Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnalogiyalari universiteti kiberxavfsizlik fakulteti

Guruh:715-21

Toshkent 2024

1. 
   Baxtsiz hodisalar tufayli yuzaga keluvchi umumiy iqtisodiy zararni hisoblash.
   
2. 
   Kasb kasalligini oldini olish va shaxsiy gigiena.
   

1. 
   Baxtsiz hodisalar tufayli yuzaga keluvchi umumiy iqtisodiy zararni hisoblash. Ishlab chiqarishda mehnat muhofazasi tadbirlarining o‘z vaqtida uzluksiz amalga oshirilib borilishi, sog‘lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratishga, ishchilarning ish unumdorligini oshishiga va natijada bir ishchi hisobiga ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini ko‘payishiga olib keladi. Aksincha, ishlab chiqarishda mehnat sharoitiga yetarli e’tibor bermaslik ish unumdorligini pasayib ketishiga, xavfli va zararli omillar 29 ta’sirining kuchayishiga, natijada turli xil jarohatlanishlar va kasb kasalliklarini kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Albatta, har bir baxtsiz hodisa, u qanday ko‘rinishda bo‘lishidan qat’i nazar, ushbu korxonaga katta iqtisodiy, ijtimoiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Tashkilot yoki korxonaning baxtsiz hodisalar tufayli umumiy iqtisodiy zararini quyidagicha aniqlashimiz mumkin: Рj=Рt+Рk, bu yerda, Рj – jarohatlanishlar va kasb kasalliklari tufayli yuzaga kelgan umumiy zarar, so‘m; Рk – yomon ish sharoiti tufayli yuzaga kelgan kasalliklar natijasida ko‘rilgan zarar, so‘m. Har bir jarohatlanish tufayli yuzaga kelgan umumiy zarar quyidagi tashkil etuvchilardan iborat bo‘lishi mumkin: Рj= Sa+ Sk+Six +Ss+Skv+St+So+....+Sya, bu yerda, Sk – klinik davolanish xarajatlari, so‘m; Sa – ambulatoriya davolanish xarajatlari, so‘m; Sih – ishlab chiqarilmagan ish haqi xarajatlari, so‘m; S3 – foydadan olinmay qolingan soliq miqdori, so‘m; Skv– kasallik varaqasi bo‘yicha to‘langan mablag‘, so‘m; St – baxtsiz hodisani tekshirishga sarflangan mablag‘, so‘m; So – ishdan chiqqan uskuna yoki jihoz va uni ta’mirlashga sarflangan mablag‘, so‘m; Sya – jarohatlanish tufayli ishlab chiqarilmagan yalpi mahsulot qiymati, so‘m. Yomon va zararli ish sharoitlari orqali sodir bo‘lgan kasalla-nishlar tufayli ko‘rilgan zarar: Pk = Sak + Skk + Spk + Sv + Skv+ … +Sya. Tibbiy xulosalarga asosan ishchi jarohatlanish yoki kasallanish tufayli o‘z ishidan boshqa ishga o‘tkazilgan bo‘lsa, iqtisodiy zararni hisoblashda bu masala bilan bog‘liq 30 xarajatlarni ham hisobga olish talab etiladi. Yuqorida keltirilgan umumiy iqtisodiy zararning barcha tashkil etuvchilaridan asosiysi baxtsiz hodisa tufayli ishlab chiqarilmagan yalpi mahsulot miqdori hisoblanadi. Uning miqdorini quyidagicha aniqlashimiz mumkin: Sya = S1D1, bu yerda, Si – bir ish kunida bir ishchi hisobiga ishlab chiqariladigan jami mahsulot narxi, so‘m; D1 – jarohatlanish tufayli уo‘qotilgan ish kunlari soni (bir jarohatlanish hisobiga. S1=Sjm/po⋅Dyk, bu yerda, Sjm – bir yilda ishlab chiqarilgan jami mahsulot narxi, so‘m; pi – bir yildagi o‘rtacha ishchilar soni; Dik – yillik ish kunlari soni. Barcha гo‘yxatga olingan jarohatlanishlar tufayli ishlab chiqarilmagan mahsulot qiymati Sj=SjmDj/Po⋅Dik, bu yerda, Dj – jarohatlanishlar tufayli уo‘qotilgan jami ish kunlari soni. Yomon va zararli mehnat sharoiti oqibatida yuzaga kelgan ka- sallanishlar tufayli ishlab chiqarilmay qolgan yalpi mahsulot miqdori, so‘m: Syok=SjmDk/P1Dik, bu yerda, Dk – mehnat sharoiti tufayli yuzaga kelgan kasallanishlar oqibatida уo‘qotilgan ish kunlari soni. Jarohatlanishlar va mehnat sharoiti bilan bog‘liq bo‘lgan kasallanishlar tufayli ishlab chiqarilmagan umumiy yalpi mahsulot qiymati: Syam Sjm (Dj+Dk) po‘ Dyk Baxtsiz hodisalar tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy zarar miqdori aniqlanib, tahlil qilingach, mehnat muhofazasini yaxshilash bo‘yicha tadbirlar ishlab chiqiladi. 31 Mehnatni muhofaza qilish tadbirlariga sarflangan mablag‘lar samaradorligini hisoblash. Ushbu ishlab chiqilgan tadbirlar natijasida mehnat sharoitining yaxshilanishini, xavfli va zararli faktorlar ta’sirining kamayishini hisobga olgan holda mehnat muhofazasi tadbirlariga. sarflangan mablag‘lar samaradorligi aniqlanadi. Р=P1+Р2+P3, bu yerda, Pi – ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilg‘ог va yangi loyihalarni joriy etish natijasining iqtisodiy samarasi, so‘m; Р2 – jarohatlanishlar va kasalliklarni kamayishi natijasida ish kunlari hisobida ishlab chiqilgan yalpi mahsulot bo‘yicha olingan iqtisodiy samara, so‘m; P3 – sanitar-gigiyenik sharoitlarni yaxshilanishi natijasida ish unumdorligini oshishi hisobiga olingan iqtisodiy samara, so‘m. P1=(S2-S1)⋅M, bu yerda, S2 – mahsulotning dastlabki tannarxi,so‘m; S1 – mahsulotning keyingi tannarxi, so‘m; М – yangi jarayon bo‘yicha olingan mahsulot hajmi. P2=(D2-D1)⋅а, bu yerda, D2 – o‘tgan yilda jarohatlanishlar va kasalliklar tufayli уo‘qotilgan ish kunlari soni; D1 – ushbu yilda уo‘qotilgan ish kunlari soni; а – ushbu yilda bir ishchi hisobiga ishlab chiqarilgan kunlik mahsulot miqdori, so‘m. P3=(S21-S11)M1, bu yerda, S21 – mehnat sharoiti yaxshilanishiga qadar bo‘lgan mahsulot tаnnаxi so‘m; S11 – mehnat sharoiti yaxshilangandan keyingi mahsulot tannarxi, so‘m; M1 – umumiy ishlab chiqilgan mahsulot hajmi, so’m.
   

2. 
   Mehnat qilish jarayonida kishi organizmiga salbiy ta’sir etadigan ishlab chiqarishning nomaqbul omillari natijasida yuzaga keladigan inson sog‘lig‘idagi o‘zgarishlar kasb kasalligi deb ataladi. Ishlab chiqarishda kasb kasalliklari ish joylaridagi havoning changlanishi, gaz, shovqin va tebranishlar ta’siridan hamda havo harorati, bosimi, namligini o‘zgarib turishi natijasida paydo bo‘ladi. Ishlab chiqarishdagi nomaqbul omillarning kishi organizmiga uzoq muddat ta’sir etishi oqibatida ishchi kasb kasalligiga chalinishi, natijada ish qobiliyatini vaqtincha yoki butunlay yo‘qotishi mumkin. Ishchilarning doimo sog‘lom yurishlari va mehnat qobiliyatlarini уo‘qotmasliklarida shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish katta rol o‘ynaydi. Tana va qo‘lni toza bo‘lishi, ovqatlanishdan oldin qo‘1ni doimo sovunlab yuvish, o‘zini va kiyimlarini ozoda tutish, vaqtida ovqatlanish va ish bilan dam olishni to‘g‘ri tashkil qilish – shaxsiy gigiyenaning asosiy talablari hisoblanadi.