|
Mavzu: shahar yo’l tarmag’ini ekspulatatsiya qilish
|
| Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 19,29 Kb. | | #231225 |
Bog'liq MAVZU
MAVZU:SHAHAR YO’L TARMAG’INI EKSPULATATSIYA QILISH
REJA
1.SHahar yo‘llarining transport va ekspluatatsion sifatlarini boshqarishda tizimli yondashuv
2.Yo‘llarning transport ekspluatatsion sifatlarini prognozlash va boshqarishda tizimli yondashuv
3. Avtomobil yo‘llarining transport – ekspluatatsion xususiyatlarini prognozlashning metodologik asoslari
4. Hulosa
O’zbekistondagi jami avtomobil yo’llar tarmog‗i 184 ming kilometrdan ziyod uzunlikda bo‗lib, undan 42 ming 676 kilometri umumiy foydalanishdagi Avtomobil yo‗llari, 116 ming 560 kilometri ichki xo‗jaliklararo, qishloq, shahar va ovullarning Avtomobil yo‗llariga to‗g‗ri keladi. 24 ming 750 kilometr esa idoraviy inspektorlik yo‗llari tarmog‗i hisoblanadi. MDH mamlakatlarida transport vositalarining umumiy soni 359720,4 mingtani tashkil etadi va har yili ortib bormoqda, bu yo‗llarni loyihalash, qurish, ekspluatatsiya, ayniqsa, og‗ir va katta hajmli tovarlar, jumladan, avtomobillarning o‗qga tushadigan yuklarini hisobga olishni talab qiladi. 1991 yildan Hamdo‗stlik davlatlari yo‗llarni loyihalash, qurish va ekspluatatsiya bo‗yicha milliy standartlarni ishlab chiqdilar, ularning xususiyatlari va iqtisodiy imkoniyatlarini aks ettirdilar hamda huquqiy bazaning o‗ziga xos xususiyatlarini hisobga oldilar. Natijada, hozirgi kunda Hamdo‗stlik davlatlari yo‗l standartlarida yo‗l tasnifi, yo‗l harakati xavfsizligini ta‘minlash, hisobiy yuklardan tortib to geometrik elementlar uchun mavjud standartlar bir biridan farq qiladi. Bu holat MDH davlatlari hududlaridan o‗tuvchi davlatlararo va xalqaro yo‗nalishlarning shakllanishiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Bunday yo‗nalishlar nafaqat zamonaviy og‗ir transport vositalari uchun, balki xalqaro transport uchun ham o‗ziga tortuvchi bo‗lishi kerak. O‗z navbatida, bu ko‗p jihatdan yo‗llarning texnik va ekspluatatsion darajasining o‗xshashligi va rivojlangan dunyoda bunday yo‗llarga qo‗yiladigan talablarga mos kelishi bilan bog‗liq. MDH ning deyarli barcha mamlakatlarida yo‗llardagi transport vositalarining harakat jadalligi sezilarli darajada oshdi va transport vositalarining o‗qlarga tushadigan yuklari ko‗paydi. Natijada yo‗llarni o‗tkazish qobilyatini ta‘minlash muammosi yomonlashdi, yedirilishi tezlashdi. Ta‘kidlash lozimki, yo‗llarda yo‗l harakati xavfsizligi va yuqori tezlik bilan xarakat qilishni ta‘minlash bilan bir qatorda zamonaviy yo‗l xizmati tuzilmasiga ega bo‗lishi lozim. Xalqaro yo‗nalishlar bo‗yicha aqlli tizimlar va zamonaviy nazorat punktlari va transport vositalarini tortish joriy etilishi lozim. Xalqaro yo‗llardagi yo‗l to‗shamasi va sun‘iy inshootlari transport vositalarining bir o‘qqa tushadigan og‘irligi kamida 11,5 tonnadan 13–14 tonnagacha ruxsat berish uchun mo‗ljallangan bo‗lishi kerak. Ko‗prik tuzilmalar uchun, me‘yoriy yuk sinfi zamonaviy og‗ir transport vositalari ehtiyojlaridan kelib chiqib, A14 dan past bo‗lmasligi kerak. Avvalo, Yevropa hamjamiyati normalari bilan uyg‗unlashtirilgan davlatlararo va xalqaro yo‗llar (I va II texnik kategoriyalar) uchun yagona standartlar va normalar zarur. Ayni paytda, ko‗pgina mamlakatlardagi mavjud yo‗l infratuzilmasi yetarli darajada yuqori darajaga erishmagan, natijada yo‗l eskirish ko‗payib, transport harajatlari ko‗payib, bu iqtisodiyot rivojiga salbiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. Yo‗l tarmog‗ining samaradorligi qishloq xo‗jaligi, sanoat va savdo, bandlik imkoniyatlari, ta‘lim rivojlanishini tezlashtirishi mumkin. Yo‗llarning holatini samarali boshqarish uchun ularning transport ekspluatatsion sifatlari majmuasini hisobga oluvchi tizimli yondashuv zarur. "haydovchi–yo‗l–Avtomobil–atrof–muhit" majmuasini hisobga olgan holda tizim 1.8-rasmda keltirilgan. 1.8 - rasm "Haydovchi–Avtomobil–yo‗l–transport oqimi–muhit" majmuasida yo‗llarning transport va ekspluatatsion sifatlarini prognozlash va boshqarishda tizimli yondashuv Yo‗l transport vositasiga ta‘sir ko‗rsatadi (tezlik, yoqilg‗i sarfi, avtomobil qismlarining yedirilishi va boshqalar.), haydovchi (haydovchining holati, hissiy kuchlanish, xarakat qulayligi), transport oqimi (o‗rtacha oqim tezligi, shovqin tezlanishi, yuklanganlik koeffitsenti, oqim zichligi, va hokazo.) va atrof–muhit. O‗z navbatida, yo‗lga avtomobil (qoplamaning yuklanishi, qoplamaning yedirilishi) transport oqimi (yo‗l inshootlarining yedirilishi va buzilishi) ta‘sir ko‗rsatadi. Transport oqimi atrof–muhitga ta‘sir ko‗rsatadi (gaz ifloslanishi, moy bilan ifloslanishi, shina yedirilishi mahsulotlari). Atrof–muhit o‗z navbatida yo‗lning holatiga, haydovchiga, avtomobilga va transport oqimining holatiga ta‘sir ko‗rsatadi. Yo‘llarni transport ekspluatatsion ko‘rsatkichlari sifatini tasnifi. Avtomobil yo‗llarni transport ekspluatatsion tavfsifi yo‗l transport inshootlari sifatida ishini tavsiflovchi yo‗l transport sifat ko‗rsatkichlari majmuasini anglatadi. Yo‗l sifatining transport ekspluatatsion ko‗rsatkichlarini ikki asosiy guruhga bo‗lish mumkin: transport sifati ko‗rsatkichlari va yo‗l sifati ko‗rsatkichlari. Transport sifat ko‗rsatkichlari o‗z navbatida quyidagi kichik guruhlarga bo‗linadi: harakat tezligi; harakat xavfsizligi; harakat tejamkorligi; harakat qulayligi; Transport sifati ko‗rsatkichlarining tarkibiy tuzilishi Yo‗l sifati ko‗rsatkichlari quyidagi kichik guruhlarga bo‗linadi; qoplama sifati; yo‗lning o‗tkaza olish qobilyati, me‘moriy va landshaft ko‗rsatkichlari; yo‗lning yuk tig‗izligi va jihozlanganligi; yo‗lning yuk o‗tkazish qobiliyati (. Yo‗l sifati ko‗rsatkichlarining tarkibiy tuzilishi Yo‘l sifat ko‘rsatgichlari Qoplamaning sifat ko‘rsatgichlari Tarmoq kengligi yo‘l qopibliyati Memoriy va landshaft ko‘rsatgichlari Yo‘l jihozlari Qurilish xizmatlari Zichlik harakatlar Yuklanganlik koifitsienti Yo'lning mustahkamligi Qoplama ravonligi Qoplaaning qattiqligi Ilashish ko‘fitsenti. Yo‗l qurilishining jahon tajribasi shuni ko‗rsatadiki, yangi avtomobil yo‗llarini qurish bilan birga kelajakda yo‗l jamg‗armasi mablag‗lari asosan yo‗llarning transport va ekspluatatsion sifatlarini yaxshilashga yo‗naltiriladi. Yo‗l quruvchilarning eng muhim vazifasi qurilgan yo‗l inshootlarini yaxshi saqlash va ularning yo‗l–transport talablariga muvofiqligini ta‘minlashdir. O‗tgan o‗n yilliklar davomida turli mamlakatlar yo‗llarni tizimli saqlash bo‗yicha ko‗rsatmalar ishlab chiqdi. Tegishli me‘yoriy hujjatlar AQSH, Rossiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Kanada, Fransiya, Niderlandiya, Avstraliyada chop etildi. Turli me‘yorlarni qiyosiy baholash quyidagi xulosalarga olib keladi: –Avtomobil yo‗llari holatini tekshirish boshqaruv harakatlarini muvaffaqiyatli nazorat qilish uchun xizmat qiladi, o‗z vaqtida milliy iqtisodiyotning yo‗qotishlarini ko‗rsatadi va moliyaviy harajatlarni rejalashtirishga asos bo‗ladi. –Yo‗llarning holati o‗lchov asboblari bilan ham, chamalash usuli bilan ham tekshiriladi. –Yaxshi mos keladigan laboratoriya uskunalari bilan boshqarishni markazlashtirilgan tashkil etishda asosiy e‘tibor qurilmalar orqali yo‗llar holatini ro‗yxatga olishga qaratiladi va aksincha, markazlashmagan boshqaruv rahbarlari qarorlarni vizual baholash natijalarini oqlaydilar. Yo‗lning holati uning o‗zgarish dinamikasiga ega bo‗lish uchun muntazam ravishda qayd etiladi. Turli mamlakatlarda qabul qilingan yuqoridagi me‘yoriy baholash usullari yo‗llarning transport ekspluatatsion majmuasini qamrab olmaydi, bu esa yo‗llarning normal ishlashi bo‗yicha chora – tadbirlarni ishlab chiqishda ob‘ektiv va optimal boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yordam bermaydi. Yo‗llarning holatini samarali boshqarish uchun ularning transport va ekspluatatsion sifatlari majmuasini hisobga oluvchi tizimli yondashuv zarur. Yo‗l transport vositasiga ta‘sir ko‗rsatadi (tezlik, yoqilg‗i sarfi, avtomobil qismlarining eskirishi va boshqalar.), haydovchi (haydovchilik holati, hissiy kuchlanish, safar qulayligi), transport oqimi (o‗rtacha oqim tezligi, shovqin tezlanishi , yuklanganlik koeffitsienti, oqim zichligi, va hokazo.) va atrof – muhit. O‗z navbatida, yo‗lga avtomobil (qoplamaning yuklanishi, qoplamaning eskirishi) transport oqimi (yo‗l inshootlarining eskirishi va yemirilishi) ta‘sir ko‗rsatadi. Transport oqimi atrof–muhitga ta‘sir ko‗rsatadi (gaz ifloslanishi, neft ifloslanishi, shina eskirish mahsulotlari). Atrof – muhit o‗z navbatida yo‗lning holatiga, haydovchiga, avtomobilga va transport oqimining holatiga ta‘sir ko‗rsatadi. Zamonaviy sharoitda prognozlash ilmiy boshqaruvni tashkil etishning hal qiluvchi elementlaridan biri bo‗lib qoladi. Avtomobil yo‗llarining transport– ekspluatatsion sifatini, ayniqsa, yo‗l qurilishi uchun mablag‗ etishmasligida prognozlash – bu avtomobil transporti talablarini hisobga olgan holda yo‗llarning sifatsiz holatini oldini olish maqsadida alohida yo‗llar yoki yo‗l uchastkalari bo‗yicha mablag‗larni optimal taqsimlash muammolarini hal etishning muhim vositasidir. Prognozlash zarurati ba‘zi jarayonlar va hodisalarning kelajagi bizga ma‘lum emasligi bilan bog‗liq, biroq ayni paytda biz qabul qilgan qarorlar uchun juda muhimdir. Masalan, ayrim turdagi yo‗l ishlarining bajarilishi (qoplamani ta‘mirlash, to‗siqlarni o‗rnatish, belgilarni o‗rnatish va h.k.) yo‗llarning transport va ekspluatatsion hususiyatlarini yaxshilashga, shuningdek, yo‗lni ta‘mirlash yoki tartibga solish harajatlari qanchalik samarali ekanligini bilish muhimdir. Bunday noaniqlikni bartaraf etish qiyin.Noaniqliklar mavjud bo‗lgan taqdirda qaror qabul qiluvchi rahbarning asosiy vazifasi bir qator muqobillardan yetarlicha yaxshi (yoki hatto eng yaxshi) qaror topishdir. Prognozlash bunday qaror qabul qilish jarayonida vositalardan biri bo‗lib xizmat qiladi. Yo‗lni rekonstruksiya qilish to‗g‗risidagi qaror ilmiy asoslangan ob‘ektiv prognoz, pul resurslari va yo‗lga qo‗yilgan transport talablari asosida amalga oshirilishi kerak. S. Sarkisyan quyidagi ta‘riflarni beradi: prognozlash – "ehtimol bo‗ladi", bashorat – "bo‗ladi", rejalashtirish – "bo‗lishi kerak". Prognoz sifatli va miqdoriy bo‗lishi mumkin. Sifatli prognozni mantiqiy fikrlash zanjiri va miqdoriy tahlil orqali olish mumkin. Miqdoriy prognoz kelajakda ma‘lum bir hodisaning yuzaga kelishi ehtimoli, shuningdek, ushbu hodisaning ba‘zi miqdoriy xususiyatlari (uning matematik kutilishi, eng katta ehtimolligi va boshqalar) bilan bog‗liq. Prognozlash jarayonida har doim tadqiqot ob‘ekti bo‗yicha ma‘lumotlar bankidan foydalanish kerak. Ushbu ma‘lumot o‗tmish va hozirgi prognozlash ob‘ektining xatti–harakati, shuningdek, bunday holatlarda bunday yo‗llarning xatti–harakati haqida ilgari belgilangan turli ilmiy qoidalar bilan bog‗liq. SHunday qilib, prognozlash ob‘ekti haqida o‗tmishdagi (hozirgi kungacha) ma‘lumot prognozlash uchun asos bo‗lib xizmat qiladi. "O‗tmish ustida" qaysi "operatsiyani" amalga oshirilishi kerak? prognoz qachon Avvalo, "o‗tmish" bunday holatlarda bunday yo‗llar yoki yo‗l elementlarining xatti–harakatlarida umumiy qonunyatlarni topishga imkon berishi kerak. Prognozlash istiqbollari, kelajakda ma‘lum bir hodisaning yuzaga kelishi mumkin bo‗lgan holatlari va ularni amalga oshirishning muqobil yo‗llari va muddatlari haqida ehtimoliy ilmiy asoslangan qaror sifatida tavsiflanadi. Hozirgi vaqtda juda ko‗p prognozlash usullari mavjud. Bu usullar ikki ekstremal yondashuvlarga asoslangan deb hisoblashadi: evristik va matematik. Yo‗llarni loyihalash va ishlatishda yo‗l qurilishi sohasida turli xil prognozlash usullari qo‗llaniladi. Misol uchun, harakatning intensivligini prognozlash usullari quyidagi guruhlarga bo‗linishi mumkin: 1) o‗tgan yillarda harakatning jadalligini o‗zgartirish bo‗yicha ma‘lumotlardan foydalanishga asoslangan usullar (ekstrapolyasiya usuli); 2) ko‗rib chiqilayotgan hududda transport aloqalarini tahlil qilishga asoslangan usullar; 3) iqtisodiy faoliyatni ko‗p faktorli tahlil qilishga asoslangan usul; 4) ekspert baholash usuli. Qoplamalarning mustahkamligi, yopishqoqligi va ishonchliligini taxmin qilish uchun statistik usullar ham qo‗llaniladi. Yo‗lning transport–ekspluatatsion ko‗rsatkichlari bir–biri bilan bog‗liq, shuning uchun ularni prognozlash tizimli yondashuvni talab qiladi. Keling, prognozlash nazariyasi nuqtai nazaridan ularni loyihalashtirish va ishlatishda yuzaga keladigan yo‗llarning transport – ekspluatatsion holati masalalariga to‗xtalib o‗taylik. Prognozlash metodologiyasi prognozlash usullari, usullari va tizimlari haqida bilim sohasi sifatida tushuniladi. Prognozlash usuli bilan biz prognozni ishlab chiqishga qaratilgan yo‗l transport–ekspluatatsion sifatini o‗rganish usulini tushunamiz; texnikada–bir nechta usullarning to‗plami, nihoyat, prognozlash tizimi ostida–ularni amalga oshirish usullari va vositalarining tartibli to‗plami. Prognozlash nazariyasi yo‗lning transport–ekspluatatsion sifati, xususan tasniflashni tahlil qilishni o‗z ichiga oladi; rasmiylashtirilgan (matematik) va intuitiv (ekspert) ga bo‗linadigan prognozlash usullari; prognozlash tizimlari, shu jumladan, uzluksiz, qayta aloqa yo‗li bilan yo‗lning ishlash jarayonida prognozlarni tuzatish amalga oshiriladi. Prognozlash ob‘ektlari tasniflanadi. – tabiat–ilmiy–texnik, texnik–iqtisodiy va boshqalar.; – miqyosi bo‗yicha – ob‘ekt tavsifiga kiritilgan muhim o‗zgaruvchilar soniga qarab, sublokal (1–3 o‗zgaruvchilar), mahalliy (4–14), subglobal (15–35), global (36–100) va superglobal (100 o‗zgaruvchilardan ortiq) ob‘ektlar; – murakkablikda–o‗zgaruvchan ob‘ektlarning o‗zaro bog‗liqligi darajasiga qarab, ob‘ektlar oddiy (o‗zaro bog‗liqlik mavjudligi), murakkab (o‗zaro bog‗liqlik va o‗zaro bog‗liqlik mavjudligi) va super murakkab (munosabatlarni hisobga olish zarurati) (o‗zaro bog‗liqlik yo‗qligi) ga bo‗linadi); – determinlashish darajasiga ko‘ra–deterministik , stoxastik va aralash; – jarayonning muntazam komponenti vaqtida rivojlanishning tabiatiga ko‗ra– diskret, aperiodik va davriy; retrospeksiya davrining axborot xavfsizligi bo‗yicha–to‗liq miqdoriy ta‘minotga ega bo‗lgan, to‗liq bo‗lmagan miqdoriy ta‘minotga ega bo‗lgan, sifatli ma‘lumotlarning mavjudligi, retrospektiv ma‘lumotlarning to‗liq yo‗qligi. Prognozlash tor va keng ma‘noda ko‗rib chiqilishi mumkin. Tor ma‘noda prognozlash yo‗llarning transport–ekspluatatsion ko‗rsatkichlarini vaqt davomida yoyilgan xususiyatlar sifatida aniqlashni o‗z ichiga oladi va asosiy dastlabki ma‘lumotlar – materiallar, yo‗l to‗shamasi konstruksiyasi, yo‗l to‗shamasiga tushadigan yuk, ishlash sharoitlari – berilgan. Boshqacha aytganda, tor ma‘noda prognozlash tekshirish hisob–kitobidan keyin amalga oshiriladi. Keng ma‘noda, prognozlash, transport va operatsion sifat ko‗rsatkichlarini baholash uchun dastlabki ma‘lumotlar oldindan prognozlash usullaridan foydalangan holda aniqlanadi. Bunday holda, yo‗llarning transport–ekspluatatsion ko‗rsatkichlarini prognozlash ikki bosqichga bo‗linadi: 1) dastlabki ma‘lumotlarning prognozi; 2) haqiqiy prognoz. Biz yuqorida ko‗rib chiqilgan tasniflash nuqtai nazaridan yo‗llarning transport–ekspluatatsion ko‗rsatkichlarini tahlil qilamiz. Tabiatan transport va operatsion ko‗rsatkichlar texnik–iqtisodiy prognozlar sinfiga tegishli bo‗lishi kerak. Prognozlashtirish ob‘ektining miqyosi va murakkabligini baholash 2.1– jadvalda keltirilgan. Avtomobil transporti va avtomobil yo‗llaridan foydalanish sohasidagi prognozlashning amaldagi usullarini tahlil qilib, avtomobil yo‗llarining transport – ekspluatatsion xususiyatlarini prognozlash usullarini tasniflash ishlab chiqildi. ( 2.4–rasm) Tasniflashning har bir darajasi uning tasniflash belgisi bilan tavsiflanadi. Har bir darajadagi elementlar eng yaqin pastki darajadagi elementlarning pastki qismlari va ularning pastki qismlari nomlari hisoblanadi. Pastki darajadagi elementlar–bu eng keng tarqalgan modifikatsiyalari yoki turlari bo‗lgan aniq prognozlash usullari (ba‘zan bitta elementdan) tor guruhlar nomi. Faktografik usullar prognozlash ob‘ekti va uning o‗tmishdagi rivojlanishi haqida aslida mavjud bo‗lgan axborot materialiga asoslanadi. Ekspert usullari ushbu fikrni aniqlash va umumlashtirish uchun tizimli protseduralar jarayonida mutaxassislar tomonidan taqdim etilgan ma‘lumotlarga asoslanadic.
HULOSA
Men bu mavzuni o’rganish jarayonida shaxar yo’l tarmog’ini ekspulatatsiya qilish haqida ko’plab malumotlarga ega bo’ldim.Avvalo shaxar yo’l tarmog’I rejalashtirishda shu yildagi oqim yo’lovchilar soni emas yildan yilga oqim o’sib borgani sababli hisob kitob qilinib 30-40yil keyin hisoga olinib rejalashtiriladi. SHu nuqtai nazardan, prognostik, masalan, bir yil ichida o‗zgaruvchining boshlang‗ich qiymatlarini belgilashda 5 yoki hatto 10 yil oldin ekstrapolyasiya qilish uchun ancha qattiy xulosalar chiqarish kerak. SHu munosabat bilan, dinamik qatorda mavjud bo‗lmagan ba‘zi qo‗shimcha ma‘lumotlarni yechishga jalb qilish kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. RAJAPOVAS.S., XAKIMOV SH.K., SAMATOV R.G SHAHARTRANSPORTINIREJALASHTIRISH VA MUHANDISLIGI
2
3.
|
| |
