Mavzu: Tola va ularni turlari. Paxta tolasining tuzilishi va kimoviy xossalari. Tolaning fizik-mеxanik xossalari. Kimyoviy tolalar. Tolaning xossalari uning kimyoviy tarkibi va tuzilishi. paxtani dastlabki ishlash texnologiyasi.
Reja:
Paxta tolasining tuzilishi va kimyoviy xossalari.
Tolaning fizik-mexanik xossalari.
To‘qimachilik tolalari.
To‘qimachilikda ishlatiladigan kimyoviy tola turlari.
Tabiiy va kimyoviy tolalar haqida tushuncha.
Paxtani dastlabki ishlash texnologiyasi jarayonlarini ketma-ketligi.
Valikli va arrali jinlash texnologiyalari
Tayanch so‘z va iboralar: tola, seyalyuloza,
pektin moddalar va pentodlar, azot va oqsil moddalar, pilta, pilik, aralashma.
Paxta tolasining tuzilishi va Kimyoviy xossalari.
Paxta tolasi naychadan iborat bo‘lib, chigitdan ajratilganda bir uchi uziladi.
Tolaning xossalari uning Kimyoviy tarkibi va tuzilishi bilan belgilanadi.
Paxta tolasi quyidagi moddalardan iborat, %:
Seylyulozalar 97
Pektin moddalar va pentodlar 1,5
Azot va oqsil moddalar 0,3
Yog‘lar va mum 1
Kul moddalari 0 , 2
Paxta tolasining asosiy moddasi bo‘lgan sellyuloza molekulalari aralashmalar bilan birga uzunchoq shaklda bo‘lgan makromolekulalarga – fibrillarga birikadi. Ular bir-biriga birikib uzunchoq jism – paxta tolasini xosil qiladi. Naycha –tolada Kimyoviy elementlar notekis taqsimlangan. Tola sirtida asosan yog‘-mum moddalari yupqa qatlam tarzida joylashib ximoya qatlami – kutikulani xosil qiladi. Keyingi qatlamlar asosan sellyuloza (kletchatka) dan iborat bo‘ladi. Uning xossalari paxta tolalarining xo tolaning fizik-mexanik xossalari assalarini belgilaydi.
Paxta - Kimyoviy turg‘un modda. U suv va yorug‘lik ta’sirida
uzoq muddat emirilmaydi, ishqor xamda kislotalarning kuchsiz eritmalari ta’siriga yaxshi chidaydi. Paxta tolasi kislotalar (sul fat, xlorid va azot kislotalar) ning konsentrlangan eritmalari ta’sirida, shuningdek quyoshning to‘g‘ri tushgan nurlari ta’sirida emiriladi. Kislotalar ta’sirida paxta xatto ko‘mirga aylanadi.
Ishqorlarning, masalan, o‘yuvchi natriyning issiq eritmalari ta’sirida (bu operatsiya yaltiratish deb ataladi) paxta tolasi shishadi, buraluvchanligini yo‘qotadi, pishiqligi ortadi va ma’lum sharoitlarda ular yaltiray boshlaydi. Paxta tolasining bu xossasidan gazlamalarning pishiqligini oshirish va kirishishini kamaytirish uchun foydalaniladi. Xar xil Kimyoviy moddalar va bo‘yoqlar yordamida paxta tolasi bo‘yaladi,
oqartiriladi, shuningdek tola sellyulozasi modifikatsiyalanib unga yangi xossalar beriladi.
Paxta tolasi xar xil bakteriyalar va zamburug‘lar ta’sirida emirilganligi uchun tolaning o‘zini xamda undan olinadigan buyumlarni saqlash paytida yaxshilab shamollatib turish kerak.
