|
III. Uzoq muddatli majburiyatlarning turlari
|
| bet | 11/16 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 271,31 Kb. | | #233149 |
Bog'liq Uzoq muddatli majburiyatlar hisobiIII. Uzoq muddatli majburiyatlarning turlari.
1.Obligatsiya. Obligatsiya turlari va qiymatini baholash.
Obligatsiya (lotincha: obligatio — majburiyat) — qiymatiga nisbatan egasiga (qatʼiy belgilangan daromad keltiruvchi) qimmatli qogʻoz, qarzni qaytarib berish va foiz toʻlashni tasdiqlovchi majburiyatnoma. Fond birjalarida sotiladi. Obligatsiya aholi, korxona va tashkilotlar qoʻlidagi pul mablagʻlarini toʻplab, biror maqsad yoʻlida safarbar etish uchun chiqariladi. Obligatsiya, asosan, davlat, mahalliy va korporatsiya Obligatsiyalariga boʻlinadi. Daromad davlat tomonidan chiqariladigan Obligatsiya boʻyicha yutuq, kompaniyalar Obligatsiyalariga foiz shaklida toʻlanadi. Obligatsiya uyushtirilgan savdo orqali (birjalarda) va erkin joylashtiriladi. Obligatsiya moddiy yoki pul mablagʻi evaziga kafolatlangan yoki kafolatlanmagan, yaʼni Obligatsiya chiqaruvchilarning chin soʻzi va obroʻsi bilan taʼminlangan yoki taʼminlanmagan boʻlishi mumkin. Baʼzi Obligatsiyalar konvertirlanadi (Obligatsiya egasi uni boshqa Obligatsiyaga almashtirib olish huquqiga ega boʻladi). Obligatsiyaning bozor narxi uning nominalidan yuqori yoki past boʻladi.
Zayom Obligatsiya ilk bora 17-asr boshlarida Angliyada chiqarilgan boʻlib, keyinchalik jahonning bir qancha mamlakatlarida muomalaga kiritilgan. Ular, asosan, davlat hamda aksiyadorlik kompaniyalari tomonidan chiqarilib, ssuda kapitali bozorida erkin muomalada boʻlgan.
Oʻzbekistonda 1996-yildan Moliya vazirligi tomonidan yuridik shaxslarga moʻljallangan davlat qisqa muddatli Obligatsiyalari muomalaga chiqarila boshlandi. Obligatsiyani sotishdan kelib tushgan mablagʻlar davlat byudjeti taqchilligini qoplashga yoʻnaltiriladi.[1]
Oʻzbekistonda Obligatsiyalar asosan tijorat banklari va aksiyadorlik jamiyatlari (AJ) tomonidan chiqariladi. Shuningdek, 2020-yilning fevral oyidagi qonunchilikdagi oʻzgarishlarga koʻra mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MChJ) ham korporativ obligatsiyalar chiqarishi imkoni yaratilganMa’lumki, 2020 yil yanvar oyidan boshlab Markaziy bank obligatsiyalari muomalaga chiqarila boshlandi. Xususan, o‘tgan vaqt mobaynida qariyb 1,4 trln. so‘mlik obligatsiyalar chiqarilib, tijorat banklariga joylashtirildi.Markaziy bank obligatsiyalari – pul-kredit siyosati instrumenti bo‘lib, foiz stavkalarini tartibga solish va tijorat banklarida mavjud ortiqcha likvidlilikni nisbatan uzoqroq muddatga jalb etish maqsadida chiqariladi.Xalqaro amaliyotda markaziy banklar tomonidan obligatsiyalar joylashtirish keng tarqalgan.Hukumat va korporativ qimmatli qog‘ozlardan farqli ravishda Markaziy bank obligatsiyalarining asosiy maqsadi qarz majburiyatlarini jalb qilish emas, balki bank tizimi likvidliligini boshqarish samaradorligini oshirish hisoblanadi. Obligatsiyalar qisqa muddatli bank likvidliligini jalb qilishga mo‘ljallangan bo‘lib, 1 yilgacha bo‘lgan muddatga chiqariladi.Bunda, tijorat banklari likvidlilik bo‘yicha o‘rnatilgan normativlarni bajarish uchun, shu jumladan, moliyaviy bozorlar yaxshi rivojlanmagan va boshqa likvid instrumentlar yetishmagan holatda, ma’lum miqdordagi mablag‘larni bank kassasida yoki Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘ida saqlab keladi.Biroq, mazkur mablag‘lar hech qanday daromad olib kelmaydi. Markaziy bank obligatsiyalarining muomalaga chiqarilishi esa tijorat banklari uchun yuqori likvidli aktivga ega bo‘lish bilan bir qatorda, ma’lum miqdorda daromad olish imkoniyatini beradi.
Markaziy bank obligatsiyalari tijorat banklari uchun yetarlicha jozibador instrument hisoblanadi, chunki mazkur obligatsiyalar xatarlarsiz ma’lum miqdordagi kafolatlangan daromad olish imkonini beradi. Obligatsiyalar, yuqori likvidlik bozor instrumenti yoki garov ta’minoti bo‘lganligi uchun, tijorat banklarining kreditlash imkoniyatlarini cheklamaydi.Obligatsiyalarni joylashtirish erkin bozor sharoitida auksion o‘tkazish orqali amalga oshiriladi. Tijorat banklari sotib olish zaruriyati va hajmi to‘g‘risidagi qarorlarini mustaqil qabul qiladilar.Agar tijorat banklarida qo‘shimcha likvidlilikka bo‘lgan talab obligatsiyani so‘ndirish muddatidan oldin yuzaga kelsa, ushbu obligatsiyalardan garov sifatida foydalanib Markaziy bankdan yoki boshqa tijorat banklaridan kredit olishi mumkin. Bundan tashqari, istalgan paytda banklar ushbu obligatsiyalarni ikkilamchi bozorda yoki Markaziy bankning o‘ziga qayta sotishlari mumkin.Umuman olganda, Markaziy bank obligatsiyalari quyidagi asosiy maqsad va vazifalarni uchun xizmat qiladi:birinchidan, pul bozori foiz stavkalarini boshqarishga va ularning Markaziy bank asosiy stavkasiga yaqin darajada shakllanishiga xizmat qiladi;ikkinchidan, tijorat banklari uchun belgilangan normativlar doirasida likvidlilikni samarali boshqarish hamda bir vaqtning o‘zida daromad olish imkonini beradi va bu bankning kredit operatsiyalari bo‘yicha foiz stavkalarini tushirishga imkon beradi;uchinchidan, moliya bozorining rivojlanishi va “daromadlilik egri chizig‘i”ning shakllanishi uchun zarur bo‘lgan, foiz stavkalarni belgilash bo‘yicha asos (benchmark) bo‘lib xizmat qiladi.5Ma’lumot uchun: “daromadlilik egri chizig‘i” moliyaviy instrumentlarning (masalan, obligatsiyalarning) muomala muddatiga bog‘liq foiz stavkalaridagi o‘zgaruvchanlikni ko‘rsatadi. Odatda, obligatsiyalarning muomala muddati qanchalik uzoq bo‘lsa, uning daromadligi shunchalik yuqori bo‘ladi.
Markaziy bank obligatsiyalarining muomalaga chiqarilishi pul va moliya bozorining boshqa tarmoqlari rivojlanishiga imkoniyat yaratuvchi asosiy instrument sifatida qaraladi.
Kompaniyalarning eng qiziqarli variantlaridan biri bu aktivlar bilan ta’minlangan obligatsiyalarni taklif qilishdir. Ushbu obligatsiyalar investorlarga kompaniya majburiyatlarini bajarmagan taqdirda kompaniyaning asosiy aktivlarini talab qilish huquqini beradi. Bunday obligatsiyalar garovga qo’yilgan qarz majburiyatlari (CDO) sifatida tanilgan. Iste’mol moliya sohasida avtoulov krediti va uy-joy ipotekasi garovga qo’yilgan qarzlarning namunalari.
Shuningdek, kompaniyalar asosiy aktivlar bilan ta’minlanmagan qarzni chiqarishi mumkin. Iste’mol moliya-sida kredit kartalaridagi qarzlar va kommunal xizmatlar uchun to’lovlar garovga qo’yilmagan kreditlarga misoldir. Ushbu turdagi kreditlar garovsiz qarz deb nomlanadi. Ta’minlanmagan qarz investorlar uchun katta xavf tug’diradi, shuning uchun ko’pincha garovga qo’yilgan qarzga nisbatan yuqori foiz to’laydi.Konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar – bu boshqa turdagi bog’lanishdir. Ushbu obligatsiyalar boshqa obligatsiyalar singari boshlanadi, ammo investorlarga o’z aktsiyalarini oldindan belgilangan miqdordagi aktsiyalarga aylantirish imkoniyatini beradi. Eng yaxshi stsenariyda, bunday konversiyalar investorlarga aktsiyalar bahosining ko’tarilishidan foyda olishlari va kompaniyalarga qaytarmasliklari kerak bo’lgan kredit berishlari uchun imkon beradi. Va nihoyat, chaqiriladigan obligatsiyalar ham mavjud. Ular boshqa obligatsiyalar singari ishlaydi, ammo emitent ularni to’lashni rasmiy muddatidan oldin to’lashni tanlashi mumkin
1. Korporativ obligatsiyalar
Kompaniyalar obligatsiyalar chiqarishda ular korporativ obligatsiyalar deb tushuniladi. Kompaniyalar yoki korxonalar turli sabablarga ko'ra korporativ obligatsiyalarni joriy qilishadi. U uzluksizlikni ta'minlash, mahsulot qatorini kengaytirish, yangi ishlab chiqarish ob'ektini joriy etish va boshqalarni ta'minlash uchun mavjud funktsiyalarni moliyalashtirishni o'z ichiga oladi. Ushbu obligatsiyalar uzoq muddatga mo'ljallangan. Minimal muddat - bir yil. Ushbu obligatsiyalar ikki toifaga bo'linadi: yuqori daromadli (keraksiz) va investitsiya darajasi. Bu emitent va obligatsiya oladigan kredit reytingiga bog'liq. Yuqori sifatli obligatsiyalar investitsiya darajasiga ega. Bu defolt xavfi kamroq. Obligatsiyani baholash va uning sifatini aniqlash uchun turli usullar qo'llaniladi. Standard & Poor's va Moody's reyting agentliklari hisoblanadi. Ular obligatsiyalarning sifatini ko'rsatish uchun katta va kichik harflardan foydalanadilar.Boshqa tomondan, keraksiz obligatsiyalar yoki yuqori daromadli obligatsiyalar davlat va korporativ obligatsiyalarga nisbatan defolt xavfi yuqori bo'lgan obligatsiyalardir. Obligatsiya - bu investorlarga foizlarni to'lash va'dasi. U asosiy summa bilan birga keladi va obligatsiyani sotib olganingizda almashtiriladi. Kompaniyalar tomonidan chiqarilgan keraksiz obligatsiyalar defolt xavfi yuqori. Ular moliyaviy jihatdan qiynalmoqda. Ushbu obligatsiyalar odatda obligatsiyalar reytingini baholovchi kompaniyalardan BBB yoki Baa kabi juda past reytinglarni oladi.
Davlat obligatsiyalari yoki suveren obligatsiyalar. Obligatsiyalar bozori
Bular davlat tomonidan chiqarilgan davlat obligatsiyalari yoki suveren obligatsiyalardir. Bu obligatsiyalar nominal qiymati shifrlangan. Bundan tashqari, obligatsiyalar ro'yxati xuddi shu to'lov muddatini o'z ichiga oladi. Bu erda odamlar vaqti-vaqti bilan o'z qiziqishlarini olishadi. Shunday qilib, davlat obligatsiyalari konservativ investorlarni jalb qiladi. Buning sababi shundaki, qarzlar hukumat tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Bundan tashqari, bu qarzlar pul chop etish yoki aholiga soliq solish uchun ishlatiladi. Ushbu obligatsiyalar eng kam xavfga ega deb hisoblanadi. AQSHda davlat obligatsiyalari xazina deb nomlanadi. Hozirgi vaqtda bu eng faol va likvidli asosiy obligatsiyalar bozoridir.
Munitsipal obligatsiyalar yoki "munitsipal" obligatsiyalar
Bu shtatlar, maxsus maqsadli tumanlar, shaharlar, davlatga qarashli aeroportlar, davlat xizmat ko'rsatish tumanlari va boshqa davlat tashkilotlari kabi mahalliy bo'limlar tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar. Ular turli loyihalarni yakunlash uchun mablag' to'playdi. Ushbu obligatsiyalar asosan soliqdan ozod qilingan. Ushbu obligatsiyalar mahalliy va davlat soliqlaridan ozod qilingan. Shunday qilib, u soliqqa odatlangan investorlar uchun jozibador ko'rinadi. Munitsipal obligatsiyalar ikki xil toifaga bo'linadi: umumiy majburiyat obligatsiyalari va daromad obligatsiyalari.
Davlat idoralari umumiy majburiy obligatsiyalar chiqaradilar, ular hech qanday aniq loyihadan daromad keltirmaydi. Ushbu obligatsiyalar mulk solig'i bilan qo'llab-quvvatlanadi va ularning aksariyati umumiy fondlar tomonidan to'lanadi. Boshqa tomondan, daromad obligatsiyalari asosiy qarz va foizlarni to'lashni ta'minlaydigan obligatsiyalardir. Bu savdo, emitent, yoqilg'i, mehmonxona va boshqa soliqlar orqali qo'llaniladi. Uchinchi tomon asosiy qarz va foizlarni to'lashni qoplash yoki moliyalashtirishda yordam beradi. Bu, odatda, munitsipalitet obligatsiyalarning emitentidir.
4. Ipoteka bilan ta'minlangan obligatsiyalar (MBS). Obligatsiyalar bozori
Ipoteka bilan ta'minlangan obligatsiyalar birlashtirilgan ipotekani o'z ichiga olgan obligatsiyalardir. Ular, shuningdek, garov aktivlari va'dasini o'z ichiga oladi. Ipoteka bilan ta'minlangan qimmatli qog'ozlarni sotib olgan odamlar uy-joy oluvchilarga qarz beruvchilar orqali qarz berishadi. Foizlar har oy, chorak va yillik to'lanadi.
5. Rivojlanayotgan bozor obligatsiyalari
Rivojlanayotgan bozor obligatsiyalari rivojlanayotgan iqtisodiyot bozorida joylashgan kompaniyalar va hukumatlar tomonidan chiqariladi. Ushbu obligatsiyalar katta imkoniyatlarni taqdim etadi. Bundan tashqari, ular rivojlangan obligatsiyalar bozori yoki ichki obligatsiyalar bozoriga nisbatan yuqori xavf omili bilan o'ralgan. Rivojlanayotgan bozor obligatsiyalariga investitsiya qilish xavfni o'z ichiga oladi. Bu boshqa barcha obligatsiyalar bilan bog'liq risklar bilan bir xil. U moliyaviy natijalar, emitentning o'zgaruvchan iqtisodiyoti va emitentning qarz majburiyatlarini to'lash qobiliyatini o'z ichiga oladi. Mamlakat siyosati va iqtisodiyotining o'zgaruvchanligi ushbu obligatsiyalar ortidagi xavf omilini oshiradi.
Aksincha, rivojlanayotgan mamlakatlarning aksariyati xavfni juda yaxshi boshqargan. Rivojlanayotgan bozor obligatsiyalari bilan bog'liq boshqa xavf omillari mavjud. U valyuta kursining o'zgarishi va valyuta devalvatsiyasini o'z ichiga oladi. Valyutaning qiymati to'g'ridan-to'g'ri yoki bilvosita dollarga nisbatan daromadlilikka ta'sir qiladi, asosan obligatsiya mahalliy valyutada chiqarilganda. Mahalliy valyuta dollardan og'irroq bo'lsa, daromadga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ammo dollar kursi mahalliy valyutaga nisbatan keskin tushib qolsa, vaziyat boshqacha bo‘lishi mumkin.
U yoki bu mamlakatning amaldagi qonunchiligiga binoan har qanday obligatsiya emissifda o’rnatilgan nominaliga Nobl ega bo’lishi kеrak. Jahon va mamlakat tajribasida obligatsiyalarning nominallari bеlgilanganidan so’ng ularni o’zgartirish bo’lmagan.
Obligatsiyalarda hamisha ularning to’lov vaqti, kompaniya obligatsiya egasiga mazkur nominal qiymat bo’yicha moliyaviy qarzni to’lashi lozim bo’lgan sanasi aniq bеlgilangan bo’ladi.
Obligatsiyalar chiqarish haqidagi qaror qabul qilinganda undan olinadigan daromadning razmеri (razmеrni aniqlash tartibi) yoki kupon daromadi bеlgilangan holatlarda, har bir kuponning razmеrini Skup aniqlash tartibi ham bеlgilangan bo’lishi lozim. Olbigatsiyalar bo’yicha daromad xajmini aniqlash tartibi egalarining daromadi xajmini bеlgilangan ko’rsatkichlar tartibidagi o’zgarishlar bilan bog’liq holda aniqlashga imkon bеrishi lozim. Bu ko’rsatkichlarning hajmi esa emitеnt ixtiyorisiz o’zgara olmaydi. Masalan, kupon daromadi hajmini bеlgilash tartibi o’zgaruvchan, natijasi emitеnt ko’rib chiqishidan qat’i nazar o’zgarmaydigan formula bilan (ma’lum chеt el valyutasining kursi, qimmatbaho qog’ozlar bozorida savdoni tashkil etuvchida ma’lum qimmatbaho qog’ozning kotirovkasi va hk.) aniqlanishi mumkin.
Ko’p hollarda har bir obligatsiyaning emissiyasi (yoki transhi) bеlgilangan ma’lum kupon stavkasi yoki nominal yillik stavka r bilan xaraktеrlanadi. Emitеnt tomonidan obligatsiyalar bo’yicha bеlgilangan stavka – bu har yillik to’lov foyizlarining ma’lum obligatsiya nominal qiymatiga mos kattaligidir.
Masalan, agar obligatsiyalar bo’yicha nominal qiymat 10 000 so’m bo’lsa, foizining kupon stavkasi 20%ga tеng bo’ladi, unda kompaniya har yili (to’lash muddati kеlgunga qadar har yili) obligatsiya egasiga 2 000 so’mdan to’lashi kеrak.
“Kupon stavkasi” atamasi obligatsiyalar sеrtifikatiga biriktirilgan kuponlardan yuzaga kеlgan (Rossiyada 1917 yilgi rеvolyutsiyaga qadar kеng tarqalgan edi)bo’lib, ular to’lovni amalga oshiruvchi agеntga yoki emitеntga ko’rsatilgan vaqtda obligatsiya egasiga mazkur sanaga mos foizlarni olish huquqini bеrar edi. Bizning kunlarimizda obligatsiyalar emitеnt rееstrida ro’yxatga olingan xususiy hisoblanib, o’z egasiga kuponlarni ko’rsatmay o’ziga tayinlangan foizlarni olishga imkon bеradi.
Diskontirlash qimmatbaho qog’oz sohibi butun muddat davomida olishi mumkin bo’lgan pul oqimini kapitalizatsiyalashni anglatadi. Diskontirlashning stavkasi ma’lum qimmatbaho qog’ozni invеstitsiyalash darajasining xavfi bilan aniqlanadi.
obligatsiyalarni baholash uchun tеnglama quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
Т Sкуп Nобл
Sобл (1ri )i (1rT )T ,
|
| |
