|
Mavzu: Zamonaviy asboblar yordamida mahalliy deformatsiyalarni o‘lchash
|
| Sana | 17.05.2024 | | Hajmi | 20,28 Kb. | | #240623 |
Bog'liq Zamonaviy asboblar yordamida mahalliy deformatsiyalarni o‘lchash
MAVZU: Zamonaviy asboblar yordamida mahalliy deformatsiyalarni o‘lchash
O’lchash asboblari — oʻlchanadigan kattalikning qiymatini (yoki miqdorini) bevosita aniqlashga imkon beradigan vositalar. Analog, raqamli, koʻrsatuvchi va qayd qiluvchi, integrallovchi, jamlovchi va boshqalar turlarga boʻlinadi. Analog Oʻlchash asboblarida kattaliklarni oʻlchash shkala boʻyicha, raqaml i Oʻlchash asboblarida raqamli hisoblash qurilmasi boʻyicha amalga oshiriladi. Koʻrsatuvchi Oʻlchash asboblari oʻlchash natijalarini faqat koʻrib turib aniqlash uchun moʻljallangan. Qayd qiluvchi Oʻlchash asboblari oʻlchash natijalarini qogʻozga qayd qilib borish qurilmasi bilan taʼminlanadi. Bunday asboblar yozib boruvchi (qaydlar qogʻozga diagramma tarzida chizib boriladi) va bosuvchi (oʻlchash natijalari qogʻozga raqamlar tarzida bosib boriladi) turlarga boʻlinadi. Integrallovchi Oʻlchash asboblarida oʻlchanadigan kattalik vaqt yoki boshqa mustaqil oʻzgaruvchan miqdor boʻyicha integrallanadi (mas, elektr va gaz hisoblagichlari). Jamlovchi Oʻlchash asboblari turli kanallar boʻyicha keluvchi ikki yoki bir necha kattalik qiymatini jamlab koʻrsatadi (mas, bir necha elektr generatorining quvvatini jamlovchi vattmetr).Oʻlchash asboblari korxonalarida texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish maqsadida Oʻlchash asboblari koʻpincha rostlash, hisoblashechish va boshqarish qurilmalari bilan taʼminlanadi. Ular maxsus tuzilgan dasturlar boʻyicha ishlaydi.Oʻlchash maʼlumotlarini uzatish, oʻzgartirish yoki avtomatik boshqarish tizimlarida foydalanish uchun qulay boʻlgan shakldagi signalni ishlab chiqish uchun moʻljallangan oʻlchash vositasi oʻlchash qurilmasi deb ataladi. Bu qurilma Oʻlchash asboblarini, oʻlchash oʻzgartirgichlari (oʻlchanadigan kattalikni uzatish uchun qulay signalga oʻzgartiruvchi vosita) ni, kuchaytirgichlar va boshqalar moslamalarni oʻz ichiga oladi.Chiziqlar va burchaklarni oʻlchash qurollari (chizgʻichlar, transportirlar va boshqalar) oʻlchash vositalari, vazn (ogʻirlik) oʻlchanadigan vositalar (mas, tarozi) oʻlchov vositalari deb ataladi.Elektr taqsimlash qurilmalarida va yuqori kuchlanishli oʻzgaruvchan tok zanjirlarida tok kuchi, kuchlanish, quvvat va energiyani oʻlchash xavfsizligini taʼminlash uchun elektr oʻlchash transformatori qoʻllanadi. Uning birlamchi chulgamiga oʻlchanadigan kattalik (tok, kuchlanish va boshqalar) taʼsir qiladi, ikkinchi (pasaytiruvchi) chulgʻami esa Oʻlchash asboblariga va himoya relesiga ulanadi. Oʻlchash transformatori yordamida elektr Oʻlchash asboblari (voltmetr, ampermetr va vattmetr) bilan elektr kattaliklarning turli qiymatlarini oʻlchash mumkin. Keng maʼnoda — Oʻlchash asboblari turli kattaliklar (fizik, mexanik, elektr va magnit kattaliklar) ni oʻlchash bilan bogʻliq boʻlgan barcha oʻlchash apparatlari, qurilmalari va vositalarini oʻz ichiga oladi. Hozir impulsli va raqamli oʻlchash apparatlari keng qoʻllanilmoqda. Metrologiya — oichashlar, uni ta’minlash usullari va vositalari hamda talab etilgan aniqlikka erishish yoilari haqidagi fan. Metrologiyaning asosini oichashning umumiy masalalari, fizik kattaliklar birligi va ularning tizimlari haqidagi ma’lumotlar, oichashning usul va vositalari, oichash natijasining to ‘g‘riligini aniqlash usullari va hokazolar hosil qiladi. Oichashga doir fizik kattaliklar mexanik, elektr, issiqlik, optik, akustik bolishi mumkin. Bu kattaliklarning bir turi texnologik jarayon rivojlanishining bevosita ko‘rsatkichi boisa, boshqalari shu jarayon bilan funksional boglangan boiadi. Fizik hodisalarni o‘rganish va ulardan amalda foydalanish turli fizik kattaliklarni oichash, ya’ni ma’lumot olish bilan bogiiq. M a’lumot qancha to la va xolisona boisa, fizik hodisalarning tub ma’nosini tushunish shuncha chuqur boiadi. Fizik kattalikning muayyan qiymati texnologik jarayonning rivojlanishi haqidagi m a’lumotning muhim qismidir. Turli usul va asboblar orqali ifodalangan texnologik jarayonning holati haqidagi axborotlarni m a ’lumot, ya’ni informatsiya deb bilamiz. Informatsiyalar, asosan, oichash asboblari va qurilmalari yordamida olinadi. Fizik obyektning sifat jihatdan umpmiy, lekin miqdor jihatdan har bir obyekt uchun alohida xususiyati fizik kattalik deb ataladi. Shunday qilib, har bir fizik kattalik aynan shu kattalikning sonli qiymati birligiga ko‘paytmasidan iborat boigan individual qiymati bilan ifodalanadi. Bir-biriga muayyan tarzda noerkin boglangan kattaliklar yiglndisi fizik kattaliklar tizimi deyiladi. Fizik kattaliklar tizimi asosiy, qo‘shimcha va hosila kattaliklardan iborat. Tizimga kirgan va boshqa tizimlarga nisbatan shartli ravishda erkin hisoblangan fizik kattalik asosiy fizik kattalik deb ataladi. Xalqaro birliklar tizimi — SI (Sistem International — SI) fan va texnikaning barcha sohalari uchun fizik kattaliklaming universal tizimi boiib, 1960-yilning oktabr oyida „O ichov va tarozilar“ XI Bosh konferensiyasida qabul qilingan. SI ning joriy etilishi shu tizimda nazarda tutilgan va uning tarkibiga kirmaydigan (ammo, hozir oichov birliklari sifatida qollanilayotgan) birliklarning ilm iy-tadqiqot natijalarini hisoblashda, ishlab chiqarish vositalari va asbob-uskunalarini loyihalashda, qurilish hamda qurilgan obyektlardan foydalanishda, shuningdek, o ‘quv-ta’lim ishlarida ko‘p qiyinchiliklar tug‘dirayotgan oichov birliklaridagi turli xillikka barham beradi. SI ning hozirgi qoilanilayotgan ayrim oichov tizimlariga nisbatan muhim afzalligi shundaki, u — universal; oichov birliklarini birxillashtirgan; asosiy, qo‘shimcha va o‘z hosilaviy birliklarini amaliyot uchun qulay oicham larga mujassamlashtirgan; kogerent, ya’ni hosilaviy birliklar o ichamlarini aniqlovchi fizik tenglamalardagi mutanosiblik koeffitsiyentlarini tugatgan tizimdir. Uning tatbiqi bilan hisoblash tenglamalarining yozilishi ancha soddalashdi. Xalqaro birliklar tizimi (SI) da yettita asosiy va ikkita qo‘shimcha kattalik qabul qilingan. Shuningdek, ular asosida ko‘pgina hosilaviy kattaliklar va ularning birliklari ham tasdiqlangan. 1.1-jadvalda Xalqaro birliklar tizimi (SI) da ifodalangan asosiy va qo‘shimcha ham da o ‘quv jarayonida tez-tez uchrab turadiganTexnologik jarayonlarni harorat, bosim, sarf va sath kabi parametrlarga
ko‘ra boshqarish, ko'pincha, talab etilgan sifatdagi mahsulotlar olishga
kafolat bera olmaydi. Ko‘p hollarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning
tarkibi va fizik xossalarini avtomatik tarzda nazorat qilish zarurati tugiladi.
Texnologik jarayonlar davomida qayta ishlanayotgan moddalarning tarkibi va
ularning fizik xossalari o ‘zgaradi, bu param etrlarni nazorat qilish
texnologik jarayonlarning borishi to‘g‘risida bevosita fikr yuritishga imkon
beradi, chunki ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatini ifodalaydi, shuning uchun moddalarning tarkibini va fizik xossalarini nazorat
qilish asosiy masalalardan biridir. Shu munosabat bilan keyingi yillarda
analitik asbobsozlikning jadal rivojlanishi sodir boim oqda.
M oddalarning tarkibi va fizik-kimyoviy xossalari haqidagi o ‘lchash
axborotini olish uchun moijallangan o‘lchash vositalarini analizatorlar deb
atash qabul qilingan. Avtomatik analizatorlar tahlil qilinayotgan muhitning
tarkibini emas, balki aniq fizik parametrni o‘lchaydi, uning o ‘zgarishi bu
m uhitda aniqlanayotgan komponentning miqdoriy-sifatiy o ‘zgarishlarini
ifodalaydi.
Turli xil belgilar bo‘yicha analitik o‘lchash vositalarini tasniflash ancha
qiyin. 0 ‘lchash vositalari tahlil uslubi, tahlil qilinayotgan muhitning xossalari, komponentlar soni, ijro etilishi, chiqish signali, axborotni berish
uslubi va hokazolar bo‘yicha tasniflanishi (xarakterlanishi) mumkin.
Gazlarni avtomatik tahlil qilish uchun quyidagi usullar qoilaniladi:
namunani oldindan o‘zgartirmasdan — termokonduktometrik, termomagnit, absorbsion optik (infraqizil va ultrabinafsha nur yutiladigan), pnevmatik
usullar: namuna oldindan o ‘zgartiriladigan — elektr-kimyoviy (konduktometrik, kulonometrik, polagrafik, potensiometrik) termokimyoviy, fotokalorimetrik, alanga-ionlashuv, aerozol-ionlashuv, xromatografik, massaspektrometrik usullar.
Suyuq muhitlarning tarkibini va fizik xossalarini avtomatik nazorat
qilishda sanoatda sinov moddasini dastlabki o‘zgartirishsiz tahlil qilish uslubi
keng tarqaldi: konduktometrik, potensiometrik, polarografik, dielkometrik,
optik (refraktometrik, polarizatsion, turbodimetrik, nefelometrik), to ‘yingan bug‘ bosimlari bo‘yicha, radioizotopli, mexanik (zichlik), kinematik
(qovushqoqlik) va boshqalar hamda sinov moddasini dastlabki o ‘zgartirish
bilan — titrometrik.
Namlik miqdorini o‘lchash vositalari alohida guruhga ajratiladi. 0 ‘lchash vositalari — o'lchash uchun
mo'ljallangan va normalangan metrologik tavsiflarga
ega texnik uskunalar yoki ulaming majmuidir.
O'lchash vositalari — obyektlaming fizik
xossalarini aniqlaydi va noma’lum o'lchamni ma’lum
bo'lgan o'lchamga solishtiradi.
Agar ma’lum o'lchamdagi kattalik mavjud bo'lsa,
u to'g'ridan-to'g'ri taqqoslash uchun ishlatiladi.
Indikatorlar (sensor) - faqat obyektlaming fizik
xossalarini aniqlaydi.
Agar ma’lum o'lchamdagi kattalik mavjud
bo'lmasa, unda asbobning reaktsiyasi ma’lum kattalik
miqdorining ta’siriga ilgari namoyon bo'lgan reaksiya
bilan taqqoslanadi0 ‘lchash asbobi — bu kuzatuvchi tomonidan bevosita idrok eta
oladigan shaklda o‘lchash ma’lumotlari signaiini yaratish uchun
mo'ljallangan o'lchash vositasi.
Ko'rsatuvchi o'lchash asboblari
- faqat o'lchanayotgan kattalikning
lahzali qiymatlarini olishga imkon
beradi. Shkalaga nisbatan
harakatlanuvchi hisoblash
qurilmasining ko'rsatkichi yoki
raqamli indikator ko'rsatkichlari faqat
vizual kuzatiladi.
Raqamli Analogli
Oavd qiluvchi о Ichash asboblari - ko‘rsatkichlami qayd qilich
qurilmasi bilan ta’minlangan. Diagramma shaklida qayd qiluvchi
asboblar o‘ziyozar asboblar deb ataladi.
|
| |
