Analytical
Education
102
DASTURLASH TILLARI, TURLARI VA ASOSLARI
Navoiy viloyati Konimex tumani Kasb
Annotatsiya: Mazkur
maqolada dasturlash tillari, turlari va asoslari haqida fikr
mulohazalar bildirildi.
Kalit so‘zlar: kompyuter, dasturlash, Basic, Pascal, Ci Pascal, Fortran va Kobol,EHM,
programma
Foydalanuvchi kompyuter bilan muloqat qilish uchun kompyuter “tili”
ni bilishi ham talab
qilinadi. Kompyuter tushunadiga “til” dasturlash tili deb ataladi. Biror masalani kompyuterda
yechish uchun, avvalo, uning algoritmi tuzilishi va bu algoritmni kompyut
korsatmalar va qonun-qoidalar asosida yozilisi kerak boladi. Bu yozuv dastur bajarishi mumkin
bolgan korsatmalarning izchil tartibidan iborat ekan. Kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni
dasturlash va dasturni tuzadigan kishi dasturchi deb
Kompyuterda dasturlash bu
qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish haqida buyruqlar
berishdir.Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud bo'lib,
qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci
va boshqa tillarda yozish mumkin. Pascal, Fortran va Kobol
tillari universal tillar
hisoblanadi.Algoritmik til inson tillariga qanchalik y
deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan:
010110100010101
Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga bo'linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi
darajali dasturlash tili ancha murakkab bo'lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning
mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha
miktoprotsessorlar bilan ishlashda kerak bo'lishi mumkin. Odatda tu
yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) endi
yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM
bajarishi kerak bo'lgan amallarning kod
sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari bo'lgan. Programma mazkur sanoq
sistemasidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori darajali dasturlashda, mashina tillariga
qaraganda mashinaga moslashgan (yo'naltirilgan) belgili kodlardagi tillar hisoblanadi. Belgilar
kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos belgilar
bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash
va xatolarni tashhis qi
Bunday mashina moslashgan til
saviyali dasturlash tillari (Delphi, Java, C++, Python) vositasida amalga oshiriladi. Bu dasturlash
tillarining semantikasi odam tiliga yaqinligi tufayli
Dasturlash — bevosita dasturlash va avtomatik dasturlashga bo
programmaning umumiy sxemasini ishlab chiqishdan kodlash va mashi
boʻlgan barcha ishni programmachi ba
Volume: 0
ISSN: 2181
www.sciencebox.uz
Analytical Journal of
Education
and Development
DASTURLASH TILLARI, TURLARI VA ASOSLARI
Buriyeva Fariza Askarovna
imex tumani Kasb-hunar maktabi informatika va axborot texnologiyalari
fani oʻqituvchisi
Mazkur maqolada dasturlash tillari, turlari va asoslari haqida fikr
kompyuter, dasturlash, Basic, Pascal, Ci Pascal, Fortran va Kobol,EHM,
Foydalanuvchi kompyuter bilan muloqat qilish uchun kompyuter “tili” ni bilishi ham talab
qilinadi. Kompyuter tushunadiga “til” dasturlash tili deb ataladi. Biror masalani kompyuterda
yechish uchun, avvalo, uning algoritmi tuzilishi va bu algoritmni kompyut
qoidalar asosida yozilisi kerak boladi. Bu yozuv dastur bajarishi mumkin
bolgan korsatmalarning izchil tartibidan iborat ekan. Kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni
dasturlash va dasturni tuzadigan kishi dasturchi deb ataladi.
Kompyuterda dasturlash bu – kompyuter mikroprotsessori uchun turli buyruqlar berish, qachon,
qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish haqida buyruqlar
berishdir.Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud bo'lib,
qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci
va boshqa tillarda yozish mumkin. Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillar
hisoblanadi.Algoritmik til inson tillariga qanchalik yaqin bo'lsa, u tilga yuqori darajali til
deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan:
Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga bo'linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi
darajali dasturlash tili ancha murakkab bo'lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning
mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha
miktoprotsessorlar bilan ishlashda kerak bo'lishi mumkin. Odatda turli dasturlash ishlari uchun
yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) endi
yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM
bajarishi kerak bo'lgan amallarning kodlarida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli
sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari bo'lgan. Programma mazkur sanoq
sistemasidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori darajali dasturlashda, mashina tillariga
naga moslashgan (yo'naltirilgan) belgili kodlardagi tillar hisoblanadi. Belgilar
kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos belgilar
bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis qi
Bunday mashina moslashgan til - ASSEMBLER tili nomini oldi. Odatda dasturlash yuqori
saviyali dasturlash tillari (Delphi, Java, C++, Python) vositasida amalga oshiriladi. Bu dasturlash
tillarining semantikasi odam tiliga yaqinligi tufayli dastur tuzish jarayoni ancha oson kechadi.
bevosita dasturlash va avtomatik dasturlashga boʻlinadi.
Bevosita Dasturlashda
programmaning umumiy sxemasini ishlab chiqishdan kodlash va mashi
ʻlgan barcha ishni programmachi bajaradi. Avtomatik dasturlashda esa programmachi faqat
Volume: 02 Issue: 01 | 2022
2181-2624
www.sciencebox.uz
DASTURLASH TILLARI, TURLARI VA ASOSLARI
informatika va axborot texnologiyalari
Mazkur maqolada dasturlash tillari, turlari va asoslari haqida fikr-
kompyuter, dasturlash, Basic, Pascal, Ci Pascal, Fortran va Kobol,EHM,
Foydalanuvchi kompyuter bilan muloqat qilish uchun kompyuter “tili” ni bilishi ham talab
qilinadi. Kompyuter tushunadiga “til” dasturlash tili deb ataladi. Biror masalani kompyuterda
yechish uchun, avvalo, uning algoritmi tuzilishi va bu algoritmni kompyuter tushunadigan
qoidalar asosida yozilisi kerak boladi. Bu yozuv dastur bajarishi mumkin
bolgan korsatmalarning izchil tartibidan iborat ekan. Kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni
kompyuter mikroprotsessori uchun turli buyruqlar berish, qachon,
qayerda nimani o'zgartirish va nimalarni kiritish yoki chiqarish haqida buyruqlar
berishdir.Kompyuter dunyosida ko'plab dasturlash tillari mavjud bo'lib, dasturlash va unga
qiziquvchilar soni ortib bormoqda. Bir xil turdagi ishni bajaradigan dasturlarni Basic, Pascal, Ci
va boshqa tillarda yozish mumkin. Pascal, Fortran va Kobol tillari universal tillar
aqin bo'lsa, u tilga yuqori darajali til
deyiladi. Mashina tili esa eng pastki darajali tildir. Mashina tili bu sonlardan iboratdir, Masalan:
Dasturlash tillari 2 ta katta guruhlarga bo'linadi, Quyi va Yuqori darajali dasturlash tili. Quyi
darajali dasturlash tili ancha murakkab bo'lib ular juda maxsus sohalarda ishlatiladi va ularning
mutaxassislari ham juda kam. Chunki quyi dasturlash tillari (masalan: assembler) ko'pincha
rli dasturlash ishlari uchun
yuqori darajali dasturlash tilidan keng foydalaniladi. EHM (Elektron Hisoblash Mashinasi) endi
yuzaga kelgan paytda programma tuzishda, faqat mashina tillarida, ya'ni sonlar yordamida EHM
larida kiritilgan. Bu holda mashina uchun tushinarli
sanoq, sistemasi sifatida 2 lik, 6 lik, 8 lik sanoq sistemalari bo'lgan. Programma mazkur sanoq
sistemasidagi sonlar vositasida kiritilgan. Yuqori darajali dasturlashda, mashina tillariga
naga moslashgan (yo'naltirilgan) belgili kodlardagi tillar hisoblanadi. Belgilar
kodlashtirilgan tillarning asosiy tamoyillari shundaki, unda mashina kodlari ularga mos belgilar
bilan belgilanadi, hamda xotirani avtomatik taqsimlash va xatolarni tashhis qilish kiritilgan.
ASSEMBLER tili nomini oldi. Odatda dasturlash yuqori
saviyali dasturlash tillari (Delphi, Java, C++, Python) vositasida amalga oshiriladi. Bu dasturlash
dastur tuzish jarayoni ancha oson kechadi.
ʻlinadi. Bevosita Dasturlashda
programmaning umumiy sxemasini ishlab chiqishdan kodlash va mashi-naga kiritishgacha
jaradi. Avtomatik dasturlashda esa programmachi faqat
Analytical
Education
103
programma sxemasini tuzib, uni qisqartirilgan simvolik kurinishda yozadi, profamma tuzish va
uni kodlash kabi texnikaviy ishlarni esa mashinaning o
yordamida bajaradi.
Dasturlash jarayoni, odatda, quyidagi bos
algoritmik tavsi-fini tuzish; masalani yuqori darajadagi programma tilida Dasturlash;
masalani
taxminiy mashina tilida Dasturlash; masalani mashina tilida Dastu
Dasturlash tili programmalar tuzishning asosiy vositasidir. Bu tillar konkret mashina
komandalari sistemasiga boglits bo
xususiyatga ega boʻlishi bilan boshqa tabiiy tillarga oʻxshab ketadi. Iborala
operatorlar hamda tavsiflarga bo
alohidaligi nukali vergul bilan ajratiladi. Operator tilning amal birligi bo
oʻzgaruvchan kattalikka qiymat beruvchi operatorlar,
tarmogʻini tanlovchi (shartli) operator va takroriy hisobni amalga oshiruvchi sikl ope
boʻlinadi. Tavsifda oʻzga-
xususiy masalani yechish uchu
mumkin. Bunday belgilash va tavsif birgalikda kichik programma deb yuritiladi.
Yangi
programmalar tuzishda kichik programmalardan tayyor holda foydalanish mumkin
Biz hozir biladigan va ishlatadi
"tushunarli" tilda yoziladi. Ingliz tilini yaxshi biluvchilar programma kodini qiynalmasdan
tushunishlari mumkin. Bu guruhga Fortran, Algol, C, Pascal, Cobol va h.k. tillar
kiradi(ko`pchiligi hozirda deyarli qo`llanilmaydi). Eng birinchi paydo bo`lgan tillardan to hozirgi
zamonaviy tillargacha ishlatish mumkin. Lekin, hozirgi web texnologiya orqali ishlaydigan
tillarda(PHP, ASP.NET, JSP) bunday dasturlar tuzilmaydi. Chunki bunday dasturlarning ishlash
uchun yana bir amaliy dastur ishlab turishi kerak. Hozirda, amaliy dasturlar, asosan, Visual C++,
C#, Borland Delphi, Borland C++, Java, Phyhon kabi tillarda tuziladi. O`zbekistonda ko`pchilik
Delphi dan foydalanadi. Buning asosiy sababi:
soddaligi, komp
interfeysining tushunarliligi va h.k. Delphida birinchi ishlagan odam ham qanaqadir dastur
tuzishi oson kechadi. Lekin, Windows da dasturning asosiy ishlash mohiyatini ancha keyin
biladi(komponentlarning ko`pligi va API funksiyalari
tarafi, Delphi(Pascal) operativ xotirani tejashga kelganda ancha oqsaydi. Unda o`zgaruvchilarni
oldindan e'lon qilib qo`yish evaziga ishlatilmaydigan o`zgaruvchilar va massivlar ham joy olib
turadi. Eng keng tarqalgan dasturlash tili(Windows OS ida) Microsoft Visual C++ tilidir.
Ko`pchilik dasturlar hozirda shu tilda tuziladi. Umuman olganda, C ga o`xshash(C
tillar hozirda dasturlashda yetakchi. Deyarli hamma zamonaviy tillarning asosida C yotadi.
Bundan tashqari, Turli komputer o'yinlari tuzishda yoki kichik hajmdagi dasturlar tayyorlashda
LUA script yoki JavaScript tillari ham keng ishlatilmoqda.
Ma`lumki, yuqori darajadagi dasturlash tillarida yozilgan dasturlarni kompyuterga tushuntirish
uchun kompilyator degan qo'shimcha dastur kerak bo'ladi. Web dasturlashda ham huddi shunday
jarayon sodir bo'ladi. Siz internetdagi saytlarni ko'rishlik uchun ishlatadiganingiz Brauzerlar
web dasturlash tillarining bazilarini kompilyatori hisoblanadi. Web dasturlashd
tillar ham borki ularni brouzer kompyuterga tarjima qilib tushuntirib bera olmaydi, lekin bunday
tillar web saytni asosini tashkil etadi.
Xulosa qilib aytganda bugungi kunga kelib axborot texnologiyalari juda shiddat bilan rivojlanib
ketmoqda. Yuqori darajali dasturlash tillarini kundan kunga har xil versiyalari o’ylap
topilmoqda. Bundan maqsad insonlarning dastur tuzish paytida eng birinchi o’rinda vaqtini
tejash undan keyin esa qulaylilik yaratish hisoblanadi.
Volume: 0
ISSN: 2181
www.sciencebox.uz
Analytical Journal of
Education and Development
programma sxemasini tuzib, uni qisqartirilgan simvolik kurinishda yozadi, profamma tuzish va
uni kodlash kabi texnikaviy ishlarni esa mashinaning oʻzi maxsus dasturlash programmasi
asturlash jarayoni, odatda, quyidagi bos-qichlarga boʻlinadi: masalaning qoʻyilishi; masalaning
fini tuzish; masalani yuqori darajadagi programma tilida Dasturlash; masalani
taxminiy mashina tilida Dasturlash; masalani mashina tilida Dasturlash.
Dasturlash tili programmalar tuzishning asosiy vositasidir. Bu tillar konkret mashina
komandalari sistemasiga boglits boʻlmasligi va iboralar struktu-
ʻlishi bilan boshqa tabiiy tillarga oʻxshab ketadi. Iborala
operatorlar hamda tavsiflarga boʻlinadi, ularning bir-biri bilan bog
alohidaligi nukali vergul bilan ajratiladi. Operator tilning amal birligi bo
ʻzgaruvchan kattalikka qiymat beruvchi operatorlar, shartga muvofiq tegishli hisoblash
ʻini tanlovchi (shartli) operator va takroriy hisobni amalga oshiruvchi sikl ope
-ruvchan kattalik va boshqa belgilar xususiyatlari yoziladi. Biror
xususiy masalani yechish uchun tuzilgan programmani simvolik ravishda funksional belgilash
mumkin. Bunday belgilash va tavsif birgalikda kichik programma deb yuritiladi. Yangi
programmalar tuzishda kichik programmalardan tayyor holda foydalanish mumkin
Biz hozir biladigan va ishlatadigan tillarning barchasi shu guruhga mansub.
Ular insonga
"tushunarli" tilda yoziladi. Ingliz tilini yaxshi biluvchilar programma kodini qiynalmasdan
tushunishlari mumkin. Bu guruhga Fortran, Algol, C, Pascal, Cobol va h.k. tillar
deyarli qo`llanilmaydi). Eng birinchi paydo bo`lgan tillardan to hozirgi
zamonaviy tillargacha ishlatish mumkin. Lekin, hozirgi web texnologiya orqali ishlaydigan
tillarda(PHP, ASP.NET, JSP) bunday dasturlar tuzilmaydi. Chunki bunday dasturlarning ishlash
uchun yana bir amaliy dastur ishlab turishi kerak. Hozirda, amaliy dasturlar, asosan, Visual C++,
C#, Borland Delphi, Borland C++, Java, Phyhon kabi tillarda tuziladi. O`zbekistonda ko`pchilik
Delphi dan foydalanadi. Buning asosiy sababi: soddaligi, komp
interfeysining tushunarliligi va h.k. Delphida birinchi ishlagan odam ham qanaqadir dastur
tuzishi oson kechadi. Lekin, Windows da dasturning asosiy ishlash mohiyatini ancha keyin
biladi(komponentlarning ko`pligi va API funksiyalari dasturda ko`rsatilmasligi uchun). Yana bir
tarafi, Delphi(Pascal) operativ xotirani tejashga kelganda ancha oqsaydi. Unda o`zgaruvchilarni
oldindan e'lon qilib qo`yish evaziga ishlatilmaydigan o`zgaruvchilar va massivlar ham joy olib
lgan dasturlash tili(Windows OS ida) Microsoft Visual C++ tilidir.
Ko`pchilik dasturlar hozirda shu tilda tuziladi. Umuman olganda, C ga o`xshash(C
tillar hozirda dasturlashda yetakchi. Deyarli hamma zamonaviy tillarning asosida C yotadi.
tashqari, Turli komputer o'yinlari tuzishda yoki kichik hajmdagi dasturlar tayyorlashda
LUA script yoki JavaScript tillari ham keng ishlatilmoqda.
Ma`lumki, yuqori darajadagi dasturlash tillarida yozilgan dasturlarni kompyuterga tushuntirish
ator degan qo'shimcha dastur kerak bo'ladi. Web dasturlashda ham huddi shunday
jarayon sodir bo'ladi. Siz internetdagi saytlarni ko'rishlik uchun ishlatadiganingiz Brauzerlar
web dasturlash tillarining bazilarini kompilyatori hisoblanadi. Web dasturlashd
tillar ham borki ularni brouzer kompyuterga tarjima qilib tushuntirib bera olmaydi, lekin bunday
tillar web saytni asosini tashkil etadi.
Xulosa qilib aytganda bugungi kunga kelib axborot texnologiyalari juda shiddat bilan rivojlanib
da. Yuqori darajali dasturlash tillarini kundan kunga har xil versiyalari o’ylap
topilmoqda. Bundan maqsad insonlarning dastur tuzish paytida eng birinchi o’rinda vaqtini
tejash undan keyin esa qulaylilik yaratish hisoblanadi.
Volume: 02 Issue: 01 | 2022
2181-2624
www.sciencebox.uz
programma sxemasini tuzib, uni qisqartirilgan simvolik kurinishda yozadi, profamma tuzish va
ʻzi maxsus dasturlash programmasi
ʻlinadi: masalaning qoʻyilishi; masalaning
fini tuzish; masalani yuqori darajadagi programma tilida Dasturlash; masalani
Dasturlash tili programmalar tuzishning asosiy vositasidir. Bu tillar konkret mashina
-rasi jihatidan umumiy
ʻlishi bilan boshqa tabiiy tillarga oʻxshab ketadi. Iboralar ikki turga —
biri bilan bogʻliqligi qavslar bilan,
alohidaligi nukali vergul bilan ajratiladi. Operator tilning amal birligi boʻlib, oʻz navbatida,
shartga muvofiq tegishli hisoblash
ʻini tanlovchi (shartli) operator va takroriy hisobni amalga oshiruvchi sikl ope-ratorlariga
ruvchan kattalik va boshqa belgilar xususiyatlari yoziladi. Biror
n tuzilgan programmani simvolik ravishda funksional belgilash
mumkin. Bunday belgilash va tavsif birgalikda kichik programma deb yuritiladi. Yangi
programmalar tuzishda kichik programmalardan tayyor holda foydalanish mumkin
gan tillarning barchasi shu guruhga mansub. Ular insonga
"tushunarli" tilda yoziladi. Ingliz tilini yaxshi biluvchilar programma kodini qiynalmasdan
tushunishlari mumkin. Bu guruhga Fortran, Algol, C, Pascal, Cobol va h.k. tillar
deyarli qo`llanilmaydi). Eng birinchi paydo bo`lgan tillardan to hozirgi
zamonaviy tillargacha ishlatish mumkin. Lekin, hozirgi web texnologiya orqali ishlaydigan
tillarda(PHP, ASP.NET, JSP) bunday dasturlar tuzilmaydi. Chunki bunday dasturlarning ishlashi
uchun yana bir amaliy dastur ishlab turishi kerak. Hozirda, amaliy dasturlar, asosan, Visual C++,
C#, Borland Delphi, Borland C++, Java, Phyhon kabi tillarda tuziladi. O`zbekistonda ko`pchilik
Delphi dan foydalanadi. Buning asosiy sababi: soddaligi, komponentlarning ko`pligi,
interfeysining tushunarliligi va h.k. Delphida birinchi ishlagan odam ham qanaqadir dastur
tuzishi oson kechadi. Lekin, Windows da dasturning asosiy ishlash mohiyatini ancha keyin
dasturda ko`rsatilmasligi uchun). Yana bir
tarafi, Delphi(Pascal) operativ xotirani tejashga kelganda ancha oqsaydi. Unda o`zgaruvchilarni
oldindan e'lon qilib qo`yish evaziga ishlatilmaydigan o`zgaruvchilar va massivlar ham joy olib
lgan dasturlash tili(Windows OS ida) Microsoft Visual C++ tilidir.
Ko`pchilik dasturlar hozirda shu tilda tuziladi. Umuman olganda, C ga o`xshash(C-подобный)
tillar hozirda dasturlashda yetakchi. Deyarli hamma zamonaviy tillarning asosida C yotadi.
tashqari, Turli komputer o'yinlari tuzishda yoki kichik hajmdagi dasturlar tayyorlashda
Ma`lumki, yuqori darajadagi dasturlash tillarida yozilgan dasturlarni kompyuterga tushuntirish
ator degan qo'shimcha dastur kerak bo'ladi. Web dasturlashda ham huddi shunday
jarayon sodir bo'ladi. Siz internetdagi saytlarni ko'rishlik uchun ishlatadiganingiz Brauzerlar -
web dasturlash tillarining bazilarini kompilyatori hisoblanadi. Web dasturlashda yana shunday
tillar ham borki ularni brouzer kompyuterga tarjima qilib tushuntirib bera olmaydi, lekin bunday
Xulosa qilib aytganda bugungi kunga kelib axborot texnologiyalari juda shiddat bilan rivojlanib
da. Yuqori darajali dasturlash tillarini kundan kunga har xil versiyalari o’ylap
topilmoqda. Bundan maqsad insonlarning dastur tuzish paytida eng birinchi o’rinda vaqtini
