Milliy hisoblar tizimi – iqtisodiy statistikaning markaziy bo`G’ini

SHunday qilib, MHTda behisob miqdordagi xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning barchasi beshta nisbatan bir xil guruhlarga – sektorlarga birlashtirilgan. MHTda har bir sektor uchun andozaviy hisoblamalar yig’indisidan foydalaniladi va quyidagi operatsiyalar: ishlab chiqarish, daromadlarni hosil bo`lishi, daromadlarni taqsimlash va qayta taqsimlash, ularni saqlash va jamg’arish, moliyaviy aktivlarni sotib olish va moliyaviy majburiyatlar olish kabilar hisobga olinadi.

• 1993 yilda qabul qilingan MHTning yana bir muhim xususiyati shundan iboratki, unda xo`jalik yurituvchi sub`ektlar quyidagi 5ta institutsional sektorlar bo`yicha gu ruhlarga ajratilgan:
• nomoliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar;
• moliyaviy korporatsiyalar va kvazikorporatsiyalar;
• davlatni boshqarish;
• uy xo`jaligi;
• uy xo`jaliklari xizmatidagi notijorat tashkilotlar.

2. Asosiy hisoblamalar tizimi

• Hisoblamalar MHTning eng muhim qismi hisoblanadi. Ularda institutsional birliklar yoki korxonalar, muassasalar va tashkilotlar, uy xo`jaliklari va h.k.lar amalga oshirgan iqtisodiy operatsiyalar qayd etiladi.
• Tuzilishi bo`yicha MHT hisoblamalari buxgalteriya hisobi hisoblamalariga o`xshaydi. Ular T-formasiga ega bo`lib, ularni balanslashtirishning ikki xil usuli mavjud. Ularning ba`zilari balans usulida yoki balanslashtiruvchi modda so`ngra, keyingi hisoblama uchun boshlovchi modda bo`lib hisoblanadi.
• Boshqa hisoblamalar «aniqlash bo`yicha» balanslashtiriladi. Buning mohiyati shundaki, unda hisoblamaning resurs qismi bilan, ulardan foydalanish qismi orasidagi farq aniqlanadi. SHunday hisoblamalardan biri «tovar va xizmatlar» hisoblamasidir.

MHTda hisoblamalarning aniq tasnifi mavjud. Quyidagi hisoblamalar guruhini bir-biridan ajratish lozim:

• MHTda hisoblamalarning aniq tasnifi mavjud. Quyidagi hisoblamalar guruhini bir-biridan ajratish lozim:
• iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar;
• iqtisodiyot tarmoqlari uchun hisoblamalar;
• ayrim iqtisodiy operatsiyalar uchun hisoblamalar;
• butun iqtisodiyot uchun hisoblamalar (yig’ma hisoblamalar).
• Iqtisodiyot sektorlari uchun hisoblamalar, o`z navbatida quyidagi guruhlarga ajratiladi:
• joriy hisoblamalar;
• jamg’arish hisoblamalar;
• aktivlar va passivlar balanslari.
• Joriy hisoblamalar quyidagilarni o`z ichiga oladi:
• ishlab chiqarish hisoblamasi;
• daromadlarni hosil bo`lishi;
• daromadlarni birlamchi taqsimlash;
• daromadlarni pul formada qayta taqsimlash;
• ixtiyordagi daromadlardan pul formada foydalanish;
• daromadlarni natural formada qayta taqsimlash;
• tuzatish kiritilgan ixtiyordagi daromadlardan foydalanish hisoblamalari.
• Jamg’arish hisoblamalari quyidagilarni o`z ichiga oladi:
• kapital bilan operatsiyalar hisoblamalari;
• moliyaviy hisoblama;
• aktiv va passivlardagi boshqa o`zgarishlar hisoblamalari;
• a) aktiv va passivlardagi boshqa o`zgarishlar hisoblamalari;
• b) aktiv va passivlarni qayta baholash hisoblamalari.
• Aktiv va passivlar balanslari o`z ichiga quyidagilarni oladi:
• davr boshidagi aktiv va passivlar balansi;
• davr oxiridagi aktiv va passivlar balansi.