Mavzu: Qo‘shish va ayirish, ko‘paytrish va bo’lish amali ma’nosini ochib berish hamda uni bosqichlab kontsentrlarda bajarilishini o‘rgatish. Reja

Download 86,91 Kb.
bet	3/4
Sana	20.11.2023
Hajmi	86,91 Kb.
	#102191

1 2 3 4

Bog'liq
Mavzu Qo‘shish va ayirish, ko‘paytrish va bo’lish amali ma’nosi

Jadval bilan ko’paytirish va bo’lishni o’rgatish

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
2					++
3					++
4					++
5					++
6					++
7					++
8	++	++	++	++	++
9
10

Ko’paytirish jadvalini mustahkam esda saqlash uchun quyidagi jadvalni yodda bilish talab qilinadi. 2-3 yozilmaydi, chunki u oldingi jadvalda bor. Ko’paytirishning o’rin almashtirish xossasini bilish yetarlidir.

2=2
3*2 3*3
4*2 4*3 4*4
5*2 5*3 5*4 5*5
6*2 6*3 6*4 6*5 6*6
7*2 7*3 7*4 7*5 7*6 7*7
8*2 8*3 8*4 8*5 8*6 8*7 8*8
9*2 9*3 9*4 9*5 9*6 9*7 9*8 9*9
Ko’paytirish va bo’lish jadvallarini tuzilgandan keyin nol bilan ko’paytirish va bo’lish hollari qaraladi. Masalan,
0*5=0+0+0+0+0, umuman 0*6=0 qoidalari kelib chiqadi. Bunda
0:5=0 va 0:a qoidalari kelib chiqadi.
Jadvaldan tashqari ko’paytirish va bo’lish
Bu quyidagi tartibda tushuntiriladi.
1.Sonni yig’indiga ko’paytirish va yig’indiga nisbatan taqsimot qonunini o’rgangandan keyin yig’indini songa bo’lish xossasi qaraladi. Masalan, (3+2)*4 ni tushuntirish uchun doirachalardan foydalanish mumkin. (3+2)*4=4*5=20 yoki (3+2)*4=3*4+2*4=12+8=20 ko’rinishida hisoblab chiqiladi.

Shu rasmning o’zidan yig’indini songa bo’lish qoidasi keltirib chiqariladi. Bunga 12 va 8 sonidan yig;’indisini 4 ga bo’lish ham ikki xil usul bilan beriladi.

(12+8):4=12; 4+4:4=3+2=5 24:4=6
Bunda yana quyidagi kvadratchalar bilan berilgan mashqlarni ham bajartirish mumkin. Masalan,
(7+5)*4=…*…+…*…, 2*(10+6)=…*…+…*…,
8*5+7*5=(…+…)*…, 6*3+4*3=(6+4)*3.
2.Jadvaldan tashqari ko’paytirish va bo’lishda eng avvalo nol bilan tugaydigan sonlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Masalan,
20*4 90:3
2 o’nlik * 4+8 o’nlik 9 o’nlik : 3=3 o’nlik
20*4=80 90:3=30
Shundan keyin 2 xonali songa ko’paytirishda uni o’nlik va birliklarga ajratib ko’paytirish holi qaraladi. Masalan,
12*3=(10+2)*3=10*3+2*3=30+6=36
Ko’rgazmali tushuntirish uchun 12 tadan kvadrat bo’lgan 3 ta poloska olib hisoblanadi.

										++	++
										++	++
										++	++

Endi bir xonali sonni 2 xonali songa ko’paytirish holi qaraladi.
3*15=3*(10+5)=3*10+3*5=30+15=45 va 3*15=15*3 misollari tushuntiriladi.
Bo’lishni qarayotganda ham eng avval 2 xonali sonni o’nlik va birliklarga ajratib, taqsimot qonunidan foydalanib tushuntiriladi. Masalan,
48:4=(40+8):4=40:4+8:4=10+2=12
2 xonali sonni 2xonali songa bo’lish jadvaldan tashqari bo’lish hisobiga kiradi. Masalan, 87;29 misolni yechishda 29 ni nechaga ko’paytirishganda 87 kelib chiqadi, degan savol qo’yiladi. Unda 29:1=29, 29*2=58, 29*3=87 deb, 87:29=3 keltirib chiqaradilar.
3.Jadvalda qoldiqli bo’lish. Bu mavzu 2-sinfda quyidagi tartibda olib boriladi.
1.Qoldiqli bo’lish misollar yordamida tushuntiriladi.
Masalan, 12 daftarni 2 o’quvchiga bo’lib berish topshiriladi. 12:2=6 deb doskaga yozilgandan keyin, 13 ta daftarni 2 o’quvchiga bo’lib berish topshiriladi, bunda 1 ta daftar ortiqcha bo’lib qolganligi ko’rinadi. 13:2=6 ( qoldiq 1) degani yozuvni o’rgatadi.
2.O’quvchilarga bo’lishdan chiqqan qoldiq bo’luvchidan kichik bo’lishi kerak degan qoida o’rgatiladi. Masalan, 10, 11, 12, 13, 14, 15 sonlarni 2, 3, 4 ga ketma-ket bo’lishda hosil bo’ladigan qoldiqlarni ko’rgazmali jadval bilan tushuntiriladi.

10 11 12 13 14 15

2 1 - 1 - 1
3 1 2 - 1 2 -
4 2 3 - 1 2 3
Bunda misol sifatida 2<4, 1<4, 3<4 yozuvlarni tushuntiradi. Darslikdagi quyidagi misollar bor: 18:3, 28:7, 19:3, 29:7, … misollarni ishlab o’quvchilar qaysisi qoldiqli, qaysisi qoldiqsiz bo’lishi haqida ma’lumotga ega bo’ladilar. Oxirida qoldiqli bo’lishda taxmin qilib bo’lish va qoldiqni aniqlash to’g’risida tushuncha beriladi. Masalan, 47:5 ni hisoblashda 47 ga yaqin son 5 ga bo’linadiq 45 deyiladi, demak 45:5=9. yana necha birlik qoldiq 2 birlik, u holda 47%5=9 (qoldiq 2) deb o’rgatiladi.
1.3.“Minglik” mavzusida arifmetik amallarni o`rganish.
Bir xonali va ikki xonali sonlar ichida arifmetik amallarni bajarib bo’lganlaridan keyin 1000 og’zaki va yozma hisoblash, qo’shish va ayirish amallarini bajarishga o’tadilar. 1000 ichida qo’shish va ayirishning og’zaki usullari 100 ichidagiga ko’p jihatdan o’xshash tomonlari bor. Bu yerda ham oldin sonni yig’indiga qo’shish, yig’indini songa qo’shish, yig’indini yig’indiga qo’shish, yig’indidan sonni ayirish, sondan yig’indini ayirish, yig’indidan yig’indini ayirish kabi usullar tushuntiriladi. Bunga quyidagi tarkibda ish olib boriladi.
1.Og’zaki bajarish.
1.250+30, 420+300 ko’rinishidagi qo’shish va ayirish hollari. Buning uchun 25+3, 42+30 kabi tushuntirishni takrorlagan ma’qul, undan keyin
250+30=(200+50)+30=200+(50+30)=200+80=280
250-30=(200+50)-30=200+(50-30)=200+20=220
420+300=(400+20)+300=(400+300)+20=700+20=720
420-300=(400-20)-300=(400-300)+20=100+120
O’nliklar qatnashgan qo’shish va ayirish amallari quyidagi usullar bilan tushuntiriladi:
250+30=280, 250-30=220, 420+300=720,
25o’n-3o’n=28o’n, 25o’n-3o’n=22o’n, 42o’n+30o’n=72o’n
2.840+60, 70-80 ko’rinishidagi qo’shish va ayirish.
Navbatdagi ish kamayuvchining birliklari xonasida 0 bo’lgandagi ayirish. Masalan, 450-136= Bu misol esa, quyidagicha tushuntiriladi, kamayuvchidagi 5 ta o’nlikdan 1 ta o’nlik maydalanib, 10 ta birlikka aylantiriladi, 10 ta birlikdan 6 ta birlik ayiriladi, kamayuvchida endi 4 ta o’nlik qoldi, bu jarayon davom ettiriladi. Qolgan ayirishlar quyidagi tartibda bajariladi.
a)kamayuvchining birliklari ayiriluvchining birliklaridan kichik bo’lgandagi ayirish. Masalan, 983-536
b)kamayuvchining birliklari ham, o’nliklari ham ayiriluvchinikidan kichik bo’lgan hol. Masalan, 983-586
1000 ichida ko’paytirish va bo’lish. Yaxlit yuzliklar va o’nliklarni bir xonali songa ko’paytirish va bo’lishni og’zaki bajarish bilan tanishtiriladi; ko’paytirish va bo’lishga doir misollar og’zaki yechiladi. So’ngra o’quvchilar 1000 ichida yozma ko’paytirish va bo’lishga o’tadilar. Uch xonali sonlarni ko’paytirish va bo’lish usullari ko’p xonali sonlarni qo’shish va ayirish usullaridan keskin farq qiladi hamda ancha murakkabdir. Yaxlit yuzliklar va o’nliklarni bir xonali songa og’zaki ko’paytirishda bo’linuvchini yuzlik yoki o’nlikning birliklari sifatida ifodalaydilar.
90*4
80/2
240*3
90 – bu 9 ta o’nlik. 9 o’nl. * 4 = 36 o’nl. yoki 360. Demak, 90 * 4 = 360.
80 – bu 8 ta o’nlik. 8 o’nl. / 2 = 4 o’nlik yoki 40. Demak, 80 / 2 = 40.
240 – bu 24 ta o’nlik. 24 o’nl. * 3. Bu yerda o’quvchi 100 ichida jadvaldan tashqari ko’paytirish usullaridan foydalanadi:
24 * 3 = (20 + 4) * 4 = 20 * 3 + 4 * 3 = 60 + 12 = 72. 24 o’nl. * 3 = 72 o’nl. Demak, 240 * 3 = 720.
270 / 9
300 * 3
800 / 4
270 – bu 27 ta o’nlik. 27 o’nl. / 9 = 3 o’nl. 270 / 9 = 30.
300 – bu 3 ta yuzlik. 3 yuzl. * 3 = 9 yuzl. 300 * 3 = 900.
800 – bu 8 ta yuzlik. 8 yuzl. / 4 = 2 yuzl. 800 / 4 = 200.
Ko’paytirish va bo’lish jadvallarini bilgan bolalarda ko’paytirish va bo’lishning bu usullari unchalik qiyinchilik tug’dirmaydi.
Bolalarni ko’paytirishning yozma usullari bilan tanishtirishdan oldin yana bir bor yig’indini songa ko’paytirishning xossasini eslash zarurdir:
24 * 2 = ( 20 + 4 ) * 2 = 20 * 2 + 4 * 2 = 40 + 8 = 48.
324 * 2 = ( 300 + 20 + 4 ) * 2 = 300 * 2 + 20 * 2 +4 * 2 = 600 + 40 + 8 = 648.
Sonlarni ko’paytirish ( 24 * 2 va 324 * 2 ) natijalarini olgach, o’qituvchi bu misollarni ustun shaklida yozib yechish qulay ( qisqa ) roq ekanini aytadi. 24 sonining tarkibini tahlil qilgandan so’ng o’qituvchi bu misolni quyidagicha yozishi mumkin:
2 ta o’nl. 4 birl.
X 2
4 ta o’nl. 8 birl. = 48
Bu yozuvdan ko’rinadiki, ikki xonali sonni ko’paytirish bu sonning har bir xonasini birliklardan boshlab, ko’paytirishga keltiriladi.
Bir xonali songa yozma ko’paytirish hollari asta-sekin qiyinlashtirib boriladi. Dastlab birliklarda, so’ngra o’nliklarda xona birligidan o’tish soni kiritiladi. Masalan: 127 * 3.
x 127
3
381

127 ni 3 ga ko’paytirish kerak. Misolni ustun shaklida yozamiz. Birinchi ko’paytuvchi 127. birliklar ostiga ikkinchi ko’paytuvchini yozamiz. Ko’paytirishni birliklardan boshlaymiz. 7 birlikni 3 ga ko’paytiramiz, 21 birlik hosil bo’ladi ( 7 birl. * 3 = 21 birl ). 21 birl. = 2 o’nl. 1 birl., 2 ta o’nlik va 1 ta birlik. 1 birlikni birliklar ostiga yozamiz, 2 ta o’nlikni eslab qolamiz, uni keyin o’nliklarga qo’shamiz.

O’nliklarni ko’paytiramiz. 2 ta o’nlikni 3 ga ko’paytirsak, 6 ta o’nlik hosil bo’ladi, bundan tashqari yana 2 ta o’nlik ( dildagi ) bor ( 2 o’nl. * 3 = 6 o’nl.; 6 o’nl. + 2 o’nl. = 8 o’nl.), 2 ta o’nlikni 6 ta o’nlikka qo’shamiz, 8 ta o’nlik hosil bo’ladi. 8 ta o’nlikni o’nliklar ostiga yozaman.
Yuzliklarni ko’paytiramiz. 1 yuzl. ni 3 ga ko’paytiraman, 3 yuzl. hosil bo’ladi ( 1 yuzl. * 3 = 3 yuzl. ). 3 yuzlikni yuzliklar ostiga yozamiz. Ko’paytma: 381.
Bir xonali sonni uch xonali songa ko’paytirishda ko’paytirishning o’rin almashtirish xossasidan foydalaniladi: 7 * 112 = 112 * 7.
Bir xonali songa ko’paytirishni o’rgangandan so’ng yozma bo’lishga tayyorgarlik boshlanadi. Dastlab bolalar bo’lish amali haqida bilganlarini taqqoslaydilar: bo’lish – bu ko’paytirish amaliga teskari amaldir. Agar 48 ni 16 ga bo’lishimiz kerak bo’lsa, biz shunday sonni topishimiz kerakki, 16 ni bu songa ko’paytirganda natijada 48 ni berishi kerak. Bolalarning bo’lish belgisi ∟ (burchak) bilan tanishtiriladi va qoldiqli bo’lishga doir ( ma’lum hollar ) bir nechta misol yechiladi:
_ 16 5 _44 6
15 3 42 7
1 2
Bumisollarni yechishda bolalar bo’linuvchi bo’lish belgisining chap tomoniga, bo’luvchi bo’lish belgisi ichiga yozilishini aniqlaydilar. Bo’lish belgisining chiziqchasi ostiga bo’linma yoziladi. Bo’linuvchi ostiga bo’luvchi bo’lingan son, chiziqcha ostiga esa qoldiq yoziladi. Bo’linuvchi bilan bo’luvchi bo’lingan son orasiga “ -“ ( minus, ayiruv ) belgisi qo’yiladi.
Ana shunday o’tkazilgan tayyorgarlik ishidan so’ng bir xonali songa bo’lish bilan tanishishga o’tiladi.
Masalan, 426 ni 2 ga bo’lish misoli qaralayotgan bo’lsin. Dastlab bolalar o’qituvchi rahbarligida yig’indini songa bo’lish xossasidan foydalanib, bo’lishni bajaradilar:
426 / 2 = ( 400 + 20 + 6 ) / 2 = 400 / 2 + 20 / 2 + 6 / 2 = 200 + 10 + 3 = 213.
804 / 4 = ( 800 + 4 ) / 4 = 800 / 4 + 4 / 4 = 200 + 1 = 201

.
_729 3

6 243
_12
12
_ 9
9
0
Bu yechilishlarni tahlil qilib chiqilgach, o’qituvchi yozma bo’lish usulini qarab chiqishni boshlaydi:
426 ni 2 ga bo’lish kerak. Bo’lishga doir bu misolni ustun shaklida yozamiz. bo’linuvchi 426, bo’luvchi 2. Bo’linuvchida 4 ta yuzlik, 2 ta o’nlik va 6 ta birlik bor. Yuzliklarni bo’lishdan boshlaymiz. 4 yuzlik 2 ga bo’linadi, 2 chiqadi ( 4 yuzl. / 2 = 2 yuzl.). 2 ni bo’linmaga yozamiz, qaysi sonni bo’lganimizni aniqlaymiz (2*2=4). 4 ni yuzliklar ostiga yozamiz. Ayiramiz, necha qolganini aniqlaymiz (hech qanday son qolmaydi). Chiziqcha ostiga o’nliklarni yozamiz. bizda 2 ta o’nlik bor, 2 ta o’nlikni 2 ga bo’lamiz (2 o’nl. / 2 = 1 o’nl.), 1 hosil bo’ladi. Bo’linmaga 1 ni yozamiz ( 2 yuzlikdan keyin), nechta o’nlikni bo’lganimizni aniqlaymiz. Buning uchun 2 ni 1 ga ko’paytiramiz, 2 chiqadi, uni o’nliklar ostiga yozamiz. bo’linmagan nechta o’nlik qolganini bilish uchun ayiramiz (hech nima). Chiziqcha ostiga 6 birlikni yozamiz. 6 birlikni 2 ga bo’lamiz, 3 birlik chiqadi. 3 ni bo’linmaga yozamiz ( 1 dan keyin ). Nechta birlikni bo’lganimizni aniqlaymiz. 2 ni 3 ga ko’paytiramiz, 6 hosil bo’ladi. Uni 6 raqami ostiga yozamiz. nechta qolganini bilish uchun ayiramiz ( hech nima ). Bo’lishga son qolmadi. Shuning uchun chiziqcha ostiga 0 raqamini yozamiz. Bo’linma: 213.
Misolni yechishni bunday tushuntirgandan so’ng ( o’quvchilar uni daftarga yozmaydilar) o’qituvchi bo’lish algoritmini tushuntirishga, ya’ni to’liq bo’lmagan (to’liqmas) bo’linuvchilarni hosil qilish o’quvchini, bo’linmaning raqamlari sonini aniqlashga, har qaysi hisoblash amalini tushuntirishga kirishadi: bo’linmaning tegishli raqamini topish uchun to’liqmas bo’linuvchi bo’luvchiga bo’linadi; bo’linmaning topilgan raqami bo’luvchiga ko’paytiriladi ( nechta birlik ( yuzlik, o’nlik) ni bo’linganligini bilish uchun); bu xonaning nechta birligi hali bo’linmaganligini bilish uchun hosil bo’lgan ko’paytmani to’liqmas bo’linuvchidan ayiriladi; bo’linmadagi raqam to’g’ri topilganligi tekshiriladi.
Bo’lish usullari qiyinlashtirib boriladi.
_729 3
6 243
_12
12
_ 9
9
0
Bo’linuvchi 729, unda 7 ta yuzlik, 2 ta o’nlik, 9 ta birlik bor. Bo’luvchi 3. Yuzliklarni 3 ga bo’lish mumkinligini aniqlaymiz. 7 yuzl. / 3 = 2 yuzl. Ko’paytiramiz: 3 * 2 = 6 yuzl. 6 yuzl. ni ayiramiz. 7 – 6 =1 (yuzl.) Yana bitta yuzlikni bo’lish qoldi. 1 yuzl. va 2 o’nl. 12 o’nl. ga teng. O’nliklarni bo’lamiz. 12/3=4 o’nl. 4*3=12 (o’nl.) – bo’ldik.
Birliklarni bo’lamiz. 9 / 3 = 3 ( birl.). Ko’paytiramiz: 3 * 3 = 9. Ayiramiz: 9 – 9 = 0. Qoldiq qolmadi. Bo’linmani o’qiymiz: bo’linma 243.

“Ko’p xonali sonlar” mavzusida arifmetik amallarni o`rganish.

Download 86,91 Kb.

1 2 3 4

Download 86,91 Kb.