|
Mavzu: Tug’ilish davri inqirozi Reja: Perinatal va chaqaloqlik davrida psixofiziologik rivojlanishga xos xususiyatlar haqidaumumiy tushuncha
|
| bet | 1/2 | | Sana | 12.06.2023 | | Hajmi | 25.33 Kb. | | #72192 |
Bog'liq 1998 yil axborot, O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta masus ta’lim vazirligi o’, Darajalar check-list! (1), Nanozarralar fizikasi, kimyosi va texnologiyasi A Teshaboyev, S, 11-mavzu (1), JAMOAT imoratlarini arxite ktura loyixalash, test, Saribaeva A, Qoriyeva Shaxnoza Muxiddinova, MS ozbetinshe Zubeyda Arazbaeva
Mavzu:Tug’ilish davri inqirozi
Reja:
1. Perinatal va chaqaloqlik davrida psixofiziologik rivojlanishga xos xususiyatlar haqidaumumiy tushuncha.
2. Tug’ilish davri inqirozi. «Tirilish kompleksi» haqida
3. Bir yosh inqirozi haqida.
4.Xulosa
5.Foydalanilgan adabiyotlar
Go’daklikdagi psixologik rivojlanish asoslari va xususiyatlari Chaqaloqlik (tug’ilganidan boshlab bir-ikki oylikkacha). Bola ko’pchilik jonivorlarning bolasiga qaraganda ancha ojiz tug’iladi. U nisbatan cheklangan xulq-atvor, tashqi olamga moslashishning muqarrar-reflektor shakllari jamg’armasiga ega bo’ladi. Tug’ma xulq-atvor shakllarining kamligi bola kuchsizligini emas, kuchini tashkil etadi – u deyarli cheksiz aqliyrivojlanish, xulq-atvorning yangi shakllariga ega bo’lishning yangi tajribalarini o’zlashtirish imkoniga sohib bo’ladi. Chaqaloq rivojlanishining farqli xususiyatlari shuki, uning analizatorlari faoliyati somatik (jismoniy) harakatlarga qaraganda tezroq shakllanadi. Shu asosda munosabat refleksi rivojlanadi va xilma-xil shartli reflektor aloqalari shakllana boshlaydi. Chaqaloqlik davri oxiri va go’daklikning boshlanishida «tetiklanish kompleksi» - kattalarnnig paydo bo’lishiga munosabat bildirish paydo bo’ladi. Go’daklikda (bir-ikki oylikdan bir yoshgacha) go’dak to’laligicha kattalarga bog’liq bo’ladi (uni ovqatlantirishadi, Yuvintirishadi, yo’rgaklashadi, ag’darib qo’yishadi, qo’lga olishadi, sayr qildiri-shadi, allalashadi, gapirishga, Yurishga o’rgatishadi va h.k.). ²ayotining birinchi yili so’ngiga kelib go’dak ayrim so’zlarni tushunadi va ilk so’zlarni ayta boshlaydi. Tasodifan odamlar davrasidan chiqib qolgan inson bolasi o’z rivojlanishida insoniy imkoniyatlar darajasigacha ko’tarila olmaydi. Faqat ijtimoiy muhit va ta’lim natijasidagina bolada insonlarcha his qilish va fikrlashga qodir shaxsiyat shakllanadi. Go’daklik so’ngida bolalar kattalarga taqlid qila boshlaydilar. Maqsadli harakat va taqlid intensiv rivojlanayotgan intellektdan (aqliy faoliyatdan) dalolat beradi. Bola harakat jarayonida, o’zining va boshqalarning harakatlariga taqlid qilib, fikrlashga o’rganadi.
2. Ilk bolalik yoshi tavsifi
Ilk bolalik yoshi (bir yoshdan uch yoshgacha). Ko’pchilik psixologlar tug’ilgandan voyaga etgunga qadar insonning psixologik rivojlanish yo’lining o’rtasi 3 yosh deb hisoblashadi. Uch yoshli bola o’z-o’ziga xizmat qila oladi, atrofdagi odamlar bilan o’zaro munosabatga kirishishni biladi. Bunda u og’zaki muloqot qilishni biladi, unda xulq-atvorning eng oddiy shakllari shakllanadi. Bola uch yoshda etarlicha faol va atrofdagilarga tushunarlidir. Uning xarakteri va temperamenti xususiyatlari allaqachon namoyon bo’la boshlaydi. L.N.Tolstoy shunday deydi:
Besh yoshdan to mengacha – bir qadam, Tug’ilishdan besh yoshgacha – abadiyatdir. Xomiladan tug’ilishgacha – girdobdir, Yo’qlikdan homilagacha – mavhumlikdir.
Bolaning psixik rivojlanishiga to’g’ri Yurishga o’rganish sezilarli ta’sir ko’rsatadi.
Lokomosiya («loko» - joy, «mosiya»-harakat) dasturi hali shakllanmagan, shuning uchun bola doimomuvozanatini yo’qotadi. ²arakatlana olishi qobiliyati tufayli bola tashqi dunyo bilan nisbatan erkinroq va mustahkamroq muloqot qilish davriga kirib keladi. Mushak hissi masofani hisoblash va buyumlarning makondagi joylashuvini aniqlash mezoniga aylanadi. Bolaning psixik rivojlanishiga predmetlar harakati sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Narsalar, predmetlar mohiyati bola tomonidan bolalik davrida egallanadi. Bolalik oxirida (hayotning uchinchi yilida) yangi faoliyat turlari (rasm chizish, kuylash, haykaltaroshlik, loyihalashtirish) Yuzaga kela boshlaydi. Predmetli faoliyatda belgilangan taasssurotlarning to’planishi bola nutqining rivojlanishiuchun asos bo’lib xizmat qiladi. Faqat so’z ortida real dunyo obrazlari turgandagina bu so’zning o’zlashtirilishi muvaffaqiyatli kechadi. Agar bola, ma’lum bir sababga ko’ra, bu yoshda nutqrivojlanishi uchun zarur shart-sharoitdan mahrum bo’lsa, unda yo’qotilgan imkoniyat o’rnini to’ldirish oxir-oqibat juda murakkab bo’lib qoladi, chunki bu yosh nutq rivojiga nisbatan senzitiv (sezgir)dir: aynan mana shu paytda nutq o’zlashtirilishi ancha samarali kechadi. Ilk bolalik yoshi – bolada faol nutq shakllanishi davridir. Bir yarim yoshgacha bola 30-40 tadan 100 tagacha so’z o’zlashtiradi, ikkinchi yil oxirida bola 300 tagacha, uchinchi yil oxirida esa 1500 tagacha so’z ishlatadi. Nutq rivojlanishi ona tilining tovush xususiyati va grammatik tuzilishini egallashni taqozo etadi. Dastlab bola nutqni so’zning umumiy ritmik-melodik (tezlik, ohang) tuzilishini ilib olish yo’libilan qabul qilsa, ikkinchi yil oxiriga kelib u ona tilining barcha tovushlarini fonematik qabul qiladigan bo’ladi va shu asosda lug’at va so’zlarni to’g’ri talaffuz qilishni o’rganadi. Faol nutqning shakllanishi bolaning butun psixik rivojlanishi uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ilk bolalikdagi aqliy rivojlanish. Bolalik avvalida bola atrofidagi predmetlar xususiyatini, predmetlar orasidagi eng oddiy aloqalarni ilg’aydi va ulardan foydalana boshlaydi. Bu predmetli faoliyat, oddiy elementar o’yin shakllari, rasm chizish, nutqni egallash bilan bog’liq ravishda ro’y beruvchi keyingi aqliy rivojlanish uchun asos bo’ladi. Bolalikda aqliy rivojlanish asosini bolada shakllanayotgan idrok etish va fikrlash harakatlarining yangi turlari tashkil etadi. Bu yoshda avtodidaktik, o’zi o’rgatuvchi o’yinchoqlar (matryoshkalar, qutichalar, kubchalar, mozaika va boshqalar) bolani tez rivojlantiradi. Ko’rish bilan birga bolalikda eshitish orqali qabul qilish ham rivojlanadi. Ayniqsa fonematik eshitish jadal rivojlanadi. Odatda, ikkinchi yil so’ngida bolalar ona tilining barcha tovushlarini qabul qiladi. Biroq fonematik eshitishning mukammallashishi keyingi yillarda ham ro’y beradi. Fikrlash rivoji uchun vositali harakatlar juda muhim. Vosita bolaning predmet dunyosiga ta’sir qilishiga xizmat qiladi. Bola eng katta tajribani kattalar bilan nutqiy muloqot natijasida qabul qiladi. Hayotning uchinchi yilida bola aqliy rivojlanishida muhim siljish sodir bo’ladi – ongning belgili. (yoki ramziy) funksiyasi shakllana boshlaydi. U bir ob’ekt o’rnini bosuvchi sifatida boshqa bir ob’ektdan foydalanish imkoniyatidan iborat. Bunda predmetlar bilan emas, balki ularning o’rnini bosuvchilar bilan harakat amalga oshiriladi.Turli belgilar va ularning tizimidan foydalanish – inson psixikasining o’ziga xos eng xarakterli xususiyati. Belgilarning har qanday turi (til, matematika ramzlari, surat va musiqada mohirona ifodalangan dunyo va h.k.) odamlar orasidagi muloqot uchun xizmat qiladi, predmet hamdahodisalar vazifasini bajaradi va anglatadi. Erta yoshda belgili funksiya dastlab amaliy faoliyat bilan bog’liq ravishda rivojlanadi va faqat keyinchalik so’zlardan foydalanishga o’tiladi.Bola va katta yoshdagi odam. Ontogenezda kattalar bilan muloqot bolalarda birdaniga paydo bo’ladi, ancha keyin esa bolaning tengdoshlari bilan munosabat o’rnatilad
1.Chaqaloqlik davri psixologik xususiyatlari.
2. Go’dak va muloqot.
3.His-tuyg’uning o’sishi
Chaqaloqning yangi sharoitda yashashini ta’minlovchi asosiy omil tug’ilishda unda vujudga kelgan tabiiy mexanizmlardir. U tashqg’i sharoit va muhitga moslashish imkonini beradigan, nisbatan etilgan nerv sistemasi bilan tug’iladi. Tug’ilganidan boshlab mazkur reflekslar organizmda qon aylanishi, nafas olish hamda nafas chiqarishni ta’minlaydi. Birinchi kundanoq kuchli qo’zg’atuvchilarga nisbatan ko’zni qisish, pirpiratish, uning qorachig’ini kengaytirish yoki toraytirish mexanizmlari ishlay boshlaydi. Bu reflekslarni himoya reflekslari deyiladi. Chaqaloqda himoya reflekslaridan tashqari, qo’zg’atuvchilar bilan aloqa o’rnatishga xizmat qiladigan reflekslar ham bo’ladi. Bularni orientir reflekslari deb ataladi. Chaqaloqlarni kuzatishlarda ikki uch kunlik bola xonaga quyosh nuri tushishi bilan boshin yorug’lik tomonga burishi, chaqaloq xonaga asta kirib kelayotgan nur manbaini ham sezishi yaqqol ko’rindi. Yuqorida aytilgan reflekslardan tashqari, bolada bolada bir necha tug’ma tabiiy reflekslar ham uchraydi; emish refleksi og’ziga tushgan narsani so’rishga o’z ifodasini topsa qo’l kaftiga biror narsaning tegishi ushlash, chang solish reaktsiyasini vujudga keltiradi. o’zidan narsani itarish, uzoqlashtirish refleksi mavjudligini kursatadi va bu hol tovonga qandaydir jism tegishi bilan uni o’zidan uzoqlashtirishda namoyon bo’ladi. Psixolog V.S.Muxinaning fikricha, chaqaloqda tug’ilshiga qadar ham shartsiz reflekslar bo’lishi, unga homilalik paytidayoq o’z qo’lini so’rish imkonini yaratadi. Tug’ilgan chaqaloqning vazni tez kamaya boradi. Buning sababi undan suyuqlik moddasining chiqib ketishi, vaznsizlik holatian atmosfera bosimiga, quyosh nuriga, turli xususiyatli moddalar ta’siriga, o’zgaruvchan havo haroratiga moslashish davrida ko’p kuch-quvvat sarflanishidir. Bu davrning kechishida chaqaloqlarning ham individual, sham jismoniy tafovutlari ko’zga tashlanadi. Oradan ko’p vaqt o’tmay chaqaloq vaznnining kamayishi tabiiy ravishda to’xtaydi va uning yangi muhitga moslashishi boshlanadi. Kindik tushish davri organizmda keskin o’zgarishlar yuz berish pallasi hisoblanib, murg’ak organnning mustaqil yashayotganidan dalolat beradi. Chaqaloqning oldingi vazniga etish davri hayotining birinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi. Chaqaloq organizmining anatomik- fiziologik, morfologik tuzilish bo’yicha, boshqa yoshdagi odamlarnikidan farqi ham rivojlangani, zaifligi, ish qobiliyatining kuchsizligidir. Uning suyak sistemasi , pay-muskullari va tog’ay to’qimalarining o’sishi katta yoshdagi kishilarnikidan ham sur’at, ham sifat jihatidan farqlanadi. Chaqaloqdagi muskullarning takomillashishi harakat negizini vujudga keltiradi; shu birga har bir biologik organning mutaqil harakati va faoliyatini ta’minlashga xizmat qiladi. Bolada bo’yin muskullarining o’sishi bo’ynini tutishga olib kelsa, tana muskullarining rivojlanishi kattalar yordamida ag’anash imkonini, qo’l va oyoq muskullarining etilishi esa jismoniy harakat qilish, jismlarga qo’l cho’zish uchun sharoit yaratadi. Chaqaloqning anotamik-fiziologik tuzilishini tahlil qilsak, uning suyak sisitemasida ohak moddasi va har xil tuzlar etishmasligining guvohi bo’lamiz. Shu sababli suyak funktsiyasini ko’proq tog’ay to’qimalari bajaradi. Bosh suyaklari bolalarning ikki oyligida o’zaro qo’shilib ketadi. Bosh suyakning peshona va tepa qismlari o’rtasida liqildoq deb ataladigan qalin parda va teri bilan qoplangan oraliq mavjud bo’ladi. U bola bir yoshdan oshganidan keyin suyak bilan qoplanib boradi, lekin u haqiqiy suyak bo’lmaydi. Chaqaloq nerv sistemasining yuksak darajada rivojlangan qismi, ya’ni bosh miya katta yarim sharlari tashqi ko’rinishi bilan katta odamnikiga aynan o’xshasa ham, aslida undan ko’p farq qiladi. Odamlarni o’zaro qiyoslasak, ajoyib manzarani ko’ramiz: miyaning og’irligi chaqaloq tanasining bir va katta odamlarda esa qirqdan bir qismini tashkil etadi. Chaqaloqlarda bosh gavdaga nisbatan kattaroq ko’rinsada, u hali juda bo’sh, mukammallashmagan bo’ladi. Ularning organizmi jadal sur’at bilan o’sish davridan o’tadi. Bu davrda chaqaloqning og’irligi 3-5 kg bo’lishiga qaramay, miyasining og’irligi 300-350 grammni tashkil qiladi, xolos. Chaqaloqning miyasi xujayralarining miqdori, “ariq”chalarning yaqqol ko’zga tashlanmasligi, nerv xujayralri tarmog’i jihatidan katta odamlarning miyasidan farq qiladiYuqoridagi fikrlarni isbotlashda harakat qilgan psixolog E.A.Arkinning ta’kidlashicha,
-bola tug’ilishga harakat qilayotgan paytida uning miyasini bir xil kulrang massa tashkil etadi, uning nerv tolalarida mislin qobig’i bo’lmaydi.
Chaqaloq boshqa yosh davridagi odamlarga qaraganda kuchsiz, zaif, ojiz ko’rinsa-da, ba’zi jihatlari bilan kattalardan ustunlik qiladi. E.A.Arkinning fikricha, chaqaloqlik davrining kuchli jihatlari ko’pincha uning o’sish quvvatida o’z ifodasini topadi. U har oyda ikki sm dan o’sadi, uning og’irlig har kuni 1,6-2 grammdan ortib boradi. Uning shiddatli sur’at bilan o’sishi ko’proq
individning vegetativ nerv sistemasi, ichki sekretsiya (buqoq, qalqon osti va usti) bezlarining faoliyatiga bevosita bog’liqdir. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ichki sekretsiya bezlari ishlab chiqargan maxsus gormonlar qonga so’rilib, organizmning jismoniy o’sishini belgilaydi.
Chaqaloqning g’oyat jadal sur’atlar bilan o’sishi shu davrning o’ziga xos xususiyati bo’lib, uning o’ishiga ta’sir etuvchi omillar ovqat, sof havo, quyosh nuri, nafas olish, parvarish va hokazolar.
Odatda chaqaloqning nerv faoliyati shartsiz va shartli reflekslar ta’sirida vujudga keladi.
Shartsiz tug’ma reflekslar bolaning tug’ilishi arafasida etarli darajada etilishi sababli unda qon aylanish, nafas olish, ovqat hazm qilish, siydik chiqarish singari eng muhim vegetativ funktsiyalar amalga oshadi. Masalan qorni och chaqaloqlar labiga biror narsa tegishi bilan unda emish harakati vujudga kelib, so’laklari oqa boshlaydi. Bu ovqatlanishning shartsiz refleksi deyiladi.
Bolada taassurot olish ehtiqji paydo bo’lishi bilanoq, orientir refleksi bilan aloqa o’rnatadi,
hissiy ilish organlarining tayyorlik darajasiga muvofiq mavjud ma’lumotlarni qabul qiladi va shu jarayonda o’zini ham rivojlantiradi. Chaqaloqning ko’ruv va eshituv apparati dastlabki kundanoq ishga tushsa ham, ular hali etilmagan bo’ladi. Shu sababli ko’rish sezgisini yorug’lik, eshitish sezgisini esa qattiq tovush vujudga keltiradi. Bola harakatdagi jismlarni kuzatishga intilsa ham, aslida qimirlamay turgan narsalarga ko’proq diqqatini to’playdi. Uning ruhiy dunyosida ko’ruv va eshituv apparatlariga mos ravishda diqqatning muayyan ob’ektga to’planishi jarayoni asta-sekin vujudga keladi.
Chaqaloqning sezgi organlari uning harakatiga qaraganda durustroq rivojlangan bo’ladi.
Masalan, chaqaloq achchiqni shirindan, issiqni sovuqdan, ho’lni quruqdan farqlay oladi. Uning hid bilish organlari juda zaif bo’lishiga qaramay, burniga yoqimsiz hidli modda yaqinlashtirilsa, bezovtalanadi. Bola teri tuyush, haroratni his qilish, sezish, og’irlikni faxmlash, ta’m bilish sezgilari ham etarli darajada rivojlangan bo’ladi.
Chaqaloqda jismlarni, odamlarni, atrof-muhitni kattalar kabi yaxlit va aniq idrok qilish imkoniyati bo’lmaydi. Chunki idrok qilish insonning boshqa psixik jarayonlari (xotira, tasavvur, tafakkur), ruhiy holatlari (his-tuyg’u, o’ng’aysizlanish) va o’ziga xos tipologik xususiyatlari bilan uzviy bog’liqlikda amalga oshadi. Shuning uchun chaqaloqda mazkur imkoniyat o’ta cheklangan bo’lib, sezgi organlari oddiy aks ettirish imkoniyatiga ega.
Yangi tug’ilgan bolada kuchli yorug’likni aks ettirish imkoni bo’ladi va u yorug’likdan turli darajada va shaklda ta’sirlanadi, hatto, ko’zlarini yumib oladi. Ko’rish mexanizmlari hali o’sib ulgurmagani sababli tinch holatdagi yoki harakatdagi jismni idrok qila olmaydi. Goho o’n kunlik chaqaloq harakatdagi jismga nigoh tashlagandek ko’rinsa-da, aslida unga bir necha sekund termilishdan nari o’tmaydi.
Chaqaloqda eshitish sezgisi zaif rivojlangan bo’lsa ham, u hali o’zi eshitishga moslashmagan
kuchli qo’zg’atuvchilarni (tovush, qichqiriqni) aks ettira oladi, biroq tovush kelayotgan ob’ektni aniq topa olmaydi.
Ko’rish va eshitish organlarining muayyan ob’ektga yo’nalishi oyoq-qo’l va boshning harakatida, bolaning yig’lashdan to’xtashiga ko’rinadi.
N.L.Figurin va M.P.Denisovning ia’kidlashicha, bolaning bir oylikkacha davridagi tetiklik holati (uyg’oqligi) ko’rish va eshitishga yo’nalgan shartsiz reflekslar tufayli faollashib boradi; tovush ta’siriga berilish 2-3 haftalikda vujudga keladi. Shuning uchun bola surnay sadosiga quloq soladi va yig’idan yoki harakatdan to’xtaydi. Bir oylik bo’lgach unda orientir refleksi namoyon bo’ladi.
(I.P.Pavlov). Shu sababdan chaqaloq gaplashayotgan odamga tikiladi va ixtiyorsiz hatti harakatdan o’zini tiyib turadi. Bola ob’ektni ko’rish va tovushni eshitish uchun diqqatini to’playdigan bo’lgach harakatining faollashuvida ancha o’zgarishlar ro’y beradi. Odatda uning harakati ixtiyorsiz va tartibsiz ravishda
amalga oshib, jismlarga ko’z yugurtirish, boshini burish bilan tugasa ham, harakat hodisasi vazifasini bajaradi: o’zida hulqining sodda ko’rinishini ifodalab, bolani voqelik, tashqi olam bilan uzviy bog’laydi.
D.B.Elkonin fikricha, chaqaloq hayotininng uchinchi haftasida onaning emizishdagi holatiga moslashish bilan bog’liq birinchi tabiiy shartli refleks vujudga keladi va keyinchalik esa ba’zi qo’zg’atuvchilarga javob tariqasida alohida shartli reflekslar ham paydo bo’ladi. his-tuyg’uning o’sishi (jonlanish).
Chaqaloqning hayoti qichqiriq sadosi bilan boshlanadi va bu ko’pincha shartsiz reflector xususiyatidan kelib chiqadi. Dastlabki qichqiriq tovush orlag’i qisilishining bevosita mahsuli sifatida, organizmning tabiiy ehtiyoji natijasida vujudga keladi. Qisilish avval nafas olish refleksini ham boshqaradi. Shunga qaramay, mutaxxassis olimlarning fikricha, birinchi qichqiriq noxush histuyg’uning namoyon bo’lishidir. Qisilish tanglik (zo’riqish) tuyg’usining vujudga kelishidir. Shuning uchun chaqaloqdagi muskul reaktsiyasi bilan emotsional munosabatni farqlash ancha qiyin. Qichqiriq noxush kechinma va sezgilarga javob tariqasida vujudga kelib, issiqqa, ochlikka va namlikka qarshilik vazifasini bajaradi. Chaqaloqni to’g’ri tarbiyalash jarayonida qichqiriq emotsional
kechinmalarning yana bir turi yig’lashga aylanadi. Yig’lash bola jismniy og’riqni, ruhiy qayg’uni, iztirobni tabiiy aks ettirishining manbai bo’ladi, tashqi olam bilan aloqa o’rnatishning eng zarur vositasi sifatida chaqaloqning hayot faoliyatida alohida ahamiyat kasb etadi. U noxush tuyg’ularnigina aks ettirib qolmay, tabiiy ehtiyojzlarni qondirish mexanizmi sifatida xizmat qilishi mumkin.
Bola bir oyga to’lgach o’zini parvarish qilayotgan odamga initiladigan, talpinadigan bo’ladi va buning misoli tariqasida uning kishilar orasida “o’z” kishisini tanishi va ajratishin aytish mumkin.
Mazkur psixolog holatni N.L.Figurin va M.P. Denisovalar “jonlanish” deb ataganlar. Bu davrda, bolaning psixik dunyosida tetiklik, his-tuyg’usida esa atrof-muhitdan ta’sirlanisho’z aksini topadi. Ularning fikricha, bolaning katta yoshdagi odamlarga o’z munosabatini bildirishi uning bundan keyingi o’sishini belgilovchi bosqich vazifasini o’taydi.
Psixolog E.K.Kaverina bolaning tashqi ta’siriga javob bildirishini tadqiq qilib, unda odamning va jismlarga munosabat bir xilligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, insonning aft-angoriga qarab ijobiy his-tuyg’ular uyg’onishi keyinchalik vujudga keladi. Ta’sirga berilish va ta’sirlanishning mazkur shakli bola bilan kattalar o’rtasidagi aloqaning boshlang’ich ko’rinishi hisoblanadi. Shaxslararo aloqaning bu shakli chaqaloqlik davrining tugashi va ilk bolalikning boshlanishidan dalolat beradi.
Psixolog D.B.Elkonin nazariyasiga ko’ra chaqaloqlik davridan ilk bolalik, go’daklik davriga o’tishning o’ziga xos xususiyatlari mavjud.
Odatda haqida inqiroz 7 yoshda uning oqimi uch yil yoki o'smirlik davrida nisbatan kamroq seziladi, chunki bolalar, ko'p aytmayapman. Aslida, bu o'yin o'zgarishi, chunki u, kam bo'lmagan muhim va muhim ekan faoliyatini etakchi o'quv keladi.bola o'zgarishlar Turli va boy ichki dunyosi etti yillik davri bo'ladi. Ularning tajriba, tahlil qilish va muayyan holda moslashish mumkin. Asta-sekin dürtüsellik, tarqoqligiga yo'qoladi. U o'z xatti nazorat qilish mumkin, agar barcha yaxshi. psixologiya 6-7 yil bola o'yinchoq u endi shunday jozibador edi, chunki, juda qiziq, va aqliy faoliyati muhim mavqega ega. Biroq, bu vaqtda u miya peshonaning final kamolotga joylashtirish oladi. Bu fikr, his-tuyg'ulari, va hatto nutqida o'zgarishlar olib keladi. birinchi bo'lgan bo'lsa, yaqinda qadar, undan keyin his va harakat, keyin endi aql, bu tizimda mavjud. Yetti yil, bolalar yana to'liq va birbutun, muvaffaqiyat va mag'lubiyatni qabul izzat qozonish boshlaydi. bir musiqa muvaffaqiyatsizliklar, bir poda e'tibor mumkin emas va ijobiy natija u uchun muhim bo'ladi, agar bir bahona n o'zlarini o'ylab sifatida, talaba uchun xizmat qilishi mumkin eudachnikom. inqiroz alomatlari Avvalo, o'zgarishlar bevosita bolaning xatti bilan bog'liq. Avvaliga u o'sgan bola atrofida qiyshang'i qisa injiq, frills, bo'lishi boshlanadi, deb tuyulishi mumkin. Birdan, hech zohiriy Shuning uchun, bir bola itoatsiz bo'lib mumkin. Va rad bunday Tishlarini fırçalamak yoki o'yinchoqlar tozalash ham kundalik rasmrusumlar, sabab boshlaydi. Common operatsiyalar, bola o'jar bo'lib janjal bilan amalga oshiriladi. bolalar inqiroz 7 yillik bartaraf yordam berishi mumkin bo'lgan yagona narsa, ota-ona sabr bo'ladi. Biroq, bola yana Ulg'aygan his, shuning uchun har qanday vositalar bilan e'tiborni jalb qilish uchun harakat, kattalar suhbat ishtirok etish uchun harakat boshlaydi. yosh aka-uka / opa-singillar bilan shug'ullanadigan, bu ayniqsa, yaqqol namoyon bo'ladi: ularni ota-onasi scolding izoh qilish. optimal bolaning mustaqilligini undashdir. Bu muhokama qilinayotgan masalani o'z fikrini eshitish kerak, va hatto bir oila muhokamasiga olib. Maktab, Salom! Maktab hayotining boshlanishi kattalar bola olib keladi. yangi ijtimoiy roli, Kunning boshqa xil, o'qituvchilar - barcha bu inqiroz 7 yoshda ekanligiga olib keladi, bolalar o'tkirroqdir xususiyatlarini olishi mumkin. Shu bilan birga, ular doshkolyata, ularning yosh aka-uka va opa-singillar nisbatan yuqori o'zlarini qo'yish boshlaydi. Bolalar 6-7 yil davomida darslari, u erda bir kattalar xos nima orasidagi farq bir xil, va nima kerak va iloji etti yillik davri bo'ladi, deb aslida, ijtimoiy vaziyat qo'rg'oshin. Bu davrda, siz bola bu jarayon yanada yorqin qilish dunyoda maktabga kirib yordam berish uchun kerak. bir inqiroz oldingi asrida yuz bergan bo'lsa, keyin bir o'quv faoliyati kabi diversifikatsiya qilish yordam klublar tashrif tashkil mumkin. bolangiz siz uy atrofida hech narsa yordam hayvonlar g'amxo'rlik qilish imkonini beradi. Bu rag'batlantirish va bola hamdu sano zarur. ota-onalar bolalarda 7 yil inqiroz uchun tegishli javob bo'lsa, bu juda muammosiz ishlaydi. "Makr" etishtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, keyingi inqiroz, da, albatta, emas, balki butun, yo'l qo'ymaslik bo'ladi. Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi Psixik rivojlanish haqida tushuncha, uning o`ziga xos xususiyatlari. Psixik rivojlanishning asosiy qonuniyatlari. Psixik rivojlanishning asosiy omillari. Yosh tushunchasi. Psixik rivojlanishni davrlashtirish muammosi. Ontogenezning ilk bosqichlarida insonning psixik rivojlanishiga xos xususiyatlar Perinatal va chaqaloqlik davrida psixofiziologik rivojlanishga xos xususiyatlar haqida umumiy tushuncha. Tug`ilish davri inqirozi. «Tirilish kompleksi» haqida. Go”daklik davrida psixik rivojlanishda kattalar bilan emotsional muloqotning ahamiyati (emotsional deprivatsiyaning salbiy oqibatlari). Maktabgacha yosh davrida psixik rivojlanish Maktabgacha yosh davrida psixofiziologik taraqqiyotning umumiy tavsifi. O‘yin maktabgacha yoshdagi bolaning etakchi faoliyati sifatida. Maktabgacha yosh davrida bilish jarayonlari va nutqning rivojlanishiga xos xususiyatlar. Maktabgacha yosh davrida emotsional-irodaviy sifatlarning rivojlanish xususiyatlari.7 yosh inqirozi, uning sabablari va alomatlari. Maktabga psixologik tayyorlik muammosi. Maktabgacha yosh davrining ijtimoiy-psixologik muammolari. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilarning psixologik xususiyatlari Kichik maktab yoshi davrida psixik rivojlanishning umumiy tavsifi. Kichik maktab yoshidagi bolaning maktabga moslashishi muammosi. Kichik maktab yoshi davrida kognitiv - affektiv sohalardagi rivojlanish xususiyatlari. Kichik maktab yoshi davrida motivatsion sohadagi rivojlanish xususiyatlari. Kichik maktab yoshi davrining ijtimoiypsixologik muammolari. O‘smirlik davrida psixik rivojlanish O‘smirlik davridagi psixik rivojlanishning umumiy tavsifi. O‘smirlik davri inqirozi va uning psixologik, psixofiziologik sabablari. O‘smirlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. Iqtidorli bolalar va ularni tanlash. O‘smirlik davrida shaxsning rivojlanish xususiyatlari. O‘smirlik davrida xarakter aksentuatsiyasi muammosi. O‘smirlik davrining ijtimoiy-psixologik muammolari. Ilk o‘spirinlik yoshining psixologik xususiyatlari Ilk o‘spirinlik davri psixologiyasiga umumiy tavsif. Ilk o‘spirinlik davrida intellektual va emotsional rivojlanish xususiyatlari. Ilk o‘spirinlik davrida do`stlashish muammosining psixologik xususiyatlari. Ilk o‘spirinlik davrida o‘zinio‘zi anglashning rivojlanishi. Ilk o‘spirinlik davrida o‘quv-kasbiy faoliyatning etakchi faoliyatga aylanishi va kasb tanlash muam Yoshlarni oilaviy hayotga tayorlash Oilaviy hayotga psixologik tayorlikning mohiyati. Yoshlarni oilaviy hayotga tayorlash haqida umumiy tushuncha. Oila funktsiyalari. Oilada shaxslararo munosabatlar. Shaxs psixik taraqqiyotida oilaviy muhitning roli. Ta’lim psixologiyasi O‘qish faoliyati va uning turlari. Ta’lim va bilimlarni o‘zlashtirishni boshqarish muammolari hamda imkoniyatlari. Boshqarishning metodologik va nazariy asoslari. 14 Aqliy harakatlarni bosqichmabosqich tarkib toptirish nazariyasi va uning mohiyati. Ta’limni boshqarishning boshqa imkoniyatlarini qidirish, dasturlashtirilgan ta’limning psixologik asoslarini ishlab chiqish. Muammoli ta’lim va muammoli vaziyat. Tarbiya psixologiyasi Shaxsni tarbiyalash metodlari va shakllari. Bolalar jamoasi va uning tarbiyaviy imkoniyatlari. Tarbiyasi “qiyin” va o‘zlashtirmovchi o‘quvchilar bilan ishlash metodlari. Ilmiy dunyoqarash va barqaror e’tiqodni shakllantirish metodlari. O‘quvchilarni turmushga tayyorlash. Milliy ong va milliy g‘ururni tarbiyalashning psixologik asoslari. O‘qituvchi psixologiyasi Jamiyatda o‘qituvchining tutgan o‘rni va uning vazifalari. O‘qituvchiga qo‘yiladigan talablar. O‘qituvchi shaxsi sifatlari. O‘qituvchining kasbiga xos xislatlari. Pedagogik muloqot va uning o‘ziga xos xususiyatlari. Pedagogik qobiliyat. Talim muassasalarida psixologik xizmat Talim muassasalarida psixologik xizmatning mazmuni va ahamiyati. Maktab psixologininig ish funksiyalari. Pedagogik faoliyatda o‘quvchilarning psixologik xususiyatlari, ulardagi turli jarayonlar bo‘yicha maslahatlar olib borish texnologiyalari. Yosh psixologiyasi bo‘yicha olib borilgan kuzatuv va eksperimentlarni rasmiylashtirish. Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ta’limni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanishga tavsiya etiladi. - darslik va o‘quv qo‘llanmalar bo‘yicha fan boblari va mavzularini o‘rganish; - tarqatma materiallar bo‘yicha ma’ruzalar qismini o‘zlashtirish; - maxsus adabiyotlar bo‘yicha fanlar bo‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; - talabaning o‘quv-ilmiytadqiqot ishlarini bajarish bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar bo‘limlari va mavzularini chuqur o‘rganish; - faol va muammoli o‘qitish uslubidan foydalaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari; - nazariy va amaliy mashg‘ulotlar o‘tish davomida talabalarni ijodiy jarayonga yo‘naltirish, ularni tahlil qilish, mustaqil ishlashga o‘rgatish, mashqlar bajarish; - badiiy asarlarni estetik-g‘oyaviy jihatdan tahlil qilish, klassik asarlar matni ustida ishlash, adabiy jarayonni psixologik tomondan kuzatib borish.
Xulosa
Chaqaloqlik (tug’ilganidan boshlab bir-ikki oylikkacha). Bola ko’pchilik jonivorlarning bolasiga qaraganda ancha ojiz tug’iladi. U nisbatan cheklangan xulq-atvor, tashqi olamga moslashishning muqarrar-reflektor shakllari jamg’armasiga ega bo’ladi. Shuning uchun bolaning ushbu rivojlanish davri “tug’ilish davri inqirozi” deb ham ataladi. Tug’ma xulq-atvor shakllarining kamligi bola kuchsizligini emas, kuchini tashkil etadi – u deyarli cheksiz aqliy rivojlanish, xulq-atvorning yangi shakllariga ega bo’lishning yangi tajribalarini o’zlashtirish imkoniga bog’liq bo’ladi. Chaqaloq rivojlanishining farqli jiyatlari shuki, uning analizatorlari faoliyati somatik (jismoniy) harakatlarga qaraganda tezroq shakllanadi. Shu asosda munosabat refleksi rivojlanadi va xilma-xil shartli reflektor aloqalari shakllana boshlaydi. Chaqaloqlik davri oxiri va go’daklikning boshlanish davri “tirilish kompleksi” deb ataladi va bu davrda kattalarnnig paydo bo’lishiga munosabat bildirish paydo bo’ladi. Go’daklikda (bir-ikki oylikdan bir yoshgacha) go’dak to’laligicha kattalarga bog’liq bo’ladi (uni ovqatlantirishadi, yuvintirishadi, yo’rgaklashadi, ag’darib qo’yishadi, qo’lga olishadi, sayr qildirishadi, allalashadi, gapirishga, yurishga o’rgatishadi va h.k.). Bola hayotining birinchi yili so’ngiga kelib go’dak ayrim so’zlarni tushunadi va ilk so’zlarni ayta boshlaydi. Tasodifan odamlar davrasidan chiqib qolgan inson bolasi o’z rivojlanishida insoniy imkoniyatlar darajasigacha ko’tarila olmaydi. Faqat ijtimoiy muhit va ta’lim natijasidagina bolada insonlarcha his qilish va fikrlashga qodir shaxsiyat shakllanadi. Go’daklik so’ngida bolalar kattalarga taqlid qila boshlaydilar. Maqsadli harakat va taqlid intensiv rivojlanayotgan intellektdan (aqliy faoliyatdan) dalolat beradi. Bola harakat jarayonida, o’zining va boshqalarning harakatlariga taqlid qilib, fikrlashga o’rganadi. Ko’pchilik psixologlar tug’ilgandan voyaga yetgunga qadar insonning psixologik rivojlanish yo’lining o’rtasi 3 yosh deb hisoblashadi. Uch yoshli bola o’z-o’ziga xizmat qila oladi, atrofdagi odamlar bilan o’zaro munosabatga kirishishni biladi. Bunda u og’zaki muloqot qilishni biladi, unda xulq-atvorning eng oddiy shakllari shakllanadi. Bola uch yoshda yetarlicha faol va atrofdagilarga tushunarlidir. Uning xarakteri va temperamenti xususiyatlari allaqachon namoyon bo’la boshlaydi.
Tug’ilishdan besh yoshgacha – abadiyatdir, Homiladan tug’ilishgacha – girdobdir, Yo’qlikdan homilagacha – mavhumlikdir. L.N.Tolstoy yana shunday deydi: Chaqaloqning yangi sharoitda yashashini ta’minlovchi asosiy omil tug’ilishda unda vujudga kelgan tabiiy mexanizmlardir. U tashq’i sharoit va muhitga moslashish imkonini beradigan, nisbatan etilgan nerv sistemasi bilan tug’iladi. Tug’ilganidan boshlab mazkur reflekslar organizmda qon aylanishi, nafas olish hamda nafas chiqarishni ta’minlaydi. Birinchi kundanoq kuchli qo’zg’atuvchilarga nisbatan ko’zni qisish, pirpiratish, uning qorachig’ini kengaytirish yoki toraytirish mexanizmlari ishlay boshlaydi. Bu reflekslarni himoya reflekslari deyiladi. Chaqaloqda himoya reflekslaridan tashqari, qo’zg’atuvchilar bilan aloqa o’rnatishga xizmat qiladigan reflekslar ham bo’ladi. Bularni orientir reflekslari deb ataladi. Chaqaloqlarni kuzatishlarda ikki uch kunlik bola xonaga quyosh nuri tushishi bilan boshini yorug’lik tomonga burishi, chaqaloq xonaga asta kirib kelayotgan nur manbaini ham sezishi yaqqol ko’rindi. Yuqorida aytilgan reflekslardan tashqari, bolada bir necha tug’ma tabiiy reflekslar ham uchraydi; emish refleksi og’ziga tushgan narsani so’rishga o’z ifodasini topsa qo’l kaftiga biror narsaning tegishi ushlash, chang solish reaktsiyasini vujudga keltiradi. O’zidan narsani itarish, uzoqlashtirish refleksi mavjudligini ko’rsatadi va bu hol tovonga qandaydir jism tegishi bilan uni o’zidan uzoqlashtirishda namoyon bo’ladi. Psixolog V.S.Muxinaning fikricha, chaqaloqda tug’ilshiga qadar ham shartsiz reflekslar bo’lishi, unga homilalik paytidayoq o’z qo’lini so’rish imkonini yaratadi. Tug’ilgan chaqaloqning vazni tez kamaya boradi. Buning sababi undan suyuqlik moddasining chiqib ketishi, vaznsizlik holatian atmosfera bosimiga, quyosh nuriga, turli xususiyatli moddalar ta’siriga, o’zgaruvchan havo haroratiga moslashish davrida ko’p kuch-quvvat sarflanishidir. Bu davrning kechishida chaqaloqlarning ham individual, ham jismoniy tafovutlari ko’zga tashlanadi. Oradan ko’p vaqt o’tmay chaqaloq vazninining kamayishi tabiiy ravishda to’xtaydi va uning yangi muhitga moslashishi boshlanadi. Kindik tushish davri organizmda keskin o’zgarishlar yuz berish pallasi hisoblanib, murg’ak organnning mustaqil yashayotganidan dalolat beradi. Chaqaloqning oldingi vazniga etish davri hayotining birinchi o’n kunligiga to’g’ri keladi. Chaqaloq organizmining anatomik - fiziologik, morfologik tuzilish bo’yicha, boshqa yoshdagi odamlarnikidan farqi ham rivojlangani, zaifligi, ish qobiliyatining kuchsizligidir. Uning suyak sistemasi, pay-muskullari va tog’ay to’qimalarining o’sishi katta yoshdagi kishilarnikidan ham sur’at, ham sifat jihatidan farqlanadi. Psixolog D.B.Elkonin nazariyasiga ko’ra chaqaloqlik davridan ilk bolalik, go’daklik davriga o’tishning o’ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Bular: 1. Ko’z va quloq yordamida diqqatni muayyan ob’ektga qaratish (to’plash)ning paydo bo’lishi, bola harakat faoliyatining qayta qurilishi boshlangani, alohida namoyon bo’luvchi harakatning xulq hodisasiga aylanishi. 2. Sirtdan idrok qilinuvchi barcha ob’ektlarga (sub’ektlarga) yo’nalgan alohida qo’zg’atuvchiga nisbatan shartli reflekslar hosil bo’lishi. 3. Katta yoshdagi odamlarga (onasiga va yaqin kishilarga) nisbatan emotsional reaktsiyalar (his-tuyg’ular, kechinmalar) yangi ehtiyoj paydo bo’lishining ko’rsatkichi ekanligi. 4. Bolaning (chaqaloqning) kattalar bilan muloqotda bo’lish ehtiyoji uning keyingi psixik o’sishi negizini tashkil etish va hokazolar. Xulosa qilib aytganda, tug’ilish davri inqirozi va «tirilish kompleksi» chaqaloqlik davrining tug’ilgandan bir yoshgacha bo’lgan davrini o’z ichiga olib, bu davrda chaqaloq o’ta murakkab psixo-fiziologik jarayonni boshdan kechiradi. Bu jarayon esa bolaning keyingi hayot yo’lining tamal toshini belgilab beradi deyishga mutlaqo haqlimiz.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Mavzu: Tug’ilish davri inqirozi Reja: Perinatal va chaqaloqlik davrida psixofiziologik rivojlanishga xos xususiyatlar haqidaumumiy tushuncha
|
