Mavzu: Energiya auditi o'tkazishda huquqlar va javobgarlik
Energiya izlanishining maqsadi energiya resurslaridan (qattiq yoqilg'i, neft, tabiiy va bog'liq gaz, ularni qayta ishlash mahsulotlari, elektr va issiqlik energiyasi, siqilgan havo, texnologik suv) foydalanish samaradorligini baholash, shuningdek kamaytirish iste'molchilar xarajatlari va energiya tejaydigan echimlarni amalga oshirish. O'zbekiston Respublikasining "Energiyadan oqilona foydalanish to'g'risida"gi qonuniga (1997) muvofiq Vazirlar Mahkamasi ilovaga muvofiq yoqilg'i-energetika resurslari iste'molchilarining energetik tekshiruvlarini va ekspertizalarini o'tkazish qoidalarini tasdiqiladi (2006). Tashkiliy-huquqiy va mulkchilik tartiblariga qaramasdan, energetik resurslarning yillik iste'moli olti ming tonnadan ortiq shartli yoqilg'ini yoki ming tonnadan ko'p motorli yoqilg'ini sarf qiladigan bo'lsa, tashkilotlarida qat'i nazar majburiy energiya izlanishlari o'tkaziladi. Tashkilotlarning energetik izlanishlari, agar ularning yillik energiya resurslari iste'moli olti ming shart yoqilg'idan tonnadan kam bo'lsa, ijro etuvchi hokimiyat qaroriga binoan amalga oshiriladi. Muayyan korxonada o'tkazilgan energiya auditlar oralig'i besh yildan oshmasligi kerak. Energiya auditi faoliyati ustidan “Uzdavenergonazorat” inspeksiyasining hududiy boshqarmalari utkaziladi. Shuningdek ushbu faoliyat turiga litsenziyaga ega bo'lgan vakolatli ixtisoslashtirilgan tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. Energiya izlanishlari natijasida energiyaning (energiya resurslari) yo'qotishlar va samarasiz sarf-xarajatlari aniqlanib, ularni yo'q qilish bo'yicha tavsiyalar berilmoqda. Energiya auditi natijalari bo'yicha korxonaning energiya pasporti tuziladi va energiya tejash bo'yicha chora-tadbirlar rejasi ishlab chiqiladi. 1.2. Energetik izlanishlari va energiya auditini tashkil etish. Energiya auditining maqsadi: issiqlik va elektr energiyasidan foydalanish samaradorligini aniqlash, korxonalar salohiyatini baholash, energiya resurslaridan oqilona va samarali foydalanishning samarali sxemalari va tadbirlarini ishlab chiqish. Energiya auditi turli xil energiyadan foydalanish samaradorligi, korxonalar va tashkilotlarning yoqilg'i-energetika resurslariga bo'lgan ehtiyojini nazorat qilish yoki cheklash to'g'risida xulosalar chiqarishga imkon beradi va shu bilan energiya tejash g'oyasini amalga oshiradi.
Energiya auditi quyidagi uslubiy bosqichlaridan iborat: 1) korxonaning energetik faoliyatining barcha turlari bo'yicha statistik, hujjatli va texnik ma'lumotlarni dastlabki ko'rib chiqish va energiya auditi dasturini tuzish; 2) issiqlik va elektr energiyasining barcha iste'molchilarini metrologik (instrumental) va termografik tekshirish; 3) korxonaning issiqlik va
eksergiya balansini o'rganish; 4) olingan yoki to'plangan ma'lumotlarni qayta ishlash va korxonaning barcha turdagi energetik faoliyat turlarini tahliliy ko'rib chiqish; 5) texnikaviy, energetik va exnologiyalari uskunalari, ishlab chiqaradigan qurilmalar, isitish va shamollatish tizimlari, issiq suv ta'minoti, bug' bilan ta'minlash, kondensat yig'ish va qaytarish, sovutish ta'minoti, elektr ta'minoti, ikkilamchi energiya resurslardan foydalanishning energiya samaradorligini baholash; 6) energiya tejash, yoqilg'i, suv, elektr va issiqlik energiyasini hisobga olish bo'yicha asosiy tavsiyalar va chora-tadbiralarni ishlab chiqish; 7) hisobot tayyorlash va energiya pasportini rasmiylashtirish.
Energetik izlanishlarning vazifai, ularni tashkil etish sxemasi (1-rasm) quyidagilarni o'z tartibiga oladi: • mahsulotlar va xizmatlar narxining energiya komponentini ekspertizadan o'tkazish; • ishlab chiqarishning energiya ehtiyojlari; • qurilmalar va texnologik jarayonlarning energiya balansi sinovlari; • korxonanada mahsulotlarining energiya samaradorligini tekshirish (sertifikatlash); • loyihalarning energetik ekspertizasi; • elektr ta'minoti tashkilotlari va sub-abonentlar bilan tuzilgan shartnomalarni tahlil qilish; • ishlab chiqarishning energiya ta'minoti rejimlariga va olingan energiya resurslarining sifatiga sezgirligini tahlil qilish. 1.3. Energiya auditi utkazishida huquqlar va javobgarlik. Energiya audit o'tkazadigan tashkilot amaldagi qonunchilikka muvofiq energiya izlanishlari bo'yicha shartnomaga muvofiq javobgardir. Tekshirilgan korxona quyidagilarga majburdir: • energetik izlanish o'tkazilayotgan ob'ektlarga kirishni ta'minlash; • barcha zarur hisobot va texnik hujjatlarni taqdim etish; • energiya resurslarini tejash bo'yicha chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqishda ishtirok etish; • xulosa va tavsiya qilingan tadbirlarni ko'rib chiqish va tegishli qaror qabul qilish; • davlat
energnazorat tashkilotlariga o'tkazilgan energetik izlanish bo'yicha ma'lumotlarni taqdim etish;
• energiya audit izlanishlarni o'tkazadigan tashkilotlar bilan tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Byudjet va munitsipal tashkilotlarning energiya tekshiruvlarini o'tkazish xarajatlari tegishli ravishda davlat byudjetdan yoki mahalliy hukumat byudjetidan ajratilgan mablag'lar hisobidan to'lanadi. Qolgan tashkilotlar energetik izlanishlarni o'z mablag'lari hisobidan amalga oshiradilar. Energetik izlanishda qatnashgan shaxslar majbur:
• amalga oshirilayotgan ishlarga mos keladigan mutaxassislik yoki yo'nalish bo'yicha oliy kasbiy ma'lumotga yoki ilmiy darajaga ega bo'lishi;
• davlat energonazoratning hududiy boshqarmasi tomonidan tasdiqlangan energiya auditi dasturi bo'yicha maxsus tayyorgarlikdan o'tishi. O'qitish ushbu faoliyat turi uchun litsenziyaga ega va davlat tomonidan tan olingan o'quv hujjatini rasmiylashtirish huquqiga ega tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi;
• tajribali mutaxassislar guruhi tarkibida amaliyot o'tish;
• vaqti bilan (yiliga bir marta) "Ishlash xavfsizligi qoidalari" va boshqa me'yoriy hujjatlar bo'yicha bilim sinovlaridan o'tishi;
• tibbiy ko'rikdan o'tish. Ekspertlar guruhining shaxsiy tarkibi, ularning samaradorligi, malakasi energetic izlanishlari natijalarining sifatini sezilarli darajada aniqlaydi. Audt utkazlgan korxona xodimlari bilan munosabatlar ishonch va hamkorlikka asoslangan bo'lishi kerak.
1.4. Yoqilg'i-energetika resurslari iste'molchilarining talablari. Iste'molchilar va energiya ta'minoti tashkilotlari o'rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi asosiy hujjatlardan biri bu har xil mulk tartibdagi tashkilotlar uchun xos bo'lgan va “Elektr va issiqlik energiyasidan foydalanish qoidalarida” keltirilgan elektr energiyasidan foydalanish bo'yicha shartnoma bu’ladi. Unda shartnomaga ilovalarga kiritilgan bir qator bo'limlar mavjud:
• elektr tarmoqlari balansiga egalik huquqini va tomonlarning ekspluatatsiya javobgarligini chegaralash akti;
• oylik bulinish bilan elektr ta'minoti miqdori;
• reaktiv energiya iste'molining iqtisodiy kiymatlari;
• energiya tizimining maksimal yukida qatnashadigan korxonaning
belgilangan aktiv quvvatining qiymati (ikki tannarxi iste'molchilar uchun);
• elektr energiyasini tijorat o'lchovlari uchun hisoblagichlarni o'rnatish joylari balansning bo'linish chegarasiga to'g'ri kelmaydigan holatlar uchun etkazib berish liniyalari va kuchli transformatorlarida yo'qotish normalari.
• elektr energiyasidan foydalanish bo'yicha shartnoma keyingi taqvimiy yil uchun 31 dekabrga qadar tuzilgan, imzolangan kundan boshlab kuchga kiradi va har yili yangilanadigan hisoblanadi, agar tomonlardan birining bayonoti uning amal qilish muddati tugashidan kamida bir oy oldin chiqmasa 10 Belgilangan maksimal aktiv quvvatni asoslash Ikki tannarxli iste'molchilar uchun energiya tizimining elektr energiya iste’mol maksimal soatlari davomida belgilangan aktiv quvvat qiymati har chorak (yoki oy) uchun korxonaning o'zini oqlaydigan ehtiyojlarini hisobga olgan holda olinadi. E'lon qilingan quvvat uchun to'lov hisob-kitob davri boshlanishidan oldin yoki birinchi kunlarda amalga oshiriladi. Agar iste'molchi energiya tizimining maksimal yuklanish soatlari davomida belgilangan quvvatning shartnomada kursatilgan qiymatidan oshib ketgan bo'lsa, iste'molchiga qonunchilikda belgilangan tartibda jarimalar qo'llaniladi. Agar iste'molchining haqiqiy yuki shartnomada kursatilgan yukdan past bo'lsa, unda shartnomada ko'rsatilgan aktiv quvvat miqdori to'lanadi. Bunday holda, e'lon qilingan quvvatni ortiqcha to'lash uchun pul iste'molchiga qaytarilmaydi.
Zamonaviy korxonalarning katta soni o'z tarkibida elektr energiyasini iste'mol qilishdan tashqari, asosiy ishlab chiqarish uchun elektr energiyasi xarajatlaridan (odatda, bu ikki tannarxli iste'molchilar), noishlab chiqarish ehtiyojlari uchun (oshxonalar, do'konlar, sport inshootlari, ijtimoiy va madaniy xizmatlar va boshqalar)) elektr energiyasini iste'mol qilishdan, shuningdek abonentlar va ijarachilarni elektr ta'minoti uchun, iborat. Bu asosan bir tannarxli iste'molchilar bo’ladilar. Bir tannarxli iste'molchilar aktiv va reaktiv energiyani hisobga olish priborlari bilan jihozlangan bo'lishi kerak va elektr tizimining maksimal yuklanish soatlari davomida ular tomonidan iste'mol qilingan faol quvvat miqdorini ko'rsatgan holda elektr energiyasidan foydalanish shartnomasining ilovasida ko'rsatilgan bo'lishi kerak. Elektr ta'minoti tashkilotining asosiy abonentining belgilangan maksimal yukida ishtirok etadigan bir bosqichli iste'molchilarning aktiv quvvatining umumiy qiymati, tannarxining asosiy stavkasi bo'yicha to'lovdan chiqarilishi kerak (quvvat uchun) bo’ladi. Electr energiya foydalanish shartnomada asosiy abonentning bir tannarxli iste'molchilari ro'yxati mavjud bo'lmagan taqdirda, belgilangan aktiv quvvat uchun to'lov ortiqcha baholanadi. Reaktiv quvvatning iqtisodiy qiymatini asoslash "Elektr va issiqlik energiyasi uchun hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi to'g'risidagi yo'riqnoma" ga binoan, reaktiv energiyani 1 kVAr·soat iste'mol qilganligi uchun aktiv elektr energiyasi tannarxining 8% miqdorida qo’shimcha to'lovlar olinadi. Reaktiv energiya uchun qo'shimcha to'lovlar elektr ta'minoti tashkiloti bilan shartnomada belgilangan iqtisodiy ko'rsatkichlardan oshib ketgan taqdirda olinadi. Reaktiv energiya sarfi uchun noldan iqtisodiy qiymatgacha bo'lgan qo'shimcha to'lovlar olinmiydi. To'lov uchun zarur bo'lgan reaktiv energiya miqdori formula bo'yicha aniqlanadi Wr.t= Wr.h - (Wr.i + Wr.s.A), (1) bu erda Wr.h - hisob-kitob davrida iste'mol qilingan reaktiv energiyaning haqiqiy qiymati; Wr.i - reaktiv energiyaning iqtisodiy qiymati; Wr.s.A - sub-abonentlar tomonidan iste'mol qilinadigan reaktiv energiya qiymati. 11 Ushbu yo'riqnomaga muvofiq, oyiga 30 ming kVt·soatdan oshmaydigan aktiv energiya iste'mol qiladigan iste'molchilar va aholi reaktiv energiya to'lovlaridan ozod qilinadi. Elektr energiyasini yo'qotishlarni me'yorlash • balans taqsimotining chegarasi tijorat elektr energiyasini hisobga olish moslamalarini o'rnatish joyiga to'g'ri kelmaydigan iste'molchilar uchun iste'molchilar balansidagi etkazib berish liniyalari va kuchli transformatorlarida elektr energiyasining yo'qotishlarini normativlar ta'minlanadi. • ushbu yuriqmaga binoan, iste'molchi transformatorining ikkilamchi kuchlanish tomoniga hisob-kitob qiluvchi elektr hisoblagich o'rnatilganda, ya'ni elektr hisoblagichi abonent transformatoridagi elektr energiyasining yo'qotishlarini hisobga olmaganda, yo'qotish normalari belgilanadi. Liniyaning barcha uch bosqichidagi energiya yo'qotishlari quyidagicha aniqlanadi: aktiv energiya yo'qotish Eа = 3 I2 urta · Rо · L · Тп · 10-3 (kVt soat), (2) reaktiv energiya yo'qotilishi Er = 3 I2 urta · Хо·L · Тп ·10-3 (kVAr soat) (3) Elektr energiyasidan foydalanish bo'yicha bir qator shartnomalarning tekshirilishi shuni ko'rsatdiki, ayrim iste'molchilar uchun elektr transformatorlarida elektr energiyasining yo'qotilishi o'rtacha 2-4 marta, etkazib berish liniyalarida esa 10-50 baravar oshib ketgan. Elektr energiyasining sifatini ta'minlash uchun iste'molchilar va energiya ta'minoti tashkilotlarining o'zaro munosabatlari Ushbu standart bilan belgilangan me'yorlar elektr energiyasini iste'molchilarini ulash uchun texnik shartlarga va elektr energiyasidan foydalanish bo'yicha shartnomalarga kiritilishi kerak. Shu bilan birga, standart me'yorlarini ta'minlash uchun texnik shartlarda elektr energiyasining sifat ko'rsatkichlarining yomonlashishi uchun mas'ul bo'lgan iste'molchilarni ulash uchun va elektr energiyasidan foydalanishga oid shartnomalar bilan elektr energiyasini ishlatishga ruxsat beriladi. iste'molchilar, ushbu standartga nisbatan qat'iy standartlar (elektr quvvati sifatining tegishli ko'rsatkichlarining ozroq o'zgarishi bilan). Tannarxidan chegirmalar iste'molchiga kuchlanish va chastotaning og'ishi uchun past sifatli elektr energiyasini etkazib berishda, sinusoidal bo'lmagan koeffitsientlar uchun, teskari va nol ketma-ketlikda, kuchlanishning o'zgaruvchanligi uchun o'zgaruvchan diapazonda qo'llaniladi. Tannarxiga qo'shimcha to'lovlar iste'molchining aybi bilan elektr energiyasining sifati quyidagi ko'rsatkichlar bo'yicha pasayganda qo'llaniladi: sinusoidal bo'lmagan koeffitsientlar, teskari va nol ketma-ketlik, kuchlanishning o'zgaruvchanlik oraligida o'zgarishi.
Energiya auditi energiya iste'mol qiladigan uskunalar bilan bog'liq bo'lgan boshqa faoliyat sohalaridan, avvalambor, ikkita eng muhim parametrlar bilan farq qiladi: 1. Kompleksli yondashuv. Energiya auditori tekshirish jarayonida barcha turdagi energiya manbalariga va energiya iste'mol qiladigan uskunalar turlariga bir xil e'tibor beradi. Energiyani tejaydigan loyihalarni baholash va ishlab chiqishda o'rganilayotgan ob'ektlarning tashqi va ichki aloqalari hisobga olinadi. 2. Iqtisodiy tahlil. Energiyani tejaydigan chora-tadbirlar va loyihalarni tanlashning yagona mezonlari mavjud - bu iqtisodiy samaradorlik. Energiya auditi faoliyatini tashkil etishning asosiy bosqichlaridan biri bu energiya auditi uchun o’lchash vositalarni to'g'ri va samarali tanlashdir. Energiya auditi laboratoriyalarining turlari.
1. Mobil energiya-ekologik o'lchov laboratoriyasi. Bunday laboratoriyaning asosiy to'plami quyidagi asosiy o'lchov vositalaridan iborat:
• ob-havo stantsiyasi (haroratni, atrofdagi namlikni, shamol tezligini o'lchash);
• ultratovushsiz suyuqliklar (gazlar, aralashmalar) oqim uchun o'lchagich;
• quvvat sarfi analizatori (tok, kuchlanish, quvvat va boshqalarni o'lchash);
• osiloskop (o'lchov signallarini ko'rish);
• infraqizil sirt harorati o'lchagichlari;
• teplovizor (ob'ektlarning harorat maydonlarini chizish uchun infraqizil videokamera); • suv sifati hisoblagichlari;
• sirt orqali issiqlik oqimining zichligini o'lchash uchun sensorlar;
• haroratni o'lchash o'tkazgichlari va termoelektrik termometrlar;
• bosim o'lchash aylanuvchilari.
2. Avtonom tartibda ulchiydigan portativ vositalar to'plami. Bunday qurilmalar uchun asosiy talablar:
• elektr zanjirlarining rejimini o'lchashda - tekshirilayotgan elektr zanjirlarining ishlashiga ta'sir ko'rsatilmaydi; • portativlik – og’irligi 15 kg dan oshmasligi, himoyalangan holda ijro etilishi yoki himoya plyonkasining mavjudligi;
• avtonom tartibda ishlash - bir necha soat ishlashni ta'minlaydigan o'rnatilgan quvvat manbai mavjudligi;
• ma'lumotlarni yozish qobiliyati - ichki saqlash moslamasining mavjudligi yoki tashqi saqlash moslamasini ulash uchun unifikatsiyalashgan klemmasi;
• kompyuter bilan aloqa - kompyuterga ma'lumotlarni uzatish uchun port va dasturiy ta'minot mavjudligi;
• haqiqiy kalibrlash sertifikati yoki tasdiqlash sertifikati mavjudligi. Pirometr FLUKE 561 Pirometr haroratni o'lchov ob'ekti bilan bevosita aloqa qilmasdan o'lchashga imkon beradi. FLUKE 561 modeli lazer belgilash moslamasiga ega, bu esa uzoqdagi o'lchov ob'ektini aniq nishonga olishni osonlashtiradi. 3 rasm. PCE EM-882 birlashtirilgan o’lchash vositasi. PCE EM-882 ko'p funktsiyali vositasi namlik, yorug'lik, harorat, shovqin darajasini o'lchash uchun mo'ljallangan. Yassi, silindrsimon va sharsimon qismlar va yig'ilishlarning qalinligini o'lchash MT 8812 qalinligi o'lchagichi tomonidan ta'minlanadi.
|
