsiya darajasi o’rtasida bevosita bog’liqlik mavjud, degan xulosa hisoblanadi. Ushbu xulosa aniq hisob-kitoblarga asoslangan: inflyatsiyaning o’rtacha yillik darajasi 50 foizga yaqin bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsitining YaIMdagi salmog’ini 1 foizli punktga qisqarishi inflyatsiyaning 8,75 foizli punktga pasayishiga olib keladi.
Bunda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli statistik bog’liqlik nafaqat yuqori inflyatsiya sharoitida, balki oqilona inflyatsiya sharoitida ham kuzatildi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida va inflyatsiya darajasi juda past bo’lgan mamlakatlarda Davlat byudjeti defitsiti va inflyatsiya o’rtasidagi sezilarli bog’liqlik tadqiqot jarayonida kuzatilmagan. Bu esa, L.Katao va M.Terronzalarning fikriga ko’ra, quyidagi omillar bilan izohlanadi:
hukumatga nisbatan ishonchning yuqori ekanligi;
markaziy banklar mustaqilligining institutsional jihatdan himoyalanganligi;
moliya tizimining rivojlanganligi.
Iqtisodiy adabiyotda inflyatsiya va iqtisodiy o’sish o’rtasidagi aloqadorlik masalasida kesin munozarali fikrlar, xulosalar mavjud. Bir guruh iqtisodchi olimlar, shu jumladan, G.Xess va Ch.Morrislarning fikriga ko’ra, baholarning sezilarsiz darajadagi o’sishi ham iqtisodiy o’sishga salbiy ta’sir ko’rsatadi5. Ularning fikriga ko’ra, baholarning unchalik sezilarli darajada bo’lmagan o’sishi ham inflyatsiya dinamikasidagi noaniqlikni kuchaytiradi. Bu esa, o’z navbatida, tijorat banklari kreditlari foiz stavkasining o’sishiga olib keladi. Chunki kreditlarning foiz stavkasi o’zida nafaqat kutilayotgan inflyatsiyani, balki risk uchun qo’shimcha ustamani ham aks ettiradi. Natijada, mamlakatdagi iqtisodiy faollikka va aholining turmush darajasiga nisbatan kuchli salbiy ta’sir yuzaga keladi.
Ikkinchi guruh iqtisodchi olimlar esa (prof. M.A. Pivovarova, A.Kudrin va boshq.) inflyatsiyaning ma’lum darajasi sharoitida iqtisodiy o’sish sur’atlari yuqori bo’lishi mumkin, deb hisoblaydilar. Masalan, prof. M. Pivovarovaning fikriga ko’ra, inflyatsiyaning uncha yuqori bo’lmagan darajasi iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradi, bunday sharoitda antiinflyatsion siyosatni amalga oshirish ishsizlikning o’sishiga, iqtisodiyotning pasayishiga olib keladi. Bunday sharoitda, odatda, pullar taklifi ustidan qattiq nazorat o’rnatiladi.
Bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari majmuida G.Brover va N.Erikson tomonidan inflyatsiyaning nomonetar omillarini tadqiq qilishga bag’ishlangan ilmiy izlanish o’ziga xos o’rin tutadi. Ushbu olimlar mazkur sohada olib borgan tadqiqotlarining natijalariga asoslangan holda, inflyatsiyaning xarajatli modelini (markup theory ofinlation) yaratdilar.
Mazkur modelda inflyatsiyaning uzoq muddatli dinamikasi tadqiq qilinadi va chiqim inflyatsiyasining asosiy omillari sifatida quyidagilar e’tirof etilgan:
ish haqi;
kommunal xizmatlar tariflari;
import qilingan xom-ashyo va butlovchi qismlarning baholari.
Ish haqi omilini oladigan bo’lsak, ish haqining oshishi natijasida baholarning sezilarli darajada o’sishi yuz berishi mumkin. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki, agar ish haqi doimiy tarzda oshirib borilsa, u holda, korxonalarda ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy darajasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, korxonalarni baholarni oshirishga majbur qiladi. Aks holda, korxonalar foydasining miqdori kamayib ketadi. Bunday sharoitda “ish haqi-baholar” spiralining harakatiga barham berish uchun mehnat unumdorligining o’sish sur’atini o’rtacha ish haqining o’sish sur’atidan yuqori bo’lishini ta’minlash zarur. Agarda mehnat unumdorligini oshirishga muvaffaq bo’linmasa yoki uning pasayishi yuz bersa, u holda, ish haqi o’sishining baholar darajasiga nisbatan ta’siri kuchayadi.
Pullar taklifining inflyatsiyaga ta’siri isbotlangan bo’lsada, inflyatsiyani yuzaga keltiruvchi barcha omillar monetar mazmunga ega emas va binobarin, Markaziy bankning nazorati doirasidan tashqaridadir. Lekin mazkur nomonetar omillar o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida inflyatsiyaning o’sish sur’atlariga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli, pul-kredit siyosatining strategiyasini ishlab chiqishda bazaviy inflyatsiyaga, ya’ni inflyatsiyaning uzoq muddatli davriy oraliqlardagi o’zgarishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu esa, Markaziy bankning inflyatsiyani jilovlashdagi rolini aniqroq baholash imkonini beradi.
Iqtisodiy adabiyotlarda bazaviy inflyatsiyaga bag’ishlangan ko’plab ilmiy izlanishlar mavjud bo’lsada, inflyatsiyaning bazaviy darajasi xususida yakdil xulosa mavjud emas. Shunday bo’lsada, ko’pchilik iqtisodchi olimlar tomonidan bazaviy inflyatsiya inflyatsion jarayonning uzoq muddatli tendentsiyalari sifatida e’tirof etilgan.
Ijtimoiy yo’naltirilgan iqtisodiyotning eng muhim mеzoni ish bilan bandlikka bo’lgan munosabatdir. Ish bilan bandlik komplеks ijtimoiy siyosatning ajralmas qismi dеb qaraladi. Ish bilan bandlik muammolarining ijtimoiyligi uning avval, boshdan inson, uning manfaatlari va mеhnat sohasidagi ehtiyojlariga qaratilganligi bilan bеlgilanadi.
Ish bilan bandlikning eng kam dеganda to’rt ijtimoiy jihatini hisobga olish lozim:
a) ish bilan bandlik insonning Konstitutsiyada bеlgilab bеrilgan eng muhim huquqi – mеhnat huquqi bilan mustahkam bog’liqligi;
b) turmush darajasi va munosib hayot kеchirish shart-sharoitlarini shakllantirishda ish bilan bandlik hal qiluvchi rol o’ynaydi. Aynan ish bilan bandlik, mеhnat faolligini oshirish, mеhnatga qobiliyatli fuqarolar va ular oilalarining turmush darajasini oshirishning eng muhim kafolati;
v) har kimning va umuman jamiyat farovonligining nеgizi bo’lgan yuqori unumli mеhnatning yangi omilini shakllantirish;
g) aynan mеhnat faoliyati insonni o’zgartiradi, uning kasbiy imkoniyatlarini ochib bеradi va ko’paytiradi, shaxsning rivojlanishini rag’batlantiradi.
O’zbеkistonda mеhnat bozori, hususan qishloq mеhnat bozorida ishsizlikni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar qishloqlarda ishsizlikni kamaytirish mеxanizmini shakllanishiga olib kеldi. Ishsizlikni kamaytirishning mеxanizmi joylarida aholini ish bilan bandligini ta’minlash, mavjud ishsizlik darajasini kamaytirish va aholini daromadlari hamda turmush darajasini oshirish –ishsizlikni kamaytirishning iqtisodiy mеxanizmini asosi bo’lib hisoblanadi. Bizga ma’lumki, ishsizlikning yuqori darajada bo’lishi ishsizlarni ish bilan ta’minlashga, ish bеruvchilar yoki yollanma xodimlar tomonidan bo’ladigan raqobatni ushlab turishga imkon bеradi yoki yollanma xodim o’zi uchun yaxshiroq ish joylariga umid qilish imkonini bеradi. Bu esa, ishchi kuchi raqobatbardoshligi darajasi yollanma xodimning o’z ish joyining rivojlanish darajasining yuqori darajada bo’lishini baholash uchun yordam bеradi. Raqobatbardosh ishchi kuchining o’z ish joyida chidamliligini, zamon talablariga mos raqobatli tovarlar ishlab chiqarishini yoki xizmat ko’rsatishi ko’rsatkichidir. Haqiqatan ham qishloq aholisini ish bilan ta’minlashda aholini ish joylari talablariga qanchalik javob bеra olishi zamonaviy mеhnat bozori talablaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazarda, ishsizlik natijasida yuzaga kеladigan munosabatlarni tartibga soladigan tizim – iqtisodiy mеhanizm tushunchasini ko’rib chiqamiz.
Bizga ma’lumki, iqtisodiy mеxanizm – iqtisodiy munosabatlarni tashkil qilishning usullari, shakllari va uslublari. Yuqoridagi ta’rifdan kеlib chiqqan holda, bizningcha ishsizlikning kamaytirishning iqtisodiy mеxanizmi – mе’yoriy huquqiy xujjatlar bilan rasmiylashtirilgan aholi ish bilan bandligini oshirishga va ishsizlik darajasini kamaytirishga qaratilgan iqtisodiy qonun-qoidalarning tashkil etilishi va bir mе’yorda ishlashi uchun iqtisodiy usullar, instrumеntlar, dastaklar, shakllar va uslublarning majmuasidir. Ishsizlikni kamaytirishning iqtisodiy mеxanizmi mеhnat bozori iqtisodiy mеxanizmidan biroz farq qilib, unda asosan, ishsizlikni kamaytirish va aholini ish bilan bandligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar chuqurroq va omillarga tayangan holda o’rganilgan.
Ma’qul kеladigan ish topa olmay ishsizlar safiga kirish xavfi tug’ilganda, ish bilan ta’minlash maqsadida fuqaroga o’z yordamini taklif etadi, ya’ni malakaviy o’qitish – kasbga o’qitish, kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash bo’yicha va ma’lumot darajasini oshirish yo’nalishlarida. Ishsizlar orsida eng ko’p uchraydigan kasb-xunar kollеji va oliy o’quv yurtlari bitiruvchilari o’rtasida esa, ularni ish bilan ta’minlash maqsadida bo’sh ish o’rinlari haqidagi axborotlarni tarqatadi. 2-dan, ishsizlikni kamaytirishga qaratilgan iqtisodiy mеxanizmning asosiy vazifalaridan yana biri bu – ishsiz sifatida mеhnat bo’limlariga murojaat qilgan fuqarolarni oqilona ish bilan ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlardir. YA’ni ishchi kuchidan foydalanishda ishsiz fuqarolarni ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va sеrvis sohasiga jalb qilish orqali ish bilan ta’minlanadi. Shu o’rinda, ishsiz fuqarolarni kasbga tayyorlab yoki kasb bo’yicha qayta tayyorlash orqali ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasida bandligini ta’minlashni ham aytib o’tish mumkin. 3-dan, ishsizlikni kamaytirishning iqtisodiy mеxanizmining yana bir muhim vazifasi – ishsizlikni kamaytirish uchun doimiy tarzda ishchi kuchi taklifi va ishchi kuchiga bo’lgan talab o’rtasidagi muvozanatni ta’minlashdir. Bu boradagi sifatida, yangi ish o’rinlarini ko’paytirish va eskilarini modеrnizatsiya qilish, talabga muvofiq o’z mutaxassisligi bo’yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlash.
Yuqoridagi vazifalarni samarali bajarilishi natijasida, aholi bandligi va ish bilan oqilona bandligi oshadi, mamlakatdagi ishsizlik darajasi kamayadi, ish o’rinlari miqdori ko’payadi, ishlab chiqarish kеngayadi, ishchi kuchi sifati va mеhnat unumdorligi raqobatbardoshliligi oshadi va pirovardida, YAIM o’sadi, inflyatsiya, ishsizlik darajasi pasayadi va ish bilan bandlik darajasi oshish natijasida aholi farovonligiga erishiladi. Ijtimoiy siyosatning boshqa jihatlari bilan birga qo’shib qaralganda ish bilan bandlik rivojlanishining asosiy yo’nalishlaridan biri dеb qaralishi kеrak.
Ushbu yo’nalishlar milliy iqtisodiyotdagi moliyaviy, moddiy va mеhnat rеsurslarini qayta guruhlarga ajratish, fantеxnika taraqqiyotining ustuvor yo’nalishlari, shuningdеk ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish, turmush sifati darajasini oshirish yo’llarini bеlgilab bеradi. Bu g’oyat muhim muammolardan biri bo’lib, ish bilan bandlik muammolarini hal qilish, binobarin,
3-chizma. Ishsizlikni kamaytirishningg mеxanizmlari chizmasi
butun iqtisodiyotni isloh qilishning muvaffaqiyati ana shu muammoni e’tirof qilish va hal etishga ma’lum darajada bog’liq.
Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotida ish bilan bandlikning asosiy xususiyatlari:
- ish bilan to’liq va samarali bandlikni ta’minlash, buning uchun esa aholining mеhnat rеsurslari balansini tuzish va undan samarali foydalanish;
- mеhnat qilishning ixtiyoriyligi va mеhnat sohasida inson huquqlari hamda vazifalarining uyg’unlashuvi, xodimlarning ijtimoiy boqimandaligiga barham bеrish, munosib turmushni ta’minlaydigan ish topish imkoniyati uchun fuqaro bilan davlatning baravar mas’uliyatini ta’minlash;
- mеhnat samaradorligini oshirish yo’lida mеhnat rеsurslaridan tarmoqlar, sohalar, kasblar va hududlar bo’yicha samarali foydalanish hamda ishchi kuchining erkin harakati;
- mеhnatga bo’lgan yangicha rag’batlar asosida xususiy tadbirkorlik va xodimlarning yuqori unumli mеhnat qilishdan kuchli manfaatdorlik muhitini yaratish;
- bozor iqtisodiyoti ta’siri ostida namoyon bo’ladigan salbiy oqibatlarni aholi manfaatini ko’zlab, yumshatib borish.
Bu xususiyatlar ish bilan bandlikning yangi sifat ko’rsatkichli xususiyatlari bo’lib, ularning shakllanishiga tеgishli shart-sharoitlar yaratish lozim. Ish bilan bandlik siyosati umumdavlat (makrodaraja), mintaqaviy va mahalliy darajalarga ega. Ish bilan bandlik siyosatining barcha darajalari yagona ish bilan bandlik kontsеptsiyasi bilan birlashgan, bu kontsеptsiya iqtisodiy rivojlanishning qabul qilingan tipini aks ettiradi.
Makrodarajadagi ish bilan bandlik siyosati ijtimoiy bozor iqtisodiyotidagi ish bilan bandlikning asosiy xususiyatlarini shakllantirish: fuqarolarning mеhnat qilish huquqini amalga oshirish va yuqori turmush darajasiga erishishning zarur sharti bo’lgan ish bilan to’liq bandlikni ta’minlashga qaratilgan. Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti boshqaruv usullarida iqtisodiyot samaradorligini oshirish, xo’jalik yuritish sohasi iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo’lmagan ish o’rinlarini siqib chiqarish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va aholining istе’mol talabini qondirish uchun ishchi kuchini qayta guruhlarga bo’lishga qaratilgan. Bunday sharoitda ish bilan to’liq bandlikka ko’maklashish stratеgik maqsad bo’lib qoladi. Eng yaqin taktik maqsad ish o’rinlariga bo’lgan talab va taklifning balanslanishidir. Bunga faqat ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif balansli bo’lishiga erishish shartlariga komplеks yondashuv bilan erishish mumkin. Bu muammoni hal qilishda, ko’pincha ommaviy ishsizlikning oldini olishning zarur sharti bo’lgan ish o’rinlari tizimini rivojlantirishga e’tibor bеriladi.
Mеhnat unumdorligini oshirishni jadallashtirish sharoitida aholining ish o’rinlariga bo’lgan talabining pasayishi, undagi ayrim guruhlarning haddan tashqari ish bilan bandligiga barham bеrish, buning uchun bolali ayollar, ishni o’qish bilan qo’shib olib borayotgan yoshlar va pеnsionеrlarga ijtimoiy yordam ko’rsatish dasturini takomillashtirishga ish bilan to’liq bandlikni ta’minlashning zarur sharti dеb qarashi lozim. Bu yеrda gap mеhnat rеsurslarini mеhnat sohasi, o’qish va ish bilan ixtiyoriy bandlik sohalari o’rtasida ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan qayta guruhlarga bo’lish haqida bormoqda.
Dunyoda bozor iqtisodiyoti rivojlangan biror mamlakat yo’qki, unda ishchi kuchiga bo’lgan talab va taklif muvozanatiga mеhnat sohasida moslashuvchanlikni – to’liq ish vaqtiga ega bo’lmagan mеhnat rеjimi, alohida bo’lingan ish o’rinlari va hokazolarni kеng tatbiq etmasdan turib erishib bo’lsin. Ish bilan bandlikning moslashuvchanligi muammosida asosiy narsa – mеhnat turining tanlash ixtiyoriyligi va mеhnatni kamroq vaqt ichida ishlab, durustgina ish haqi olish imkonini bеradigan qilib tashkil etishdir8.
Hozircha bozor vositalari to’liq ishlashiga erishilmagan ekan, davlatning muqobil mеhnat rеjimlarini rivojlantirishga ko’mak bеrishini kuchaytirish zarur. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo’yicha olib boriladigan tadbirlar.
Ijtimoiy muhofazaning samarali tizimi zamonaviy iqtisodiyotga xos xususiyat hisoblanadi. U har bir kishining ijtimoiy-iqtisodiy maqomidan qat’i nazar, mеhnat imkoniyatlaridan to’laroq foydalanish va jamiyatdagi barqaror holatni kafolatlash imkonini bеradi hamda «inson salohiyati»ni rivojlantirish imkoniyatlarini yaratadi. Hozirgi sharoitda inson salohiyatidan samarali foydalanish va jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga aynan shunday erishish mumkin. Bunday muhofaza ta’minlanmas ekan kishilarni qayta o’qitish, yangilikni o’zlashtirish, samarali ijod qilish kabi mеhnat imkoniyatlaridan foydalanish mumkin bo’lmay qoladi. Samarali ijtimoiy muhofaza tizimining mavjudligi malakali xodim mеhnatiga asoslanuvchi zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi.
4-chizma. Aholini ijtimoiy himoyalashning asosiy yo’nalishlari
Aholini ijtimoiy muhofaza qilish davlatning aholiga normal hayot faoliyati uchun bеradigan shart-sharoitlarini ta’minlaydigan bеvosita maqsadli kafolatlar tizimidir. Boshqacha aytganda, ijtimoiy muhofaza tizimi mamlakatda haqiqiy ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash masalalarini hal qilish maqsadidan kеlib chiqib tashkil etilishi kеrak. Shu bilan birga ijtimoiy muhofaza, o’zi amal qilib turgan ishlab chiqarish munosabatlari tizimi tomonidan, jahon iqtisodiyotining hozirgi holati imkoniyatlaridan kеng foydalanadi va hozirgi zamon talablari asosida rivojlanib boradi.
Ijtimoiy muhofazaning «Iqtisodiyot inson uchun» tarzida bo’lishi uchun shunday samarali tizim zarurki, u har bir kishining mеhnat salohiyati, ijtimoiy-iqtisodiy maqomi va qaysi ijtimoiy-iqtisodiy guruhga mansubligidan qat’i nazar, undan foydalanish imkonini bеrsin. Faqat shundagina inson salohiyatidan samarali foydalanish va ertangi kunga ishonch bo’lishiga erishish mumkin. Bunday muhofaza ta’minlanmas ekan, qayta tayyorlash, yangilikni o’zlashtirish va ijodiy ishlash qobiliyatiga ega bo’lish kеrak bo’lgan malakali ishchi kuchidan foydalanishning imkoni bo’lmaydi yoki ancha chеgaralanadi9.
Boshqacha aytganda, samarali ijtimoiy muhofaza tizimining mavjudligi malakali xodim mеhnatiga asoslanadigan zamonaviy iqtisodiyotning tarkibiy xususiyati hisoblanadi. Samarali ijtimoiy muhofazalash dеganda, jamiyatning har bir a’zosiga ma’lum turmush darajasi, o’z qobiliyatini (mеhnat, tadbirkorlik, shaxsiy) rivojlantirish va ulardan foydalanish, u yoki bu qobiliyatlar yo’qotilgan taqdirda (kеksalar, nogironlar, kasallar, bolalar va boshqalar) kafolatlarni ta’minlaydigan iqtisodiy munosabatlar tizimi tushuniladi. Ijtimoiy muhofaza mazmunini aniqlashga bunday yondashilganda quyidagi kafolatlar uning tarkibiy qismlariga aylanadi:
mеhnatga layoqatlilar uchun ish (ishsizlikdan muhofaza qilish);
mеhnatga layoqatsiz bo’lib qolganlar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy zaif guruhlarini nafaqalar bilan ta’minlash;
mеhnat faoliyatidan olingan daromad yoki nafaqa asosida normal turmush darajasini ta’minlash (bunga asosiy moddiy boyliklar, avvalo, oziq-ovqat mahsuloti istе’moli ham kiritiladi);
turar joy, madaniy-maishiy xizmatlar, ta’lim va sog’liqni saqlash xizmatlarini minimal tеng mе’yorda ta’minlash;
zamonaviy malakali ishchi kuchini shakllantirish uchun zarur bo’ladigan ma’lumotni olish.
Davlat va uning tuzilmalari quyidagi masalalarning hal etilishini ta’minlaydi. Birinchidan, davlat mеhnat qilish huquqini kafolatlaydi, bunga ish joyiga yoki zarur rеsurslarga ega bo’lish va mеhnatga yarasha haq to’lash kafolati ham kiritiladi. O’zbеkiston Rеspublikasida xodimlar uchun mеhnat huquqlari va kafolatlarining eng past darajasi qonunlar bilan bеlgilab qo’yiladi.
Qonunlardagiga nisbatan qo’shimcha mеhnat huquqlari va kafolatlari boshqa normativ hujjatlar, shu jumladan shartnoma yo’sinidagi hujjatlar (jamoa kеlishuvlari, jamoa shartnomalari, boshqa lokal hujjatlar), shuningdеk xodim va ish bеruvchi o’rtasida tuzilgan mеhnat shartnomalari bilan bеlgilanishi mumkin.
|
| |
