|
MAVZU:QOVUSHQOQLIKNI O’LCHOV USULLARI
REJA:
•QOVUSHQOQLIKTO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
•KAPILLYARLI QOVUSHQOQLIKO‘LCHASH VOSITALARI.
QOVUSHQOQLIK TO‘G‘RISIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR.
SUYUQ MUHITLARNING QOVUSHOQLIGINI O‘LCHASH SANOATDA TJABT NI JORIY QILISHDA ENG MURAKKAB MUAMMOLARDAN BIRIDIR. JARAYONLARNING KO‘PCHILIGI DISPERS TIZIMLAR, SUSPENZIYALAR, KOLLOID ERITMALAR VA PLASTIK MASSALARNI QAYTA ISHLASH BILAN BOG‘LIQ. AYRIM MAHSULOTLAR SEZGIR ELEMENTGA YOPISHIB QOLIB, ISHLAB CHIQARISH JARAYONIDA SEZGIR ELEMENTGA TA’SIR ETIB, ULARDAN FOYDALANISHNI QIYINLASHTIRISHI MUMKIN.
SANOATDA VISKOZIMETRLARNING QO‘LLANILISHIQOVUSHOQLIKNI O‘LCHASH USLUBLARININGKONSTRUKTIVTEXNIK KAMCHILIKLARI YOKIVISKOZIMETRLARNING O‘ZICHA ISHLATISH SHAROITLARINI YARATISH QIYINLIGI SABABLI JUDA HAM CHEKLANGANDIR.
SANOATNING BIR QANCHA TARMOQLARIDA,MASALAN, SUN’IY TOLALAR, SINTETIKSMOLALAR, KAUCHUK ERITMALARI, BO‘YOQLAR, SURKOV MOYLARI VA BOSHQA MAHSULOTLAR ISHLAB CHIQARISHDA QOVUSHOQLIK MAHSULOT TARKIBI VA SIFATINI ANIQLOVCHI KATTALIK HISOBLANADI. SHUNING UCHUNKO‘PGINA HOLLARDA QOVUSHOKLIKNI AVTOMATIK TARZDA UZLUKSIZ O‘LCHAB TURISH MUHIM AHAMIYATGA EGA BO‘LADI. SUYUQLIKLARNINGСИРПАНИШ ЁКИСИЛЖИШГАҚАРШИЛИК КЎРСАТИШ ХУСУСИЯТИQOVUSHOQLIK DEYILADI.
BERILGAN OQIMDA SUYUQLIK IKKI QATLAMINING SILJISHIDA TANGENSIALKUCH VUJUDGA KELADI. SHU KUCH NYUTON QONUNIGA KO‘RA QUYIDAGICHA ANIQLANADI:
TENGLAMADAN DINAMIK QOVUSHQOQLIKNI ANIQLAYMIZ:
SI TIZIMIDA DINAMIK QOVUSHOQLIK BIRLIGI QILIB, SUYUQLIK OQIMINING SHUNDAY QOVUSHOQLIGI QABUL QILINGANKI, BU OQIMDA 1 N/M 2 SILJISH BOSIMI TA’SIRIDA CHIZIQLI TEZLIGINING GRADIYENTI
SILJISH TEKISLIGIGA PERPENDIKULYARBO‘LGAN 1 M MASOFADA 1 M/S BO‘LADI. DINAMIK QOVUSHOQLIKNING BU BIRLIGI N S/M 2 YOKI PA S O‘LCHOVIGA EGA.
AMALDA KO‘PINCHA DINAMIK QOVUSHOQLIKNING SUYUQLIK ZICHLIGIGA BO‘LGAN NISBATIDAIFODALANUVCHI KINEMATIKQOVUSHOQLIKDAN FOYDALANILADI, YA’NI KINEMATIK QOVUSHOQLIK SI DA M2/S O‘LCHOVIGA EGA. QOVUSHOQLIK AMALDA PUAZ (P) VA SANTIPUAZ(SP) BIRLIKLARIDA O‘LCHANADI. BU BIRLIKLAR SI DAGI QOVUSHQOQLIKNINGBIRLIGI BILAN QUYIDAGICHA BOG‘LANGAN:
NYUTON QONUNIGA BO‘YSINUVCHISUYUQLIKLAR (YA’NI QOVUSHOQLIGI JADAL MEXANIK TA’SIRLARGABOG‘LIQ BO‘LMAGAN SILJISH (SURILISH) TEZLIGIGA CHIZIQLI BOG‘LANISHGA EGA SUYUQLIKLAR) NYUTONSUYUQLIKLARI DEYILADI. AGAR BU BOG‘LANISH CHIZIQLI BO‘LMASA, U HOLDA BUNDAY SUYUQLIKLAR NONYUTON SUYUQLIKLAR DEYILADI. SUYUQLIKLAR, ERITMALAR, PLASTIKVA OZIQ-OVQAT
MAHSULOTLARINING ASOSIY QISMI NONYUTONSUYUQLIKLAR GURUHIGA KIRADI. OZIQ OVQAT SANOATIDA KO‘PINCHA QOVUSHOQLIK SHARTLI BIRLIKLARDA (VU GRADUSLARIDA) O‘LCHANADI, BU BIRLIKLAR MA’LUM HAJMDAGI TAHLIL QILINAYOTGAN SUYUQLIKNING OQIB KETISH VAQTINING SHU HAJMIDAGI DISTILLANGAN SUVNING OQIB KETISH VAQTIGA NISBATIDAN IBORAT:
QOVUSHOQLIKNI O‘LCHASH PAYTIDA HARORATNING TA’SIRINI E’TIBORGA OLIB, TEGISHLI TUZATISHLAR KIRITISH LOZIM.
SUYUQLIK QOVUSHOQLIGINI O‘LCHAYDIGAN BIR QATOR ASBOBLAR MAVJUD. BU ASBOBLAR ISHLASH PRINSIPI JIHATIDAN KAPILLYAR, ZOLDIRLI, ROTATSION, TEBRANISHLI VA ULTRATOVUSHLI ASBOBLARGA (VISKOZIMETRLARGA) BO‘LINADI.
KAPILLYARLI QOVUSHQOQLIK O‘LCHASH VOSITALARI
M. P. VOLAROVICHNING MA’LUMOTLARIGA KO‘RA, QOVUSHOQLIKNI O‘LCHASHNING TAXMINAN 80% I KAPILLYARASBOBLAR BILAN O‘TKAZILIB, ULAR NAZARIY JIHATDAN ENG KO‘P ISHLAB CHIQILGAN VA AMALDA TADQIQ QILINGAN.
KAPILLYAR VISKOZIMETRLAR O‘LCHASH ANIQLIGINING YUQORILIGI O‘LCHASHNING KATTA DIAPAZONI VA NISBATAN SODDALIGI TUFAYLI KENG TARQALGAN. KEYINGI YILLARDATEXNOLOGIK JARAYONNING O‘TISHIDAGI QOVUSHOQLIKNI AVTOMATIKTARZDA NAZORAT QILISH VA ROSTLASHGA MO‘LJALLANGAN KAPILLAYARVISKOZIMETRLAR YARATILDI. BU ASBOBLAR NISBATAN TOZA VA BIR JINSLI SUYUQLIKLAR QOVUSHQOQLIGININAZORAT QILISHDA ISHLATILADI.
KAPILLYAR VISKOZIMETRLARNING ISHLASH PRINSIPI PUAZEYL KAPILLYAR NAYCHASIDAN SUYUQLIKNING OQIBCHIQISH QONUNIGA ASOSLANGAN. BU QONUN QUYIDAGICHA IFODALANADI:
SHUNDAY QILIB, SUYUQLIK QOVUSHOQLIGINI O‘LCHASH SUYUQLIK O‘TADIGAN KAPILLYARNAYCHAUCHLARIDAGI BOSIMLAR FARQINIO‘LCHASHDAN IBORAT. BU YERDA, SUYUQLIKNING YUMALOQ KESIMI
TIRQISHLARDAN OQIB CHIQISHI OG‘IRLIK KUCHI BOSIMI YOKI TASHQI BOSIM TA’SIRIDA SODIR BO‘LISHIMUMKIN. KAPILLYAR VISKOZI METRLARIKKI KATTA GURUHGA BO‘LINADI: LABORATORIYA VISKOZIMETRLARIVA AVTOMATIK ISHLAYDIGAN VISKOZIMETRLAR. KEYINGI VISKOZMETRLARGABOSIM OSTIDA SUYUQLIK OQIB CHIQADIGAN VA ERKIN OQIB CHIQADIGAN ASBOBLAR KIRADI. SUYUQLIK ERKIN OQIB CHIQADIGAN ASBOBLAR O‘Z NAVBATIDA IKKI TURGA: SATH O‘ZGARADIGAN VA O‘ZGARMAYDIGAN ASBOBLARGA BO‘LINADI.
RASMDA KAPILLYAR VISKOZIMETR SXEMASI KELTIRILGAN. SHESTERNYALI NASOS 1 TAHLIL QILINAYOTGAN SUYUQLIKNING MUTLAQO DOIMIY MIQDORINI KAPILLYARNAYCHA 3 GA UZATADI. KAPILLYARNAYCHANINGKIRISHI VA CHIQISHIDAGI BOSIMLAR FARQI SEZGIR DIFMANOMETR 2 ORQALI O‘LCHANADI.
DIFMANOMETRNINGSHKALASI QOVUSHOQLIK BIRLIGIDA DARAJALANADI. KAPILLYARNAYCHANINGDIAMETRI D VA UZUNLIGI L O‘LCHASH CHEGARALARI VA O‘LCHANAYOTGAN SUYUQLIK TURIGA QARAB
TANLANADI. O‘ZGARMAS HARORATNI TA’MINLASH UCHUN VISKOZIMETR NAYCHASI ODATDA, HARORATNI AVTOMATIK ROSTLOVCHI TERMOSTATGA ULANADI. KAPILLYARVISKOZIMETRNINGO‘LCHASH CHEGARALARI 0,001... 10 PA S. LABORATORIYA ASBOBLARIDA O‘LCHASH XATOLIGI ±3...5%. 35.2 RASMDA AVTOMATIK KAPILLYAR VISKOZIMETRNING TUZILISHI BIR OZ O‘ZGARGAN PRINSIPIALSXEMASI KELTIRILGAN. NAZORAT QILINAYOTGAN SUYUQLIK O‘ZGARMAS SARF BILAN
DOZALOVCHI NASOS 1 YORDAMIDA KAPILLYARNAYCHA 2 ORQALI SO‘RIB OLINADI. NAYCHADAGIBOSIMNING PASAYISHI DIFMANOMETR3 BILAN O‘LCHANADI, UNING SHKALASI QOVUSHOQLIK BIRLIKLARIDA DARAJALANGAN. VISKOZIMETR TERMOSTAT4 RA O‘RNATILGAN. ODATDA, ASBOB DIAMETRI VA UZUNLIGI TURLICHA BO‘LGAN KAPILLYARLAR KOMPLEKTI BILAN TA’MINLANGAN BO‘LADI. KAPILLYARNINGDIAMETRI VA UZUNLIGI O‘LCHASH CHEGARALARIGA QARAB TANLANADI.
ISHLASH PRINSIPI O‘Z OG‘IRLIGI TA’SIRIDA SUYUQ MAHSULOTLARNING OQIB CHIQISHIGA ASOSLANGANVISKOZIMETRLARENG KO‘P TARQALGAN. ULARNING ASOSIY QISMI DATCHIKBO‘LIB, U PAST TOMONIDAN KALIBRLANGAN NAYCHA BILAN TUGAYDIGAN SIG‘IMDAN IBORAT. SIG‘IMGA UZLUKSIZ RAVISHDA SUYUQLIKBERILADI, UNING SARFI DOIMO BIR XILDA SAQLAB TURILADI.
SIG‘IMDAGI SUYUQLIK SATHI UNING QOVUSHOQLIGIGA MUTANOSIB RAVISHDA O‘ZGARADI. SATHNI O‘LCHAB, QOVUSHOQLIKNING QIYMATI TOPILADI. BU ASBOBLARNING BOSHQA TURLARIDA, AKSINCHA,
SUYUQLIK SATHI BIR XILDA USHLAB TURILADI, LEKIN QOVUSHOQLIKKA BILVOSITA BOG‘LIQ BO‘LGANBOSHQA PARAMETR (MASALAN, SUYUQLIK SARFI, KAPILLYARNING SILJISHI, KAPILLYARNING DIAMETRIYOKI UZUNLIGI VA HOKAZO) O‘LCHANADI. BIRINCHI TUR ASBOBLAR O‘ZGARUVCHAN SATHLVISKOZIMETRLARDEB, IKKINCHI TUR ASBOBLAR ESA O‘ZGARMAS SATHLI VISKOZIMETRLAR DEB ATALADI.
TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI PROFESSOR O‘QITUVCHILARI TOMONIDAN SUYUQ MAHSULOTLARNING ERKIN OQIB CHIQISHIGA ASOSLANGAN PNEVMATIKVA ELEKTRIKVISKOZIMETRLARNING HAR XIL TURLARI YARATILGAN. ERKIN OQIB CHIQISHGA ASOSLANGAN VISKOZIMETRLARDAN O‘ZGARUVCHAN SATHLI ASBOBLAR KENG QO‘LLANILMOQDA.
|
