Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti toshkent 2020 Reja

МАRKAZIY ОSIYO ХАLQLARI DINLARI VA E’TIQODLARI : DINNING IBTIDOIY SHAKLLARI

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

Reja:

• Diniy ong asoslarining shakllanishi

• Ilk diniy tasavvurlar

• Insoniyatning qadimiy hayot tarzi

Fanda dinlarning shakllanishi tarixiga oid ikki xil qarash mavjud

• Birinchi, “teologik yondashuv” (dinning paydo bo‘lishi bevosita insoniyatning yaralishi bilan bog‘liq);
• Ikkinchi, “materialistik yondashuv”

(dinlar soddadan - murakkabga, umumiylikdan - xususiylikka, ko‘pxudolikdan - yakkaxudolikka tomon uzoq tarixiy evolyutsion jarayonni bosib o‘tgan)

Materialistik maktab tarafdorlarining fikricha:

• Tomas Gobbs – odamlarning tabiat va jamiyat rivojlanishi qonuniyatlarini bilmasligi,ular oldidagi ojizligi, doimo tahlika va qorquvda yashashlari natijasida din vujudga kelgan;
• Ogyust Kont va Lyudvig Buxnerlar - din bu ijtimoiy hodisa, inson tafakkuri, emotsiyalari mahsulidir;
• ingliz faylasufi Xerbert Spenser - ibtidoiy qabila dinlarining kelib chiqishiga qo‘rquv natijasida “ajdodlarga sig‘inish” sabab bo‘lgan;
• taniqli psixolog Zigmund Freyd - dinning kelib chiqishi aynan qo‘rquv hissi bilan bog‘liq;

• Ibtidoiy odamlar ruhlarga, tabiat hodisalari (suv, olov, quyosh singari)ga va mavjudotlar (ot, bug‘u, mushuk kabilar)ga sig‘inganlar.

Diniy ong asoslarining shakllanishi

Dafn etish jarayoni

Ibtidoiy odam marhum ajdodlarining ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta'sir etish imkoniyatiga ega deb bilar edilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marhumlar o‘rtasidagi vositachilar, ya'ni turli hildagi sehrgarlar va shamanlar faoliyatining kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.

• Ibtidoiy odam marhum ajdodlarining ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta'sir etish imkoniyatiga ega deb bilar edilar. Bu tasavvurlar tiriklar bilan marhumlar o‘rtasidagi vositachilar, ya'ni turli hildagi sehrgarlar va shamanlar faoliyatining kelib chiqishiga sabab bo‘ldi.

Ov qilish

• Ibtidoiy odamlar o‘zlari va hayvonlar o‘rtasidagi tabiiy va g‘ayritabiiy aloqalar mavjudligi haqidagi tasavvurlarga ega edilar. Bu bilan birga marhum ajdodlarining ruhlari sehrli usullar bilan hayvonlar hulqiga ta'sir etish imkoniyatiga ega deb bilar edilar.

Totemizm

• Totem so‘zi - Shimoliy Amerikada yashaydigan Ojibva qabilasi tilida «uning urug‘i» ma'nosini anglatadi. Uning mohiyati «odamlarning hayvonot yoki o‘simlikning muayyan turlariga qarindoshlik aloqalari bor», deb e'tiqod qilishdir.

Animizm

• Animizm (lotin tilida anima - ruh, jon ma'nolarini anglatadi). Animizm ruhlar mavjudligiga ishonch, tabiat kuchlarini ruhlantirish hayvonot, o‘simlik va jonsiz jismlarda ruh, ong va tabiiy qudrat borligi haqidagi ta'limotni ilgari suruvchi ilk diniy shakllardan biri.

Animizm

• Animizm zamonaviy dinlarning barchasining asosiy aqidaviy qismini tashkil etadi. Jumladan, jahon dinlari bo‘lmish buddaviylik, xristianlik va islomda ham ruhlar haqidagi ta'limot mavjud.

Shomonlik yoxud sehrgarlik

• Shomonlik yoxud sehrgarlik («shomon» so‘zining tungus tilidagi ma'nosi «sehrgarlik»). Sehrgarlik (afsun, magiya) real natijalar olish uchun ilohiy kuchlarga ta'sir etish maqsadida amalga oshiriladigan ritual - urf-odatlar majmuasidir.

Shamanlar va afsungarlar jazavali va asabiy kishilar bo‘lib, odamlar ularni ruhlar bilan muloqotda bo‘lish, ularga jamoaning umid va niyatlarini yetkazish, ularning irodasini talqin qilish qobiliyatiga ega ekanligiga chuqur ishonganlar.

• Shamanlar va afsungarlar jazavali va asabiy kishilar bo‘lib, odamlar ularni ruhlar bilan muloqotda bo‘lish, ularga jamoaning umid va niyatlarini yetkazish, ularning irodasini talqin qilish qobiliyatiga ega ekanligiga chuqur ishonganlar.

Fetishizm

Fetishizm

Fetishizm

• Fetishizmning unsurlari hozirgi davrda ham xalqlarning urf-odat va e'tiqodlarida saqlanib qolgan

Insoniyatning qadimiy hayot tarzi

• Ibtidoiy odamning tasavvuri va e'tiqodlari majmuasi, ularning real hayotdagi qiyinchiliklari, muammolari va yutuqlari og‘zaki ijodda aks etgan;
• Bu narsa odamlarning ongida qolib, turli afsonalarning yaratilishiga sabab bo‘lgan;
• Ibtidoiy mifologiyani tashkil etgan ijod doim odamlarning ma'naviy hayoti, ibodati, hissiyotlari va diniy tasavvurlari bilan chambarchas bog‘liq edi.

Neolit davridagi diniy tasavvurlar

• Neolit revolyutsiyasi odamlarning turmushini, ularning ta'sir etadigan barcha sohalarni tubdan o‘zgartirdi;
• Odam o‘simliklarni o‘stirish, ozuqa zahiralarini hosil etishni asta-sekin o‘rgandi va bu odamni o‘troq hayot kechirishga majbur etdi. Qadim hayvonlarni qo‘lga o‘rgatgan hamda ular berayotgan mahsulotdan foydalanishni o‘rgandi.

E'tiboringiz uchun rahmat !