bu yerda, G
қ
—
qalqoaichiing og‘irlngi, кг; Vқ—qalqovich hajmi, м
3
; j
қ
—
qalqovich
tayyorlangan materialning solishtirma og‘irligi, кг/м
3
; j — o‘lchanayotgan muhitning
solishtirma og‘irligi, кг/м
3
.
Bu holda qalqovichning og‘irlik kuchi pastga qaratilgan. Qalqovichning
og‘irligi yuqoriga yo‘nalgan oqim kuchi bilan muvozanatlashadi:
S=(P
1
-P
2
)·
f
0
(4.7)
bu yerda, Р
1
va Р
2
—
muhitning qalqovichdan oldingi va keyingi bosimi, Па; f
0
—
qalqovich kesimining diamstri eng katta joydagi yuzi, м
2
.
Qalqovichning muhit o‘zgarmas oqimiga mos bo‘lgan muvozanat xolatidagi
og‘irlik kuchi va itaruvchi kuch o‘rtasidagi tenglik quyidagicha:.
V
қ
(j
қ
-j)=(P
1
-P
2
)·f
0
(4.8)
Bu holda ishqalanish kuchi e’tiborga olinmaydi; (4.8)
tenglama asosida
qalqovichdagi bosimlar farqi
0
2
1
)
(
j
j
j
V
P
P
P
к
к
(4.9)
∆Р — bosimlar farqi, Па.
(4.9) tenglama bosimlar farqining qalqovich hajmiga, kesim yuziga,
qalqovich va muhitning solishtirma og‘irliklariga, ya’ni o‘lchash jarayonida
o‘zgarmaydigan
kattaliklarga
bog‘liqligini
ko‘rsatadi.
Demak,
sarf
o‘lchanayotgandagi bosimlar farqi o‘zgarmas. O‘lchanayotgan
muhitning
konussimon naycha devorlari va qalqovich orasidagi o‘tish tezligi:
j
P
P
g
v
)
(
2
2
1
(4.10)
bu yerda, v — o‘tish tezligi, м/с.
(4.10) tenglamadan
g
j
v
P
P
P
2
2
2
1
(4.11)
(4.9) va (4.11) tenglamalarni tenglashtirsak, oraliq oqim tezligiga ega
bo‘lamiz:
0
)
(
2
f
j
j
j
V
g
v
к
к
(4.12)
Oqimning halqa oralig‘idagi tezligi va uning yuzasi ma’lum bo‘lgach,
o‘lchanayotgan muhitning hajmiy sarfini aniqlash mumkin:
0
)
(
2
f
j
j
j
V
g
f
a
Q
к
к
х
(4.13)
bu yerda
, Q
x
—
o‘lchanayotgan muhitning hajmiy sarfi, м
3
/соат; а — sarf
koeffitsiyenti, bu tajribada olingan katalik bo‘lib, suyuqlikning kalqovichga ishqalanish ta’sirini,
muhit uyurmasi hosil bulgandagi bosim yo‘qolishini nazarda tutadi. Ildiz ostidagi kattaliklar
o‘zgarmas bo‘lgani uchun ularni К koeffitsiyent bilan almashtirish mumkin
:
Unda
Q
ҳ
=
a·F·K (4.14)
Bu bog‘lanish chiziqli bo‘lgani sababli rotametrning shkalasi teng bo‘linmali
bo‘ladi. Rotametrlarning sarf koeffitsiyenta
а ni aniqlash
analitik usulda topish
qiyin bo‘lgan bir qator kattaliklarga bog‘liq. Shuning uchun, har bir rotametr
tajriba yo‘li bilan darajalanadi. Sarf tenglamasiga kirgan barcha kattaliklar
darajalanish shartlariga muvofiq bo‘lgandagina shkalaning bu tarzda darajalanishi
aniq bo‘ladi.
Laboratoriya va sanoatda shisha (sarfni joyida o‘lchaydigan)
va metalldan
yasalgan (ko‘rsatishlarni masofaga uzatadigan) rotametrlar chiqariladi.
4.3-rasmda shisha naychali rotametrning tuzilish sxemasi ko‘satilgan. Bu
asbob korpus 5 ga ustunlar 4 yordamida o‘rnatilgan konussimon shisha naycha 2
dan iborat. Naycha ichida pastdan yuqoriga oqadigan suyuqlik yoki gaz oqimi
ta’sirida tik harakat qiluvchi qalqovich 1 bor. Acbobning shkalasi 3 bevosita
naycha ustiga (chizish yo‘li bilan) darajalanadi. Hisoblashlar qalqovichning ustki
gorizontal tekisligi bo‘yicha olib boriladi.
Konussimon naychali shisha rotatametrlar suv bo‘yicha 3000 л/соат va havo
bo‘yicha 40 м
3
/соат o‘lchov chegarasiga; 0,6 мПа (6 кгк/см
2
) gacha ish bosimiga
mo‘ljallangan. Asosiy xatolik ±2,5%.
4.4-rasmda ko‘rsatishlarni masofaga elektr differensial-transformator
orqali
uzatadigan rotametr sxemasi keltirilgan. Rotametrning o‘lchash qismi diafragma 2
va silindrik metall korpus 1 dan iborat.
Diafragma 2 teshigida shtok 4 ga bikr qilib
o‘rnatilgan konussimon qalqovich 3 harakat qiladi.
Shtokning ustki qismida differensial transformatorli
o‘zgartgichning o‘zagi 5 o‘rnatilgan. O‘zak naycha 6
ichida joylashgan, naycha tashqarisida esa o‘zgartgichning
g‘altagi 7 bor.
Shkalasiz rotametlar ko‘rsatuvchi yoki qayd qiluvchi
ikkilamchi differensial-transformatorli asbob tarkibida
ishlatiladi. Rotametrlar ortiqcha ish bosimi ta’siridagi
muhit sarfini o‘lchash uchun (6,27 мПа) chiqariladi. Bu
asboblar kattaroq ortiqcha bosimlarga
ham mo‘ljallab chiqariladi.
Bundan tashqari,
o‘zgarmas 0...5 мА tokli chiqish signali bilan ishlaydigan
rotametrlar ham mavjud. Ularning suv bo‘yicha o‘lchash
chegarasi 16000 л/соат. Asosiy xatolik ±1,5%.
Portlash va yong‘in xavfi bor joylarda ko‘rsatishlarni
masofaga pnevmatik uzatadigan rotametrlar ishlatiladi. Bunday rotametrning
prinsipial sxemasi 4.5-rasmda ko‘rsatilgan. Bu rotametrning o‘lchash qismi
konussimon qalqovich 1, diafragma 2 va po‘latdan ishlangan silindrik quvur 3 dan
iborat. Qalqovich konussimon quvur ichida harakat qiluvchi
rotametr turlari ham
mavjud. Shtok 4 ga ikkita silindrik magnit 5 biriktirilgan. Bu magnitlar bir-biriga
bir xil ishorali qutblari bilan qaratilgan.
Magnitlar qalqovich bilan birga naycha 6 ichida siljiydi.
Naycha esa magnitmas materialdan tayyorlanadi. Tashqaridan naycha pishang 8 ga
o‘rnatilgan magnit 7 bilan o‘ralgan.
Silindrik magnitlar 5 bilan tashqi magnit 7 magnitli mufta hosil qiladi.
Qalqovichning
magnit
mufta
va pishang 8
yordamida
harakatlanishi
o‘lchanayotgan sarf miqdorini shkala 10 da joylashgan ko‘rsatuvchi strelka 9 ga
uzatadi. Masofaga pnevmatik uzatish mexanizmi kompensatsiya sxemasi asosida
ishlaydigan o‘zgartgichdal iborat («Pnevmatik o‘zgartkichlar»ga qarang, VIII bob.)
4.4 – расм.
