1.4Korxonani boshqarishni takomillashtirishning asosiy yo`nalishlari.
Funktsional tuzilma korxonaga etarlicha yuqori raqobatdosh ustunliklarni beradi. Bunga ishning chuqur ixtisoslashuvi, aniqlik, uyg'unlik, kommunikatsiyalarning ishonchliligi va bajarilgan funktsiyalarning takrorlanishining yo'qligi tufayli erishiladi. Bularning barchasi resurslarni kerakli joyda va kerakli vaqtda tezda jamlashni ta'minlaydi, ijrochilar e'tiborini tezda jalb qilish va boshqaruv qarorlarini amalga oshirish imkonini beradi. Biroq, gorizontal bog'lanishlar mavjud bo'lmaganda, ichki jarayonlarning chuqur ixtisoslashuviga asoslangan funktsional tuzilma moslashuvchan emas bo'lib chiqadi. U tezda suyaklanadi, byurokratiya, idoraviylik, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini hayotga tatbiq etishga to'sqinlik qiladi, texnik, iqtisodiy va iqtisodiy rivojlanishning sekinlashishiga olib keladi. ijtimoiy rivojlanish tashkilotlarni mavjud imkoniyatlar bilan solishtirganda.
Bozor iqtisodiy sharoitida firmalarning o'sishi davom etmoqda, ularning chegaralari korxonalarning o'zlari chegaralari bilan to'g'ri kelmay qolgan. Firmalar o'zlarining ko'pgina funktsiyalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda, joriy boshqaruv sohasida sezilarli mustaqillikka erishgan o'nlab korxonalarni birlashtira boshladilar. Endi firmaning birinchi navbatda korxonalar bo'lgan bo'linmalari butun mamlakat bo'ylab va boshqa bir qator mamlakatlarda tarqalishi mumkin.
Tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonining mavjudligi (ishlab chiqarish funktsiyalarini amalga oshirish) shaklidir. Bunday tuzilmasiz ishlab chiqarish jarayonining vaqt va makon bo‘yicha davom etishi, uning kooperatsiya (xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida xarid qilish, qayta ishlash, yig‘ish, sinovdan o‘tkazish va boshqalar) tomonidan belgilangan bosqichlardan o‘tishi mumkin emas edi. Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasini belgilovchi omillar. Ishlab chiqarish tizimini strukturalashtirish tashkilotni qurish uchun asosdir, shuning uchun menejerlar tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi modelining turli xil variantlari orqali ishlab, ishlab chiqarish tuzilishiga alohida e'tibor berishadi.
Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmalarining oxirgi uch turi umumiy nom oldi – bo'linuvchi (lotincha divisio — boʻlinishdan). Bo'linish printsipi asosida qurilgan ishlab chiqarish tuzilmasining o'ziga xos xususiyati uning tarkibiy bo'linmalarining muhim avtonomiyasi bo'lib, ularning har biri yuridik shaxs huquqiga ega bo'lishi mumkin. Bunday bo'linmalar o'rtasida yaqin moliyaviy, ishlab chiqarish, axborot va boshqa aloqalar o'rnatiladi. Bo'linish printsipiga ko'ra, ko'pincha bir nechta mustaqil korxonalarni o'z ichiga olgan firmalar quriladi.
Mahsulot tuzilishi unga kiritilgan korxonalar (bo'linmalar) deyarli to'liq barcha hududlar va barcha turdagi iste'molchilar uchun yagona turdagi mahsulot ishlab chiqarishga jamlangan. Bunday yondashuv ishlab chiqarishni maksimal darajada ixtisoslashtirishga, natijada uning samaradorligi va sifatini sezilarli darajada oshirishga imkon beradi. Bozor tuzilishi kompaniyaning korxonalari (bo'linmalari) mijozlarning ma'lum bir guruhi uchun mahsulot ishlab chiqarishga yo'naltirilgan.
Masalan, nashriyot kombinatlarida kattalar adabiyoti, yoshlar adabiyoti, oliy va o‘rta maktablar uchun darsliklar tayyorlanadi.
Ushbu bo'linmalarning har biri asosiy e'tiborni qaratadi uning xaridor va deyarli mustaqil kompaniya sifatida ishlaydi. Binobarin, ularning har biri o'z
1) tahririyatga ega;
2) marketing va moliya bo'limi;
3) ishlab chiqarish bo'limi.
Yordamchi va xizmat ko'rsatish bo'linmalarini qurish. Yordamchi va xizmat ko'rsatish ishlab chiqarishni tashkil etishning etakchi tamoyili hali ham korxonaning yo'nalishlariga mos keladigan funktsionaldir. Ushbu turdagi ishlab chiqarish asboblar va jihozlarni ishlab chiqarish va ta'mirlash, jihozlarni ta'mirlash, ehtiyot qismlarni ishlab chiqarish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash vositalarini ishlab chiqarish va barcha turdagi energiya ishlab chiqarish ustaxonalari va uchastkalaridan iborat ishlab chiqarish infratuzilmasini ifodalaydi. , shuningdek, asosiy ishlab chiqarishni doimiy ta'mirlash bilan shug'ullanadigan birliklar.
Markazlashtirilgan xizmat ko'rsatish shakli bilan korxona barcha turdagi asbob-uskunalar va asboblarni ta'mirlash uchun ixtisoslashtirilgan ustaxonalarni yaratadi. Texnik xizmat ko'rsatishning ushbu opsiyasi bilan asosiy ustaxonalarda asbob-uskunalar va asboblarni ta'mirlash bo'yicha bo'linmalar yaratilmaydi.
Boshqaruv tizimini strukturalashtirish (boshqaruv apparatini qurish) ishlab chiqarish tizimi allaqachon qurilgan, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish bo'linmalari shakllangan bo'lsa, korxona qurishning navbatdagi bosqichidir
Korxonalar faoliyatining yakuni rentabellik - iqtisodiy samaradorlik koʻrsatkichida ifodalanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida rentabellik foyda olish darajasini, sarflangan xarajat yoki capital hisobiga toʻgʻri keladigan foyda hajmini belgilaydi. Rentabellik koʻrsatkichlari jami ijtimoiy ishlab chiqarish va har bir savdo korxonalari va korxonalarning iqtisodiy salohiyatini ifodalovchi koʻrsatkichlardan biri xisoblanadi. Rentabellik koʻrsatkichlari korxonalarning xoʻjalik faoliyatida bir qancha fuksiyalarni bajaradi.
Ishlab chiqarish —jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqtisodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayoni; ishlab chiqarish omillarini isteʼmol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. Ishlab chiqarish inson hayotining tabiiy sharoiti va boshqa faoliyat turlarining moddiy asosidan iborat.
Kishilik jamiyati taraqqiyotining hamma bosqichlarida ishlab chiqarish zarur. Uning mazmunini mehnat jarayoni belgilaydi. Ishlab chiqarish jarayoni 3 element —mehnat, mehnat ashyolari va mehnat vositalari boʻli-shini taqozo etadi. Ijtimoiy Ishlab chiqarish ishlab chiqarish vositalari Ishlab chiqarish va is-teʼmol buyumlari Ishlab chiqarishdan tashkil to-padi. Bu boʻlimlarning har biri koʻplab xoʻjalik tarmoqlaridan iborat boʻlib, ularda turli Ishlab chiqarish vositalari va isteʼ-mol buyumlari yaratiladi.
Birinchi boʻlimning ikkinchi boʻlimga nisbatan ustunligi kengaytirilgan takror Ishlab chiqarish iqtisodiy qonunining ifodasidir. Ishlab chiqarish faqat mahsulot Ishlab chiqarishdan iborat boʻlmay, balki taqsimot, ayirboshlash va isteʼmolnya oʻz ichiga oladi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi, avvalo, Ishlab chiqarish qurollarining oʻzgarishi va mukammallashishidan boshlanadi.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi jamiyat hamma aʼzolarining farovonligini muntazam oshira borish va har tomonlama rivojlantirishga imkon beradi.Ma`lumki, inson yakka tartibda, ya`ni biron-bir jamoaga birlashmagan holda mehnat qilar ekan, u o`z mehnatini o`zi boshqaradi.
Boshqacha qilib aytadigan bo`lsak, yakka tartibda amalga oshiriluvchi mehnat faoliyati boshqaruvga muhtoj emas. Ammo odamlarning mehnat faoliyatlari bir joyga jamlanib, bir-biri bilan o`zaro bog`liq holatga kelgach, boshqaruvga ehtiyoj paydo bo`ladi va boshqaruv apparatini bunyod etish zaruriyati tug`iladi. Bu apparat ishlab chiqarishning barcha bo`g`inlarini bir butun qilib bog`lashi va tegishli bo`limlar faoliyatini muvofiqlashtirishi zarur bo`ladi.
Tadqiqotchilik va loyihalash vazifalariga ilmiy izlanishlarni o`tkazish, kelajak rejalarini tuzish va unga oid iqtisodiy ma`lumotlarni o`rganib chiqish ishlari kiradi.Me`yorlashtirish va rejalash boshqaruvni tashkil qilish asoslarini o`z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonini to`g`ri yo`lga solishda mehnat va xarajatlarni me`yorlashtirish, istiqbolli, joriy, tezkor rejalarni tuzish muhim ahamiyatga ega bo`lib, boshqaruv ilmining asosiy vazifalaridan biridir.
Tashkilotchilik va muvofiqlashtirish vazifalari ishlab chiqarish boshqaruvi negizini tashkil qilib, u boshqaruv apparati tarkibini loyihalash, xodimlarni tanlash va joy-joyiga qo`yish, ishlab chiqarishga muhandislik rahbarligi kabi masalalarni qamrab oladi.Ishlab chiqarish boshqaruvida ta`minotchilik vazifasi ham katta ahamiyatga ega, chunki korxona (firma) ni kerakli xomashyo, materiallar va jihozlar bilan ta`minlash, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotishni amalga oshirishkabi ishlar boshqaruv apparatining muhim vazifalaridan hisoblanadi.
Ma'lumki, boshqaruv xizmatlari odamlarning xatti-harakatlarining asosiy xususiyatlarini biroz o'zgartirib yuborgan va uni boshqarish va ishlab chiqarishning raqobatbardoshligini va samaradorligini oshirish uchun omil sifatida foydalanishga kirishgan. Tashkiliy madaniyatni egalari jamiyat a'zolaridir, ya'ni, Odamlar. Tashkiliy madaniyatni boshqarish masalalari bugungi kunda alohida ahamiyat kasb etmoqda, chunki u nafaqat bir tashkilotni boshqasidan ajratibgina qolmay, balki kompaniyaning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ham oldindan belgilab beradi. Biz o’ylaymizki, “tashkiliy madaniyat” tushunchasi umumiy "madaniyat", tushunchaga asoslangan bo'lib, tashkilotning barcha bo'limlari va xodimlarini korporativ maqsadlarga yo'naltirish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan vosita[3]. Tashkiliy madaniyatni shakllantirish tashkilot oldida turgan maqsadlarga erishish uchun normalar, qoidalar, qadriyatlar, g'oyalar tizimini ishlab chiqishga qaratilgan muayyan harakatlarni amalga oshirishdan iborat
O‘zbekistonda bozor m unosabatlarining tarkib topishi xodimlarni boshqarish tizimida bir qator vazifalar amalga oshirilishini nazarda tutadi. Korxona va tashkilotlarning bozor iqtisodiyoti sharoitida o ‘z mavqeyini saqlab qolishi, ularning raqobatbardoshligini ta ’minlash, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida xodimlarni boshqarish borasida amalga oshirilishi lozim b o ‘lgan vazifalar ilmiy va amaliy usullarni to ‘g‘ri tanlashni talab etadi.
Rejali boshqaruv amaliyotida «xodimlarni boshqarish» tushunchasi yo‘q edi. Lekin har bir korxona va tashkilotning boshqaruv tizimi kadrlar va jamoani ijtimoiy rivojlantirishni boshqarishning funksional kichik tizimiga ega edi.
Ommaviy ishlab chiqarish rivojlanishi bilan menejment klassik nazariyalari (boshqaruvning teylorcha andozasi) paydo boidi, ular 1880-yildan 1930-yilgacha b o ‘lgan davr oralig'ida keng rivoj topdi. Bu nazariyalar F. Teylor, F. Gelbreyt, L. Gelbreyt, G. Gant, G. Emerson, M. Veber, A. Fayol, G. Ford va boshqalar nomi bilan bog‘liq. Menejment nazariyasining mazkur klassiklari barcha korxonalar uchun «optimal» bo‘lgan boshqarish va mehnatni tashkil etishning ilmiy usullarini ishlab chiqishdi. Bunda mazkur operatsiyalar tor ixtisosdagi xodimlar tomonidan vaqt standartlarini belgilash yo‘li bilan bajarilar va mahsulot ishlab chiqaruvchilar daromadlarining ko‘payishi hamda iste’molchilarga past narxlar belgilanishi nazarda tutilar edi. F. Teylor o ‘z tizimini ishlab chiqar ekan, vaqtni tejash mahsulot ishlab chiqarish 16 hajmini ko‘paytirish imkonini berishiga asoslandi. F.Teylorning xodimlarni boshqarishga taalluqli takliflarini quyidagi hollarga bog‘- liq, deb hisoblash mumkin
Ko’pincha m a’muriy boshqaruv maktabi merosini o'rganishda Anri Fayolning boshqaruv xodimlari m a’muriy faoliyatiga taalluqli m ashhur 14 tamoyili esga olinadiki, ular quyidagilardir:
Mehnat taqsimotining maqsadi — bir xil kuch-g‘ayrat sarflagan holda ishlab chiqarish miqdori va sifatini oshirishdan iborat.
Hokimiyat — javobgarlikdir.
Hokimiyat — farmoyish berish huquqi va unga b o ‘ysunishga majbur etadigan kuchdir. Hokimiyatni javobgarliksiz ya’ni sanksiyasiz — mukofot yoki jazosiz, uning amal qilishisiz tasavvur qilib b o ‘lmaydi. Hokimiyat amal qilgan hamma joyda javobgarlik ham vujudga keladi.
Intizom — bu aslida b o ‘ysunish, o'zini tutishga tirishish, odam, korxona bilan uning xizmatchilari o'rtasidagi bitimga muvofiq tegishli ravishda belgilangan hurmat qilishning tashqi belgilaridir. Biron-bir ijtimoiy tuzilmadagi intizomning ahvoli uning rahbarlari qanday mavqega ega ekanligiga jiddiy ravishda bog’liqdir.
Yapon tizimining o'ziga xos xususiyati — mashhur «umrbod yollanish»dir. Bunda xodim o ‘quv yurtini tamomlagandan keyin tashkilotga ishga kirgach, uni butun mehnat hayoti mobaynida tark etmaydi. Inson resurslarini boshqarishning butun tizimi mazkur tamoyilga b o ‘ysundirilgan. Masalan, mehnatga haq to ‘lash tizimi shunday tuziladiki, xodim oladigan daromadning anchagina qismi kompaniyadagi ish stajiga bog'liqdirva haryili muayyan miqdorda ortib boradi.
Yapon korxonasi — bu faqat xodimlar birgalikda mehnat qilish uchun birlashadigan texnik-iqtisodiy tizim bo‘lib qolmasdan, shu bilan birga, o ‘zaro majburiyatlar bilan yagona «ishlab chiqarish oilasi»ga bog'langan hamfikrlarning ijtimoiy hamjamiyatidir.
«Firma oilasi» — yapon menejmentining juda keng tarqalgan shiorlaridan biri bo‘lib, u amaida quyidagicha ro'yobga chiqariladi.
Ish bilan bandlar, ya’ni «bolalar» o'z sadoqatlarini doimiy ravishda namoyish qilishlari va «o‘zlarini butunlay jonajon oilaga bag‘ishlashlari» kerak, astovdil mehnat qilishlari va o ‘z firmalari farovonligini birinchi o ‘ringa qo'yishlari lozim. Buning uchun «otalar» — m a’murlarning g'amxo'rliklari tufayli ular ish bilan, yaxshi turmush sharoiti va doimiy ortib boruvchi daromad bilan ta’min etiladi.
Bazis stavkasining tarkibi quyidagicha aniqlanadi:
— 20 % li m a’lumot'darajasi bilan;
— 20 % li staj bilan;
— javobgarlikning 20 % li hajmi bilan;
— mustaqil qarorlarning 10 % li zarurligi bilan;
— 10 % li psixik nagruzkalar bilan;
— 5 % li mehnat sharoitlar bilan;
— 5 % li mehnat xavfsizligi bilan.
Yuqorida sanab o'tilgan nazariyaning rivojlanishi davlatning xodimlarni boshqarish ishlariga tobora ko‘proq jalb etilishi asosida o‘tdi. Mehnat to ‘g‘risidagi qonun hujjatlarining yaratilishi yollash, mehnat jarayonini tashkil etish, mehnatga haq to'lash, ijtimoiy to'lovlar, kasbiy tayyorgarlik va boshqa masalalarni yetarli darajada tartibga solib turadi va hozirga qadar ham kun tartibidan tushmagan.
Ana shu jarayonlarni tartibga soluvchi davlat va xususiy tashkilotlarning oliy o'quv yurtlari va malaka oshirish institutlari tizimidan tortib vazirliklar yoki mehnat va ijtimoiy niunosabatlar departamentlariga qadar butun bir turkumi tashkil etilgan
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida xodimlarni yollash va bo‘shatishning tabiiy shakli xodim va ish beruvchi o ‘rtasidagi bitimni ifodalovchi mehnat shartnomalarini (kontraktlarni) tuzish va to ‘xtatishdir. Kelishuv quyidagilarni: ish beruvchi tomonidan belgilanadigan va xodim tomonidan bajarishga qabul qilinadigan ishlar, funksiyalar, topshiriqlar, majburiyatlarning tarkibi va mazmuni. Kontraktni bajarish shartlari va rejimlari; xodimni sug'urta qilish va sotsial ta’minlash. Mehnatga haq to‘lash va boshqa to‘lovlarni nazarda tutadi.
Ish beruvchining ehtiyojlari va xodimning manfaatlarini hisobga olib, shartnomada xodimning ish kuni yoki haftasining reglamentlangan davomiyligi bo'yicha emas, balki uning uchun individual belgilangan ish rejimi va bo‘sh vaqtiga mos holda bandligi ko‘zda tutilishi mumkin. Kontraktda mehnat funksiyalarining murakkabligini reyting usulida xodim o ‘zini-o‘zi baholashi maqsadga muvofiqdir.
Xulosa
Moliyaviy menejment mutaxassislari korxona yoki firmaning moliyaviy resurslaridan yuqori samaradorlik bilan foydalanish, ya`ni ishlab chiqarishga sarflanayotgan har bir so`m yoki dollardan maksimum (eng ko`p) foyda olishga erishish masalalari bilan shug`ullanadilar.Ishlab chiqarish menejmenti mutaxassisi tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko`rsatish operatsiyalarining samaradorligini oshirish masalalari bilan mashg`ul bo`ladilar.Menejment fanining muhim tarmoqlaridan biri –personal (xodimlar) ni boshqarish bo`lib, bu soha mutaxassislari ishchi va xizmatchilarni tanlash, ularni joy-joyiga qo`yish, mehnatni oqilona tashkil qilish, mehnatga haq to`lash tizimini takomillashtirish bo`yicha taklif va tavsiyalar tayyorlash kabi masalalar bilan shug`ullanadilar.
Boshqaruvning barcha darajalari va ishchilar firmaning siyosati ham da faoliyati to ‘g'risidagi umumiy axborot bazasidan foydalanishadi, buning natijasida umumiy javobgarlikda qatnashish vaziyati rivojlanadi, bu esa o'zaro yordamni yaxshilaydi va unumdorlikni oshiradi. Uchrashuvlarning muhimligi xizmatchilarni ular haqida doimo g ‘am xo‘rlik qilinayotganligidan xabardor qilishdir.
Korxona (tashkilot) resurslari faoliyatning barcha turlarini amalga oshirish uchun unga zarur boʻlgan aktivlarni shakllantirish uchun foydalaniladigan barcha mablagʻlar manbalarining umumiy miqdorini ifodalaydi. Kerakli miqdordagi resurslarning mavjudligi korxonaning moliyaviy farovonligi, yaʼni uning moliyaviy barqarorligi va toʻlov qobiliyatining shartidir.
Korxona resurslarini boshqarish birinchi navbatda moliyaviy menejment sohasidir. Uning mazmuni kelajakda foyda olish va joriy toʻlov qobiliyatini taʼminlash uchun pul oqimlarini boshqarishda ifodalanadi. [8-9-10] Moliyaviy menejer moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish va moliyalashtirish manbalarining oʻzgarishiga qarab daromadlarni prognoz qilish asosida korxonaning oʻziga xos moliyaviy strategiyasini, uning taktikasini qurishni rejalashtirish shart.
Korxona resurslari faoliyatning barcha turlarini amalga oshirish uchun unga zarur boʻlgan aktivlarni shakllantirish uchun foydalaniladigan barcha mablagʻlar manbalarining umumiy miqdorini ifodalaydi. Kerakli miqdordagi resurslarning mavjudligi korxonaning moliyaviy farovonligi, yaʼni uning moliyaviy barqarorligi va toʻlov qobiliyatining shartidir.
Korxona resurslarini boshqarish birinchi navbatda moliyaviy menejment sohasidir. Uning mazmuni kelajakda foyda olish va joriy toʻlov qobiliyatini taʼminlash uchun pul oqimlarini boshqarishda ifodalanadi. Moliyaviy menejer moliyaviy hisobotlarni tahlil qilish va moliyalashtirish manbalarining oʻzgarishiga qarab daromadlarni prognoz qilish asosida korxonaning oʻziga xos moliyaviy strategiyasini, uning taktikasini qurishni rejalashtirish shart.
|
