|
Qo‘shilgan va rezerv kapitali xarakatini hisobda aks ettirish
|
| bet | 3/6 | | Sana | 20.05.2024 | | Hajmi | 44,72 Kb. | | #246894 |
Bog'liq Xususiy kapital hisobi (2)Qo‘shilgan va rezerv kapitali xarakatini hisobda aks ettirish
Korxonalarning xususiy kapitalini shakllantirishda ustav kapitalidan tashqari qo‘shilgan kapital va rezerv kapitallari ham tashkil qilinadi. Qo‘shilgan kapital hisobini yuritishdan maqsad xo‘jalik yurituvchi subyektning ro‘yxatga olingan sanasidan boshlab uning aksiyalarini joylashtirishgacha bo‘lgan davr mobaynida faoliyatning qonuniyligini, barqaror faoliyat olib borishi, raqobatbardoshligi va ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni ta’minlashni investorlarga isbotlab, aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori sotilgan qismini hamda akqiyalarni sotishdagi kurs farqlarini hisobda to‘g‘ri aks ettirishdan iborat.
Qo‘shilgan kapital aksiyadorlik jamiyatlarida korxona aksiyalarining nominal qiymatidan ortiq narxda sotish natijasida olingan emissiya daromadidan tashkil etilsa, mulkchilikning boshqa shakllarida esa ta’sischilarning pul mablag‘laridan tashkil topadi.
Qo‘shilgan kapitalni hisobga oluvchi schyotlar oddiy va imtiyozli aksiyalarni sotishdan olingan summalarning nominal qiymatidan oshiqcha summalarining, bundan tashqari bepul olingan mulklar qiymatining mavjudligi va harakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Emission daromad - aksiyalarning nominal qiymatdan oshiqcha bahosi bo‘yicha birlamchi sotishdan olingan emissiya daromadini aks ettiradi.
Qo‘shilgan kapital - bu tashkil etilayotgan xo‘jalikning daromad (foyda) olish maqsadini ko‘zlab, kiritilgan va kiritilayotgan dastlabki mablag‘larning Respublikamiz yuqori tashkilotlari hamda bozor talablari asosida yuzaga kelgan mulk tafovutlarini, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag‘lardir.
Bundan tashqari qo‘shilgan kapital schyotida ustav kapitaliga qo‘yilgan qo‘yilmalarni to‘lashda hosil bo‘ladigan kursdagi farqlar summasi ham hisobga olinadi.
Qo‘shilgan kapitalning mavjudligi va harakati quyidagi schyotlarda hisobga olinadi:
8410 - “Emissiya daromadi”
8420 - “Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqi”
8410 -“Emissiya daromadi” schyoti - aksiyalarning nominal qiymatidan yuqori olingan mablag‘lar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Emissiya daromadi emitent tomonidan aksiyalar dastlabki egalariga aksiyalarning realizatsiya narxi bilan nominal qiymati o‘rtasidagi farq sifatida joylashtirilganda (sotilganda) yuzaga keladi.
8410 “Emissiya daromadi” schyoti aksiyalarni dastlabki sotishda nominal qiymatidan yuqori bahoda olingan mablag‘lar to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan. Ushbu mablag‘lar kelib tushganda 8410 “Emissiya daromadi” schyoti kreditlanib, xususiy aksiyalarni bekor qilishda sotib olish qiymati va nominal qiymati o‘rtasidagi farq qoplanganda esa ushbu schyot debetlanadi.
8410 “Emissiya daromadi” schyoti bo‘yicha analitik hisob oddiy va imtiyozli aksiyalardan olingan daromadlar bo‘yicha alohida yuritiladi.
Misol. Aksiyadorlik jamiyati ta’sis hujjatlariga ko‘ra 1 500 so‘m nominal qiymatida 1 000 000 dona aksiya chiqarildi. Ular bir dona aksiya uchun 1560 so‘m narx bo‘yicha sotildi.
Jamiyatning emissiya daromadi 60 000 ming so‘mni (1 560 000-1 500 000) tashkil qiladi.
9-jadval
Aksiyadorlik jamiyatida emissiya daromadining shakllanishi 8
T/r
|
Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni
|
Summa, ming so‘m
|
Debet
|
Kredit
|
1.
|
Aksiyalar nominal qiymatiga
|
1 500 000
|
4610
|
8310
|
2.
|
Aksiyalar nominal qiymatidan yuqori narxda sotilgan qismiga
|
60 000
|
4610
|
8410
|
3.
|
Aksiyalarga to‘lov amalga oshirilganda
|
1 560 000
|
5010, 5110, 0100 va boshqalar
|
4610
|
Qo‘shma korxonaning ustav kapitalini shakllantirishda ta’sis hujjatlarini ro‘yxatdan o‘tkazish paytidagi va ustav kapitaliga amalda valyuta hamda valyuta boyliklariga oid badallarni kiritish paytidagi valyuta kurslarining farqlanishi natijasida kursdagi tafovut yuzaga keladi. Ushbu kurs farqi 8420-“Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi” schyotida hisobga olinadi. Ustav kapitalini shakllantirish uchun berilgan valyuta va valyuta qiymatliklari, ustav kapitaliga ulushlarni kiritish sanasidagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo‘yicha baholanadi. Valyuta va valyuta qiymatliklarini va boshqa mulklarni baholash ro‘yxatdan o‘tkazish sanasidagi ta’sis hujjatlarida belgilangan baholardan farq qilishi mumkin. Xo‘jalik yurituvchi subyekt ustav kapitalini shakllantirishda Markaziy bank kurslarining o‘rtasida ta’sis hujjatlari ro‘yxatdan o‘tkazilgan sanada va ustav kapitaliga mablag‘lar haqiqatda kiritilgan sanada vujudga keladigan ijobiy kurs farqi buxgalteriya hisobida qo‘shilgan kapital sifatida 8420-“Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi” schyotida aks ettiriladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt ustav kapitalini shakllantirishda Markaziy bank kurslarining o‘rtasida ta’sis hujjatlari ro‘yxatdan o‘tkazilgan sanada va ustav kapitaliga mablag‘lar haqiqatda kiritilgan sanada vujudga keladigan salbiy kurs farqi 8420-“Ustav kapitalini shakllantirishdagi kurs farqi” schyoti debetida ustav kapitalini shakllantirishda oldin vujudga kelgan ijobiy kurs farqi summalari doirasida aks ettiriladi. Ustav kapitalini shakllantirishda ijobiy kurs farqi summasidan oshgan salbiy kurs farqi summasi 9620-“Valyutalar kurslari farqidan zararlar” schyotining debetiga kiritiladi. Kurs farqlarini bu tartibda hisobdan chiqarilishi ta’sis hujjatlarida oldindan kelishilgan, ustav kapitalidagi ta’sischilarning ulushining o‘zgarmasligiga imkon beradi.
Ustav kapitalini shakllantirishda hosil bo‘lgan kursdagi farqlarning analitik hisobi har bir ta’sischi bo‘yicha yuritiladi.
10-jadval
Qo‘shilgan kapital hisobi schyotlari korrespondentsiyasi9
|
Xs
|
Xo‘jalik muomalarining mazmuni
|
Debet
|
Kredit
| |
1.
|
Aksiyalarning emissiya va nominal qiymatlari o‘rtasidagi farq qo‘shimcha to‘langan mablag‘larning kelib tushishi
|
5010
|
8410
| |
2.
|
Sotib olish qiymatidan yuqori bahoga o‘z aksiyalarini qayta sotishdan mablag‘larning kelib tushishi
|
5010
5020
|
8610
8620
| |
3.
|
Sotib olish qiymatidan past bahoga o‘z aksiyalarini qayta sotishda qo‘shilgan kapital mablag‘laridan foydalanish
|
8410
|
8610
8620
| |
4.
|
Kapitalni to‘lash paytida ustav kapitalining shakllanishidan kelib chiqadigan ijobiy kurs farqining aks ettirilishi
|
4610
4890
|
8420
| |
5.
|
Kapitalni to‘lash paytida ustav kapitalining shakllanishidan kelib chiqadigan salbiy kurs farqining aks ettirilishi
|
8420
|
4610
4890
|
Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, 8410-“Emission daromad” krediti bo‘yicha faqatgina aksiyalarning birlamchi emissiyasi paytidagi nominal qiymatidan ortiqcha summa hisobga olinadi. Mazkur summa foyda solig‘iga tortish obyekti bo‘lib hisoblanmaydi.
Rezerv kapital - bu taqsimlanmagan daromaddan ajratmalar hisobiga tashkil etiladigan aksiyadorlik jamiyati yoki xo‘jalik shirkati xususiy kapitalining bir qismidir. Rezerv kapitali operatsion faoliyatdan kelib chiqqan zararlarni qoplash va/yoki sof daromad etarli bo‘lmagan holatlarda dividendlar to‘lash uchun foydalaniladi. Rezerv kapitalidan foydalanish va uni tashkil etish tartibi amaldagi qonunchilik va ta’sis hujjatlari bilan belgilanadi. Uning miqdori jamiyat ustav kapitalining 15 foizidan kam bo‘lmasligi kerak. Rezerv kapitali har yili sof foydadan ajratmalar o‘tkazish yo‘li bilan jamiyat ustavida belgilangan miqdorga etguncha tashkil etiladi. Har yilgi ajratmalar miqdori jamiyatning ustavida nazarda tutiladi, lekin u jamiyatning ustavida belgilangan miqdorga etgunga qadar sof foydaning besh foizidan kam bo‘lishi mumkin emas.
Jamiyatning rezerv kapitali uning zararlarini qoplash va jamiyat tomonidan jamiyatning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushni (ulushning bir qismini) olish uchun mo‘ljallangandir.
Aksiyadorlik jamiyatining zaxira kapitali ko‘rilgan zararni qoplash, jamiyat obligatsiyalarini muomaladan chiqarish, imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash va ushbu Qonunga muvofiq aksiyalarni sotib olishni talab qilish huquqiga ega bo‘lgan aksiyadorlarning talabiga binoan aksiyalarni sotib olish uchun mo‘ljallanadi. Zaxira kapitalidan boshqa maqsadlarda foydalanish mumkin emas. Korxona ta’sis hujjatlariga asosan foyda hisobidan shakllantiriladigan rezerv kapitali (fond), mulkni qayta baholashdan yuzaga keladigan inflyatsiya rezervlari, pul mablag‘laridan tashqari tekinga olingan mulklar to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish uchun 21-son BHMSga asosan quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
8510 - “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar”;
8520 - “Rezerv kapitali (fondi)”;
8530 - “Tekinga olingan mulk”.
8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotida mulklarni qayta baholash natijasida vujudga kelgan o‘zgarishlar hisobga olinadi. Mulklarni qayta baholash natijasida rezerv kapitalining shakllanishi va to‘ldirilishi 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining kreditida qayta baholash natijasida qiymati oshgan mulklarni hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Asosiy vositalarni ularning bozor qiymati bo‘yicha qayta baholash hukumat yoki korxona (muassislar) mol-mulki egalarining qaroriga ko‘ra - mazkur bozor bahosini aniq belgilash sharti bilan amalga oshiriladi. Agarda qayta baholash aktiv qiymatining oshishiga emas, balki kamayishiga olib kelsa, uni hisobda aks ettirishning 2 usuli mavjud. Agar bir aktiv qiymatining kamayishi uning avvalgi oshishi bilan kompensatsiyalansa, bu holat 8510-“Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining debeti bo‘yicha aks ettiriladi. Arzonlashtirilishi qiymatning ko‘payishidan yuqori bo‘lsa, ortiqcha summa xarajat sifatida tan olinadi va 9430-“Boshqa operatsion xarajatlar” schyotida aks ettiriladi. Agar uzoq muddatli aktivlar chiqib ketayotgan va chiqib ketishdan moliyaviy natijani aniqlash kerak bo‘lsa, qo‘shimcha baholash (ortiqcha) summalari bir vaqtning o‘zida 8510- schyot bo‘yicha rezerv kapitalining kamayishi bilan chiqib ketishdan daromadlar tarkibiga kiritiladi.
11-jadval
Mulkni qayta baholashda paydo bo‘lgan rezervlarning aks _ ettirilishi
|
T/r
|
Muomalalar mazmuni
|
Debet
|
Kredit
| |
1.
|
Korxona mulkini qo‘shimcha baholash summasi (saldo) aks ettirilishi
|
0100;
0400
|
8510
| |
2.
|
Mulk narxining arzonlashgan summasi avvalgi qo‘shimcha baholash summalari doirasida aks ettirilishi
|
8510
|
0100;
0400
| |
3.
|
Chiqib ketayotgan asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar qo‘shimcha baholash summasining hisobdan chiqarilishi aks ettirilishi
|
8510
|
9210;
9220
| |
4.
|
Mulk narxining avvalgi qo‘shimcha baholash summasidan oshgan arzonlashgan summasi aks ettirilishi
|
9430
|
0100;
0400
|
Asosiy vositalarni qayta baholash hukumat yoki korxona mulkining egalari (ta’sischilar)ning qarori bo‘yicha, nomoddiy aktivlar, qimmatli qog‘ozlar va boshqa uzoq muddatli investitsiyalarni bozor qiymatiga qadar qayta baholash aktivlarning bozor qiymatining aniq belgilanishi sharti bilan korxonaning hisob siyosatiga muvofiq amalga oshiriladi. Agar qayta baholash natijasida mulklarning qiymati kamaysa, kamaygan summa o‘sha mulkning navbatdagi qiymati oshishi hisobiga to‘ldiriladi va u 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining debetida aks ettiriladi. Shu mulkning avvalgi qayta baholashdagi qiymatidan oshgan arzonlashtirilgan summa xarajat sifatida tan olinadi va 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” schyotida aks ettiriladi. Masalan, transport vositasining boshlang‘ich qiymati 45000 ming so‘mga, eskirish qiymati 9000 ming so‘mga teng. 1,1 koeffitsient bilan qayta baholash natijasida transport vositasining boshlang‘ich qiymati 49500000 so‘m (45000000 x 1,1)gacha, eskirishi qiymati esa 9900000 so‘m (9000000 x 1,1)gacha oshgan. Transport vositasining boshlang‘ich qiymati o‘rtasidagi farq 4500000 so‘m (49500000-45000000)ga, eskirish qiymati o‘rtasidagi farq 900000 so‘m (9900000 - 9000000)ga teng.
Ushbu muomalalar hisobda quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 0160 4500000 so‘m;
Kredit 8510 4500000 so‘m,
Debet 8510 900000 so‘m;
Kredit 0260 900000 so‘m.
Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar obyektlari chiqib ketishida 8510-“Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotidagi qayta baholash saldosi daromadga
kiritiladi hamda unga foyda solig‘i va yagona soliq to‘lovi solinadi. Asosiy vositalarni tugatish (hisobdan chiqarish) chog‘ida olingan daromadlar yagona soliq to‘lovi hisob-kitobida soliq solinadigan bazadan chegiriladi (Soliq kodeksining 356-moddasi).
Mulkni qayta baholash bo‘yicha jamlangan summaning ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanishi 8510 “Uzoq muddatli aktivlarni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotning debetida 6620 “Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarzlar” schyoti bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
8520 “Rezerv kapitali” schyoti korxona tomonidan ta’sis hujjatlari va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq tashkil etilgan rezerv kapitalining holati va xarakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Rezerv kapitali mablag‘lari imgiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash, aksiyadorlarning talabiga binoan aksiyalarni sotib olish, aksiyadorlik jamiyati obligatsiyalarini muomaladan chiqarish, umumiy balans zararini, biror-bir noordinar operatsiyalar bo‘yicha kutilayotgan xarajatlarni qoplash uchun hamda qoplashning boshqa imkoniyatlari mavjud bo‘lmaganda qarzlarni hisobdan chiqarish va boshqa maqsadlarga ishlatilishi mumkin.115
8520 “Rezerv kapitali” schyoti korxona tomonidan ta’sis hujjatlari va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq tashkil etilgan rezerv kapitalining holati va xarakati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun mo‘ljallangan.
Rezerv kapitali mablag‘lari korxona zararlarini qoplash va boshqa qoplash manbalari bo‘lmagan boshqa maqsadlarga sarflanishi mumkin.116
Rezerv kapitalining shakllanishi 8520 “Rezerv kapitali” schyotining kreditida 8710 “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” schyoti bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
8530 “Tekinga olingan mulklar” schyoti korxona tomonidan tekinga olingan mulkni hisobga olish uchun mo‘ljallangan.
Tekinga olingan mulklar 8530 “Tekinga olingan mulklar” schyotining kreditida korxona mulklarini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. Tekinga olingan mulklar qiymati soliqqa tortish maqsadida umumiy korxona umumiy daromadiga qo‘shiladi.
Bepul olingan mol-mulk, mulkiy huquqlar soliq to‘lovchining daromadi hisoblanadi. Soliq solish maqsadida daromadlar bozor qiymati bo‘yicha belgilanadi. Mol-mulk, mulkiy huquqlarning bozor qiymati hujjatlar bilan yoki baholovchi tomonidan tasdiqpanadi. Quyidagilar hujjatli tasdiqnoma deb e’tirof etiladi:
- yuklab jo‘natish (etkazib berish) hujjatlari;
- etkazib beruvchilarning narxga oid ma’lumotlari (prays-varaqlar);
- ommaviy axborot voeitalaridan olingan ma’lumotlar;
- birja ma’lumotlari;
- davlat statistika organlarining ma’lumotlari.
Beruvchi tomonda qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lash majburiyatlari yuzaga keladi. Bunda asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va tugallanmagan qurilish obyektlarini bepul berish realizatsiya bo‘yicha aylanma hisoblanmaydi va unga qo‘shilgan qiymat solig‘i solinmaydi.
Tekinga olingan mulk korxonaning hisob siyosatiga muvofiq amortizatsiyalanadi (agar bu amortizatsiyalanadigan aktiv bo‘lsa) hamda mol-mulk solig‘ini hisoblashda hisobga olinadi.
Keyinchalik qayta sotish yoki bekor qilish maqsadida sotib olingan xususiy aksiyalarning holati va harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi:
8610 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - oddiy”;
8620 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli”
115 Gadoev E. va boshq. Yillik hisobot-2008. T.: NORMA, 2009. 355-bet.
116 O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 23.10.2002 yilda N° 1181bilan ro‘yxatga olingan 21-son BHMS “Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo‘llash bo‘yicha Yo‘riqnoma” 3-§ 353-band. Sotib olingan xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi schyotlar 8300 “Ustav kapitalini hisobga oluvchi schyotlar”ga nisbatan kontrpassiv schyot hisoblanib, aksiyadorlik jamiyatlarining ustav kapitali miqdorini kamaytiradi va balansda ustav kapitali summasidan chegiriladigan summa sifatida ko‘rsatiladi.
Emitent tomonidan sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati 8610 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - oddiy” va 8620 “Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli” schyotlarining debetida haqiqiy sotib olish bahosida pul mablag‘larini hisobga oluvchi schyotlar bilan bog‘langan holda aks ettiriladi.
Sotib olingan xususiy aksiyalarni sotib olish bahosidan yuqori bahoda qaytadan sotganda o‘rtadagi farq summasi 9590 “Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari” schyotiga kreditlanadi. Agarda sotib olingan xususiy aksiya sotib olish bahosidan past bahoda qayta sotilsa o‘rtadagi farq summasi 9690 “Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar” schyotining debet tomonida ko‘rsatiladi.
Nominal qiymatidan past bahoda sotib olingan xususiy aksiyalarni bekor qilishda ushbu qiymatlar o‘rtasidagi farq 9590 “Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari” schyotining kreditida aks ettiriladi.
Agar bekor qilingan sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati ularning nominal qiymatdan yuqori bo‘lsa, unda farq 9690 “Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar” schyotining debetida aks ettiriladi.
Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, sherikchilik va boshqalar sotib olingan xususiy aksiyalarni hisobga oluvchi schyotlar (8600)ni korxona tomonidan o‘rnatilgan tartibda boshqa qatnashuvchilarga yoki uchinchi shaxsga berish uchun sotib olingan ustav kapitalidagi ulushni hisobga olish uchun foydalanadi.
|
| |
