Karim Shoniyozovning
oʻzbek xalqi etnogenezi va
etnik tarixiga oid
tadqiqotlari
Reja:
1.Oʻzbek xalqi etnogenezi va etnik
tarixining shakllanishi.
2.K.Shoniyozovning tadqiqotchilik
faoliyati.
3.K.Shoniyozov
tadqiqotlariningtariximizda tutgan
oʻrni va ahamiyati
Karim Shoniyozov
1924-yil 1-oktabrda Qashqadaryo viloyati Koson tumani
Qarluq qishlog‘ida dehqon oilasida tug‘ilgan. Yoshligida
ota-onasidan ayrilib, qarindoshlari qo‘lida, so‘ngra
maktab-internatda tarbiyalangan. Karim Shoniyozov
mehnat faoliyatini erta boshlagan: 11 yoshidan
kolxozda ishlagan. 1941-yilda Shoniyozov ixtiyoriy
ravishda frontga jo'nadi va ikkinchi jahon urushida
qatnashadi. Leningrad, Ukraina, Belorussiya, Boltiqbo'yi
frontlarida jang qiladi. Jasorati uchun 5 ta orden va 15
ta medal bilan taqdirlangan.
1952-yilda Toshkent davlat pedagogika institutini
tamomlagan. Institutni tugatgach, Oʻzbekiston SSR
Davlat xavfsizlik vazirligi xodimi, shuningdek,
texnikumda oʻqituvchi boʻlib ishlagan.
1950-yillarning oʻrtalarida oʻzbek yosh olimlarining katta guruhi
Moskva va Leningraddagi akademik institutlarga aspiranturaga
yuborildi. Shoniyozovga esa ular orasida bo‘lish baxti nasib etdi.
SSSR Fanlar akademiyasi Etnografiya institutining Leningrad flialidagi
aspiranturaga o‘qishga kirdi. Bu yerda unga mashhur turkshunos
olim Leonid Potapov ustozlik qiladi. Shoniyozovning birinchi yirik
ilmiy asari 1964-yilda yozgan “O‘zbeklar-qarluqlar (tarixiy-etnografik
ocherk)” monografiyasi bo‘ldi. Bu asar o‘zbeklarning yirik etnografik
guruhlaridan biri – Qarluqlarga bag‘ishlangan. Asarda Shoniyozov
etnik tarixni, oʻzbek xalqining shakllanish jarayonini chuqur
oʻrganishni davom ettirib, Qang‘lilar, Qipchoqlar, Uzeslar, Qurama va
boshqalar kabi alohida komponentlar ustida tarixiy-etnografik
tadqiqotlar olib borgan. “O‘zbek xalqining etnik tarixi haqida”
mavzusida doktorlik dissertatsiyasi olib borgan. Shuningdek, u
“Qang‘ va Qang‘iylar davlati” 1990, “Qarluqlar va qarluqlar davlati”
kabi fundamental asarlar muallifi (1999). K.Sh.Shoniyozov
oʻzbeklarning Oʻrta Osiyo-Qozogʻiston mintaqasidagi boshqa xalqlar
bilan aloqalari, turkiy tilli xalqlarning oʻzbeklar etnogenezida tutgan
oʻrni masalalarini oʻrgandi.
U ushbu masalalarga ko'plab maqolalar, jamoaviy
monografiyalarning bo'limlari, konferensiyalar va
simpoziumlardagi ma'ruzalarini bag'ishlagan. Ular orasida
«O‘zbekiston SSRdagi zamonaviy etnik tarkib va etnik
jarayonlar» 1970; “O‘zbeklarning Markaziy Osiyoning boshqa
turkiyzabon xalqlari bilan etnik-madaniy aloqalari” 1976; “XIV-
XVIII asrlarda o‘zbeklarning etnik dinamikasi va etnik
aloqalarining ayrim masalalari” va boshqalar. K.Shoniyozov
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix institutining
etnografiya bo‘limiga, so‘ngra tarix bo‘limiga rahbarlik qiladi. U
qator etnografik ekspeditsiyalarga boshchilik qilgan, bu
ekspeditsiyalar natijasida O‘zbekistonning deyarli barcha
hududlari o‘rganilib, turli etnografik muammolarga oid ulkan,
noyob dala materiallari to‘plangan. Olim 1980-yillarda
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti
etnologiya bo‘limida tayyorlangan “O‘zbeklar” jamoaviy
monografiyasida etnografiyaga oid ko‘p yillik izlanishlarini
sarhisob qilgan.
K. Sh. Shoniyozov mualliflar bilan birgalikda to‘rt jildlik
“O‘zbekiston SSR tarixi” (1968) va “O‘zbekiston tarixi” (III jild.
1993) asarlar yaratdi. U ushbu kitoblardan tarixning turli
davrlarida oʻzbeklar hayoti va madaniyati haqida bob va
boʻlimlar yaratgan. U Moskva, Leningrad va koʻplab ittifoq
respublikalari etnograflari bilan faol hamkorlik qilgan, qator
jamoaviy tadqiqotlar muallifi boʻlgan: “Oʻrta Osiyo va
Qozogʻiston xalqlari xoʻjaligi tarixining ocherklari” (L., 1973);
“Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston xalqlarining iqtisodiy va madaniy
anʼanalari” (Moskva, 1975); “Oʻrta Osiyo va Qozogʻiston milliy
guruhlaridagi etnik jarayonlar” (Moskva, 1980).
K.Sh.Shoniyozovning so‘nggi ilmiy ishi “Oʻzbek xalqining
shakllanish jarayoni” nomli asari bo‘lgan. Shundan keyin
kasalxonada vafot etadi. Bu fundamental asar boʻlib, unda
muallif yangi manbalar asosida oʻzbeklarning I asrdan
boshlab etnogenezi va etnik tarixi haqida keng maʼlumot
bergan.
Shoniyozov mashhur sharqshunos olim S. Azimjonova
bilan turmush qurgan.
K.Sh.Shaniyozov “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan
arbobi” unvoni bilan taqdirlangan. 1994-yilda Oʻzbekiston
Respublikasi Fanlar akademiyasining muxbir aʼzosi, 2000-
yilda esa haqiqiy aʼzosi etib saylangan.
O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixini nazariy
masalalari bilan taniqli elshunos olim-akademik
K.Shoniyozov ham shug‘ullangan. U ushbu masalada
1998 yilda «O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar» jurnalida
«O‘zbek xalqining etnogeneziga oid ba’zi nazariy
masalalar» nomli maqola e’lon qildi. Mana shu
maqolasini to‘ldirilgan variantini 2001 yilda chop
etilgan «O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni» kitobida
qayta chop etdi[24]. O‘shbu maqolada etnogenez va
etnik tarixga doir qator maxsus atamalarga, jumladan
etnos, etnik birlik, qabila, qabila ittifoqi, elat, xalq,
etnografik guruh (subetnos) va etnik guruhlarga tarif
berilgan va ularning mazmun va asl mohiyati yaxshi
ochilgan.
Afsuski, ishda millat tarifi, uning shakllanishi bilan bog‘lik
talablarni ochib berish javobsiz qolgan. K.Shoniyozov
tushunchasiga ko‘ra, «elat bilan millat atamalari hali fanda
obdan takomillashgani yo‘q»[25]. Albatta, biz bu fikrga
qo‘shila olmaymiz. Chunki, millat bilan xalq ta’rifiga qo‘yilgan
talablar tashqaridan qaraganda bir-birlariga o‘xshash
ko‘rinsada, ammo, mohiyat jihatdan ular bir ma’noni
anglatmaydi. Birinchidan, xalq uzilkesil shakllangan feodalizm
jamiyatining ijtimoiy mahsuli, millat esa kapitalistik
jamiyatning ijtimoiy mahsulidir. Ikkinchidan, xalqni
uyushtiruvchi etnik omillardanhududiy birlik chegaralari tarix
taqozosiga ko‘ra, o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega bo‘ladi.
Ammo, millat davlat chegaralari – qat’iy, mutlaqo daxlsiz,
jahon jamoatchilik tashkilotlari tomonidan tan olingan va
muhofazali bo‘ladi. Uchinchidan, xalq shakllangan paytda
hamma vaqt ham uning etnik nomi bo‘lavermaydi, xalq millat
darajasiga ko‘tarilganda esa uning etnik nomi bo‘lishi shart.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish
jarayoni. – Toshkent, 2001.
2.Yakubovskiy A.Yu. O‘zbek xalqining yuzaga kelishi
masalasi haqida. -Toshkent. 1941
3.Asqarov A. O‘zbek xalqi etnogenez va etnik
tarixining ba’zi bir nazariy va ilmiy metodologik
asoslari. «O‘zbekiston tarixi» jurnali. 2002,
4.Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘arlar. –
Toshkent. 1990Shoniyozov K. Qang‘ davlati va
qang‘arlar. – Toshkent. 1990
5..xorazmiy.uz
K.
|
