|
-rasm. Raqobat ishtirokchilarining asosiy maqsadlari
|
| bet | 3/4 | | Sana | 15.12.2023 | | Hajmi | 40,78 Kb. | | #119564 |
Bog'liq Ma’vzu Raqobat va Monopoliya. Reja Kirish-fayllar.org8.1-rasm. Raqobat ishtirokchilarining asosiy maqsadlari
Rasmdan ko‘rinadiki, raqobat kurashi ikki tomonlama: bir to- mondan ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida, ikkinchi tomonidan esa iste’molchilar o‘rtasida sodir bo‘ladi. Bunda ishlab chiqaruvchilar sarflangan xarajatlaming har bir birligi evaziga ko‘proq foyda olish maqsadida raqobatlashadilar. Mana shu foyda orqasidan quvish nati- jasida ular orasida tovarlami sotish doiralarini kengaytirish, qulay bozorlar, arzon xomashyo, energiya va arzon ishchi kuchi manbalari- ga erishish uchun kurash boradi. O‘z navbatida xaridorlar, ya’ni iste’molchilar sarflagan har bir so‘m xarajati evaziga ko‘proq nafli- likka ega bo'lish uchun kurashadilar, ulaming har biri arzon, sifatli tovar va xizmatlarga ega bo‘lishga harakat qiladi.
Ishlab chiqamvchilaming faoliyat ko‘rsatuvchi tadbirkor va mulk egasi sifatida erkin va mustaqil bo‘lishi raqobatning iqtisodiy aso- sini tashkil etadi. Chunki har bir mulk egasining o‘z manfaati bo‘lib, ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ish- lab chiqarish va barcha boshqa sohalardagi faoliyati shu manfaatga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. Bu jihatdan qaraganda raqobat erkin iqti- sodiy faoliyat qiluvchi subyektlar manfaatlarining to‘qnashuvidan iborat bo‘lishini aniq tavsiflaydi. Raqobat mavjud bo‘lishining boshqa sharti tovar-pul munosabatlarining ma’lum darajada rivojlangan bo- zor tizimida amal qilishidir.
Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko‘rib chiqish orqali yanada kengroq namoyon bo'ladi. Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqo- batning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1)tartibga solish vazifasi;
2)resurslarai joylashtirish vazifasi;
3)innovatsion vazifa;
4)moslashtirish vazifasi;
5)taqsimlash vazifasi;
6)nazorat qilish vazifasi.
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta'sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijti-
moiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot bo- zor qonunlari asosida tartibga solinadi.
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va min- taqalarga oqilona joylashtirish imkonini beradi.
Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti subyektlarining rivojlanishini taqo- zo etuvchi turli ko‘rinishdagi yangiliklaming joriy etilishini anglatadi.
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)laming ichki va tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ulaming shunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik faoliyati sohalarining ekspansi- yasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi.
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yal- pi hajmi (yalpi ichki mahsulot)ning iste'molchilar o‘rtasida taqsim- lanishiga bevosita va bilvosita ta’sir o‘tkazadi.
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi ishtirokchilaming boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukm- ronlik o‘matishiga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi.
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo raqobatga bo‘linadi.
Tarmoq ichidagi raqobat tovar ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega bo‘lish, yuqori foyda olish uchun bir tar- moq korxonalari o‘rtasida boradi. Har bir tarmoqdagi mavjud kor- xonalarda ishlayotgan ishchilaming malakasi, ulaming texnika bilan ta’minlanish va mehnat unumdorligi darajalari turlicha bo‘lganligi sababli, ushbu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlaming individu- al (alohida) qiymati bir xil bo‘lmaydi.
Tarmoq ichidagi raqobat tovarlaming ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o‘rtacha sharoitda ishlab chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining ahamiyatli qismini tashkil etadigan tovarlaming qiymatiga mos keladi.
Tarmoq ichidagi raqobat natijasida texnika darajasi va mehnat unum-dorligi yuqori boTgan korxonalar qo'shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan nochor korxonalar esa ishlab chiqaril- gan tovar qiymatining bir qismini yo‘qotadilar va zarar ko‘radilar.
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori foyda normasi olish uchun olib boriladigan kurash- dan iborat. Bunday raqobat kapitallaming foyda normasi kam boTgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga oqib o‘tishiga sabab boTadi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda keltimv- chi sohalarga intilib, ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‘payishiga olib keladi. Shu asosda, narxlar pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi ham pasayadi. Kam foyda keltiruvchi tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari natijaga olib kela- di: bu yerda ishlab chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga boTgan talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shu bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada tarmoq- lararo raqobat obyektiv ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib chiqaradi. Bu muvozanat kapital qayerga sarflanganligi- dan qat’iy nazar, teng kapital uchun teng foyda olinishiga intilishni ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda normalarini o‘rtacha foyda normasiga «baravarlashtiradi».
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida ajratib ko‘rsatiladi. Bular sof raqobat, sof monopoliya, monopolistik raqobat va oligopoliyadir.
Sof raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoq- da juda ko‘p sonli korxonalar mavjud boTadi. Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda ko‘plab sotuvchilar o‘zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar. Ayni paytda, ushbu mahsulot xaridor va iste’molchilarining soni ham juda ko‘p boTadi. Sof raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan nazorat o‘mata olmaydi yoki nazorat sezilar- siz darajada boTadi. Chunki har bir korxonada umumiy ishlab chiqa- rish hajmi uncha katta boTmaydi. Shu sababli alohida korxonada ish- lab chiqarishning ko‘payishi yoki kamayishi umumiy taklifga, demak mahsulot narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Sof raqobat sharoitida yangi korxonalar tarmoqqa erkin kirishi, tarmoqda mavjud bo‘lgan korxonalar esa uni erkin tashlab chiqishi mumkin. Xususan, yangi korxonalaming paydo bo‘lishi va ulaming raqobatli bozorda mah- sulotlarini sotishga huquqiy, texnologik, moliyaviy va boshqa jiddiy iqtisodiy to‘siqlar bo‘lmaydi.
Sof monopoliyada tarmoq bitta korxona yoki firmadan iborat bo‘lganligi sababli, u mavjud mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va yakkahukmronlik shakllanadi. Monop- oliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga oshiradi. Buning sababi oddiy bo‘lib, u mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifhing umumiy hajmi usti- dan nazorat qiladi.
Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini oladi. Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan qulay narx hamda ishlab chiqa- rish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish sharoitlari va h.k.) bo‘yicha farqlantirish orqali uning monopol ishlab chiqaruvchisiga aylanadi.
Oligopoliya - tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalaming mavjud boiishi va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisi boiib, qaysi tovarlar va xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu tarmoq oligo- polistik tarmoq hisoblanadi.
Oligopolistik tarmoq bir xil yoki tabaqalashgan mahsulot ishlab chiqarishi mumkin. Ko‘pchilik sanoat mahsulotlari - po‘lat, mis, alyu- miniy, qo‘rg‘oshin, temir va shu kabilar fizik ma’noda bir turdagi mahsulotlar hisoblanadi va oligopoliya sharoitida ishlab chiqariladi. Iste’mol tovarlari - avtomobillar, kir yuvish vositalari, sigaretlar, maishiy elektr buyumlari va shu kabilami ishlab chiqaruvchi tarmoq- lar tabaqalashagan oligopoliya hisoblanadi.
Oligopoliya sharoitida korxonalar o‘rtasidagi raqobat o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Oligopolistik tarmoqda hech qaysi firma o‘zining narx siyosatini mustaqil o‘zgartirishga botina olmaydi.
Biz qarab chiqqan raqobatning to‘rtta shaklining har biri milliy iqtisodiyotda alohida-alohida, ya’ni sof holda uchramaydi. Iqtisodi- yot sohalarini batafsil o‘rganish, cheksiz ko‘p har xil raqobatli vazi- yatlar mayjudligi sharoitida, ikkita bir xil tarmoqni topish qiyinligini ko‘rsatadi. Hozirda turli darajadagi monopolistik tuzilmalar rivoj- lanib borishi bilan ular o‘rtasidagi raqobatning shakllari ham turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib bormoqda. Jumladan, turli monopol- lashuv darajasidagi tuzilmalar o‘rtasida mavjud bo‘lishiga ko‘ra quyidagi raqobat turlarini ajratib ko'rsatish mumkin:
1)monopollashmagan korxonalar o‘rtasidagi raqobat;
2)monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat;
3)turli monopoliyalar o‘rtasidagi raqobat;
4)monopolistik birlashmalar ichidagi raqobat.
Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda g‘irrom va halol raqobat-
lashuv usullari ham ajratib ko‘rsatiladi.
Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat tomonidan e’tirof etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga chiquvchi, noiqtisodiy (ya’ni, jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqib- larning obro‘siga putur yetkazish va h.k.) usullaridan foydalan- ish g‘irrom raqobat deb yuritiladi. G‘irrom raqobat orqali firmalar o‘z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona va shafqatsiz bartaraf qilishi mumkin. Banklami, moddiy resurs ta’minotchilarini kredit va materiallar yetkazib berishdan voz kechishga majburlash, yetakchi mutaxassislami og‘dirib olish, narxni keskin pasaytirish g‘irrom raqobatning oddiy usullaridir.
Halol raqobat - raqobat kurashida jamiyat tomonidan tan olingan iqtisodiy usullarni qo‘llash, o‘zining maqsad va manfaat- lariga erishishda umumjamiyat manfaatlariga zid keluvchi hol- atlarni qo‘llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi. Shu o‘rinda halol raqobatning quyidagi belgilarini ham ko‘rsatib o‘tish maqsadga mu- vofiq hisoblanadi:
-qalbaki bellashuv, majburiy safarbarlikni tan olmaydi;
-boqimandalik, befarqlik, yuzakichilik, ko‘zbo‘yamachilik kabi salbiy holatlarga barham beradi;
- qarindosh-urug‘chilikni, oshna-og‘aynigarchilikni, tanish- bilishlikni, ma’muriy-buyruqbozlikni tan olmaydi. Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqo- bat va narxsiz raqobat.
Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo‘lib ishlab chiqaruvchilaming o‘z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqamv- chilaming shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisob- lanadi. Uning asosiy va eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘rinishi - «narx- lar jangi» deb ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo‘llash uchun ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi, mala- kaliroq ishchilami yollashi va ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi kerak bo‘ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati bozor qiymatidan past bo‘lib, mazkur tovar narxini pasayti- rish imkonini beradi.
Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri - demping narx- larni qo‘lIashdir. Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining tovarlarini boshqa mamlakatlarga ichki bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past bo‘lgan narxlarda sotadi. Shu orqali ular ichki bozorda narxlaming barqarorligiga erishish mamlakatdagi ortiqcha mahsulotni yo‘qotish, yangi bozorlarga kirib olish va unda o‘zlarining iqtisodiy mavqeini mustahkamlashga harakat qiladi.
Ayrim hollarda narx yordamida raqobatlashishning belgilangan narxlardan chegirma qilish, asosiy xarid qilingan tovarlarga boshqa tovarlarini qo‘shib berish, muayyau nollarda imtiyozli narxlami bel- gilash kabi usullaridan ham foydalaniladi.
Hozirgi davrda bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda narx yordamida raqobat qilish o‘z o‘miga ega emas, chunki ishlab chiqa- ruvchilardan birining o‘z mahsuloti narxini pasaytirishi uning raqo- batchilarining ham shunday harakat qilishiga olib keladi. Natijada fir- malaming bozordagi mavqei o‘zgarmay, faqat tarmoq bo‘yicha foyda hajmini kamaytiradi.
Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat kurashining asosiy omili tovarlarning narxi emas, balki uning si- fati, servis xizmat ko‘rsatish, ishlab chiqaruvchi firmaning obro‘- e’tibori hisoblanadi.
Narxsiz raqobat bilan bir vaqtda yashirin narx yordamidagi raqobat ham bo‘lishi mumkin. Bunday holatda yangi tovarlar sifa- tining oshishi va iste'mol xususiyatlarining yaxshilanishi ular narx- larining oshishiga qaraganda tez ro‘y beradi. Hozirgi davrda bir turdagi mahsulotlaming ko‘payishi ulami sotishni rag‘batlantiruvchi reklama, tovar belgilari va fabrika muhrlaridan foydalanishni keltirib chiqarmoqda. Iste’mol bozorlarida qo‘shimcha xizmat ko‘rsatish orqali xaridorlami o‘ziga jalb qilish keng tarqalmoqda.
Narxsiz raqobatning tovar sifatini tabaqalashtirish kabi usuli ham mavjudki, bunda tovarlar bir xildagi ehtiyojni qondirishi va bir turga mansub bo‘lishi, lekin turli-tuman iste'mol xossalariga ega bo‘lishi mumkin.
Tovarlar talabga nisbatan ortiqcha bo‘lgan sharoitda ishlab chiqa- ruvchilar tovarlarini kreditga sotish usulidan foydalanib raqiblaridan ustun kelishlari mumkin. Bunda dastlab, tovar narxining faqat bir qismi toTanadi, uning qolgan qismi esa shartnomada kelishilgan aniq muddatlarda toTanadi.
Fan-texnika taraqqiyoti avj olgan hozirgi sharoitda, texnika va texnologiyaning eng yangi yutuqlari ustidan nazorat qilish
uchun kurash raqobatning asosiy usullaridan biriga aylanib bormoq- da. Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchi korxonalar xaridorlami jalb qilish maqsadida uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlariga kafolatli va kafolatdan keyingi xizmat ko‘rsatishni amalga oshirmoq- dalar. Masalan, kompyuter ishlab chiqamvchi firma o‘z mahsulotini shunchaki sotish bilan cheklanmasdan, balki uni o‘matib berish, kor- xona xodimlarini kompyuterdan foydalanishga o‘rgatish, kafolatlangan muddatda va undan keyingi davrda ta’mir ishlarini bajarish, texnikaviy xizmat ko‘rsatish kabilami ham amalga oshiradi; mahsu- lot xossa va oTchamlarini buyurtmachi ehtiyojlariga yaqinlashtiradi.
Narxsiz raqobat usullari ichida marketing muhim ahamiyatga ega boTib, u mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonini talabga mos-
lashtiruvchi tadbirlar tizimidan iborat. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ta- labni yaxshi o‘rgangan va iste'molchilar ehtiyojlarini to‘laroq qondira oladigan korxonalar har doim raqobat kurashida yutib chiqadi.
|
| |
