MUMTOZ ASARLARNI SHARHLAB O‘QITISH USULLARI
To‘raqulova Mahliyo G‘ayrat qizi
Xaitbayeva Nazokat Adilbek qizi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti o
‘qituvchilari
Annotatsiya:
Sharhlab o‘qitish uzoq asrlar davomida ilm o‘rganishda keng
qo‘llanib kelingan. Mumtoz asarlarni sharhlab o‘qitish bugungi kunda dolzarb
masala
sanaladi. Mumtoz matn ustida ishlash, notanish so‘zlar lug‘atini tuzish,
o‘quvchilarga mumtoz asarlardagi mazmun-mohiyatni yetkazish sharhlab o‘qitish
asosida amalga oshiriladi. Ushbu maqolada sharhlab o‘qitishning ahamiyati, o‘ziga
xos xususiyatlari va amaliy jihatlari haqida mulohazalar bildirilgan.
Kalit so‘zlar: Sharh, mumtoz adabiyot, matn, lug‘at, she’riyat, nasr, manba.
Aslida sharh
tom ma’nodagi adabiy tanqid yoki tadqiqot bo‘lmay, balki matnni
o‘rganish usulidir. Shu bois, sharhlovchi darslikdagi asarning boshidan oxirigacha
tushuntirish matnini yozgan, kerakli o‘rinlarda asar muallifining ilmiy fikrlarini ilmiy
tahlil qilgan. Ayri
m o‘rinlarda shu mavzudagi boshqa ilmiy asarlarga qiyoslab,
sharhlanayotgan asarning ustun yoki kamchiliklarini aniqlashga intilgan.
[
Турсунова, 2017,
31
].
Taniqli metodist olim Ulug‘bek Dolimov sharh usuli haqida ma’lumot berar
ekan, sharh beruvchilarni shorihlar deb ataganlar. Shorihlar mudarris-pedagog
bo‘lish bilan birga o‘z davrining bilim doirasi ancha keng olimlar ham bo‘lganlar.
Ko‘p hollarda shorihlar sharhlarni kitobning har bir beti hoshiyasiga yozganlar.
Bunday sharhni “sharhi muhashsho” yoki hoshiyali sharh” deb ataganlar”– deya
sharh usuliga yanada keng ma’lumot beradi. [
Долимов , 2012, 52].
Shuning uchun
ham sharhlovchining ilmiy dunyoqarashi, so‘z boyligi muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. Malumki, qadimdan har qanday ilm sohibi dunyoviy bilimlardan oldin diniy
ilmlarni kengroq o‘rgangan. Shu bois, qadimgi sharhlarda ko‘proq istilohlar,
tasavvufiy-irfoniy qarashlar yetakchilik qilgan. Murakkab matndagi asarlarni
sharhlashning o‘z talablari bor. Avvalo, aytish kerakki, sharh bu hamma vaqt
asarning o‘zini anglash uchun vosita, u hech qachon asarning o‘rnini bosa olmaydi.
Adabiyotshunos olim Najmiddin Komilov Alisher Navoiyning 50 ta g‘azalini
sharhlashda quyidagi usulardan unumli foydalangan: birinchi, asar tilidagi hozirgi
kitobxonga tushun
ilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar lug‘atini berish; ikkinchi, baytlarning
nasriy bayonini berish; uchinchi, g‘azalning umumiy ma’nosi, badiiy xususiyatlari
ustida mulohaza yuritish. Mumtoz asarlar sharhida olimning ushbu sharh usullarini
qo‘llash anchayin samaralidir. [Комилов , 2012, 4]
O‘qitish usullarining tarixiy ildiziga qaytadigan bo‘lsak, madrasalarda
murakkab matnlarni o‘rganish uchun quyidagi usullardan foydalanilgan.
1. Usuli hijoiya (savtiya)
– bo‘g‘inga bo‘lib o‘qish.
2. Ilmi sharh
– tafsir.
3. Ilmi tahlil
– munozara, bahs, munosabat ifodasi.
4. Ilmi munozara
– munozara, bahs, munosabat ifodasi.
5. Ilmi qiroat
– (ohang va so‘z talaffuzi orqali qiroat).
6. Ilmi
fasohat (ilmi balog‘at) – chiroyli, o‘rinli so‘zlarni qo‘llash.
7. Ilmi bayon
– nozik ma’nolarni bayon qilish (ritorika).
8. Ilmi g‘ariba (g‘arib) – kam so‘z keng ma’noni ifodalash, aks ettirish.
Izoh: al-ibora, shoreh, zurafo, urafo, dabir kabi atamala
r ham ilmi g‘ariba bilan
bog‘liqdir.
9. Ilmi maoniy
– bayon etish bo‘lib, biror narsa yoki hodisaning mohiyatini,
mazmunini yechib beruvchi ilm.
10. Ilmi nasr va insho
– yozma ish turi, uslubi, maktub, yozuv savodxonligi.
11. Ilmi muhozirot
– latifago‘ylik, hozirjavoblik, zukkolik.
12. Ilmi muammo
– badiiy san’at turi bo‘lib, she’riyatdagi masala va ramzlarni
yechish usuli.
13. Ilmi mantiq
– so‘z ma’nosidagi mazmun.
14. Ilmi kalom
– naqliy masalani aqliy dalillash, isbot qilish.
15. Ilmi imlo
– matnni yozdirish usuli.
16. Ilmi samo
– eshitish, tinglash madaniyati. [Турсунова , 2017,
31
]
M.Tursunovaning fikricha, Ilmi sharh usulini amalda qo‘llash ancha murakkab
jarayon bo‘lib, bu ishni lug‘atlarsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Ma’lumki, mumtoz
adabiyot namunalari, xususan, iste’moldan chiqqan yoki nihoyatda kam iste’mol
qilinadigan, umumturkiy, arab va fors-
tojik so‘zlarini o‘z so‘z qatlamiga qamrab
olgan. Ularning ma’nosini bilmay turib matnni tushunib bo‘lmaydi. Matn ma’nosini
tush
unishga bo‘lgan qiziqish qadimdan davom etib kelayotgan ehtiyojdir. Bu
ehtiyoj turli davrlarda turli ko‘rinishdagi lug‘atlarning yaratilishiga sabab bo‘lgan.
Lug‘at, xususan, ma’lum ma’noda ochqich-kalit vazifasini ham o‘tagan. Chunki
lug‘at har qanday murakkab matnni sodda, eski matnni yangilaydigan sehrli
qudratga egadir. Navoiyshunos olim Vohid Abdullayevning yozishicha, jamiyat
tarixi
– so‘z tarixi, so‘z tarixi esa jamiyat tarixidir. [Абдуллаев, 2003, 165]. Shu bois
muayyan davr so‘zlarining surati, siyrati va sinoatini o‘zida mujassamlashtiruvchi
kalit albatta lug‘atlardir. Mashhur fransuz adibi Anatol Fransning “Lug‘at alifbo
tarkibidagi
butun
olamdir”
degan
gapi
bejiz
aytilmagan.
O‘zbek
lug‘atshunosligining tarixi Xl – asrda yaratilgan. Mahmud Koshg‘ariyning “Devoni
lug‘ot-ut turk” nomli asariga borib taqaladi. Keyinchalik esa, turli davrlarda, turli
masalalarni yorituvchi lug‘atlar birin-ketin yaratila boshlagan. Ayrim lug‘atlar
hozirda Alisher Navoiy nomidagi davlat Adabiyot muzeyida, sharqshunoslik
instituti fondida, Samarqand davlat universiteti kutubxonasi fondida saqlanmoqda.
Jumladan, Mahmud Zamaxshariyning “Asos ul – balog‘a” asari va to‘rt tilli
“Muqaddimat ul – adab” lug‘ati (XII asr), muallifi noma’lum “Attu’tuz-zakiyati fil”
lug‘ati (XIII asr), Muhammad Yoqub Chingiyning “Kelurnoma”si (XVII asr),
Muhammad Rizo Xoksorning “Muntaqab ul-lug‘ot”i (XVIII asr), Mirzo
Mahdiyxonning “Sanglo’”i (XVIII asr), Sulaymon Buxoriyning “Lug‘ati chig‘atoyi va
turki usmoniy” asari (XIX asr) va boshqalar shular jumlasidandir. [Qodirov
,2019,
128
].
Bu qo‘lyozma lug‘atlar tasnifi xususida so‘z borar ekan, olimlar ularning
mualliflari, tuzilishi, hajmi, lug‘at tuzilishiga sabab bo‘lgan omillar, homiylar haqida
ma’lumotlar ilmiy tadqiqot to‘plamlarida ma’lumot berilganini aytadi. Ayniqsa, Xlll–
XlV asrlar mobaynida turkcha-arabcha, turkcha-
forscha tarjima lug‘atlari ko‘plab
tuzilgan. “Tarjimoni turki va arabi” (1245-yil), “Kitobul idrak melisanul atrak” (Abu
Hayyan), Alisher Navoiydan so‘ng uning asarlarini izohlashga bag‘ishlangan turli
lug‘atlar yoziladi. Tali Xeraviyning “Badoi ul-lug‘ati” (XV asr oxiri), “Abushqa” shartli
nomi bilan tanilgan (XVI asr) lug‘ati shular jumlasidandir.
Mavlono shayx Ilohdod Fayziy ibn Asad al-ulamo Alisher Sirihindiyning
“Mador al-afozil” (1593 yil) lug‘ati esa, arabcha, forscha va turkcha so‘zlar izohini
o‘z ichiga olgan. Eng muhimi, muallif forsiy so‘zlarning ma’nolari tasdig‘i sifatida
Salmon, Sa’diy, Xo‘ja Hofiz, Kamol Isfahoniy, Nosir Sheroziy, Mansur Sheroziy,
Ustod kabi yuzlab shoirlardan yoki muallifi ko‘rsatilmagan asarlardan misollar
keltiradi. Shu bois olim, bu lug‘atni eng yaxshi qo‘llanma deb ham ataydi. Tilga
olingan lug‘atlar, ularning yaratilishi tarixiga nazar solar ekanmiz, arab, fors-tojik
tilini chuqur o‘rganishga bo‘lgan e’tibor ko‘zga yaqqol tashlanadi. Chunki, VIII-
asrdan boshlab arab tilining nufuzi oshganligi, diniy-tasavvufiy asarlarning shu tilda
yaratilishi, yoki fors-tojik tili rasmiy til tarzida k
eng qo‘llanilganligi bois, boshqa
tillarda so‘zlashuvchi, ilm oluvchi millatlar uchun lug‘atlar zarur ekanligi tabiiy hol
edi. Tuzilgan lug‘atlar, xususan, ilmli, savodli kishilar uchun, madrasa mudarrislari
va talabalari uchun eng zaruriy qo‘llanma vazifasini ham bajargan. Chunki,
lug‘atlarsiz, ularda keltirilgan izohlarsiz matn sir-asrorini bilib bo‘lmagan.
XVII asrda yashab ijod etgan olim Muhammad Husayniy Burhon “Burhoni
qote’” lug‘atini yaratgan. Bu lug‘atda 20 mingdan ortiq so‘zlarga sharh berilgan
b
o‘lib, asosan vazndosh, ohangdosh so‘zlarni yonma-yon qo‘yib to‘g‘ri o‘qish va
talaffuz qilish qoidalari inobatga olingan bo‘lib, qat’iy isbot lug‘ati deb ham
nomlanadi. [
Комилов, 1988, 114]. Lug‘atlar orasida badiiy adabiyot sohasida
muhim manba va namuna
sifatida e’tirof etiladigan Muhammad Xoksorning
“Muntaxab ul-lug‘at” asarini olishimiz mumkin. Muallif bu asarda boshqa
lug‘atlardan farqli o‘laroq, o‘zidan oldin yaratilgan lug‘atlardan keng foydalangan.
Shuningdek, Taftazoniy, Husayn Voiz asarlaridan, Sharqda mashhur shoirlarning
she’rlaridan namunalar keltirgan.
Sharq mutafakkirlari insonni ilohiy va dunyoviy ilmlardan xabardor etishda,
uning aqlu zehnini oshirishda tinimsiz izlanganlar va samarali ijod qilganlar. Ular
yaratgan bebaho asarlar insoniyatni olam va odam, borliq tushunchasi, hayotning
mazmun-mohiyati singari falsafiy, tasavvufiy mavzular yuzasidan bilim berish
uchun asosiy o‘quv qo‘llanmasi sifatida foydalanilgan. Shu bois yuksak salohiyat
sohiblari asrlar osha avlodlar ardog‘ida yashab kelgan, insoniyatni lol qoldirgan
muammolarning nazariy va amaliy jihatlarini hal etishga yordam bergan.
Bu muammolarning jamini esa, turli ilmlar tashkil etgan bo‘lib, bular bir necha
turlarga bo‘linadi. Professor Najmiddin Komilov asosiy ilm turlarini quyidagicha
tasnif etadi: “Shariat ahli nazarida ilm faqat islomiy bilimlar, chunonchi Qur’on
tafsiri, kalom, hadisshunoslik, fiqhdan iborat. Faylasuflar (hakimlar) nazarida ilm
borliq, inson va jamiyat haqidagi bilimlar majmuasi bo‘lsa, so‘fiylar nazarida ilm
vajdiy (intuitiv) yo‘l bilan qabul qilingan kashfiyot, karomat, tavhid sari eltuvchi
riyoziyot qoidalaridir. Bundan tashqari, riyoziyot (hisob, aljabr, handasa kabi),
tabobat ilmlari ham tasnifga kiritilgan”. [Комилов, 2005, 6].
O‘quvchilarning, ayniqsa, mumtoz adabiyot namunalari ma’no-mazmunini
o‘zlashtirishlarini sharhli o‘qishsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. O‘tmishda yaratilgan
asarlarni bugungi kun o‘quvchisi uchun qadrli, qiziqarli qilish, ularni mutolaa qilishni
hayotiy ehtiyojga aylantirishda tarixiyli
k tamoyiliga amal qilinadi. Bu esa o‘sha
asarni haqqoniy baholashga, o‘z davri doirasida o‘rganish va bugungi kunimizga
bog‘lab tushunishga imkon beradi. O‘tmish shu tariqa zamonamizga bog‘lanadi.
Bunda o‘quvchilarga tarixiy asarda aks etgan voqealarning vaqti, makonini ham
tushuntirish muhimdir.
| 