| Ekish me’yori va chuqurligi. Ekish me’yori va uslubi o’simliklarning oziqlanish maydonini belgilaydigan asosiy omillaridir. Ma’lumki xar bir o’simlikning xosildorligi va uning sifatiga ekish me’yori, oziqlanish maydoni katta ta’sir ko’rsatadi.
Samarqand qishloq xo’jalik institutining oquv-tajriba xo’jaligida turli xil ekish me’yorlari sinab ko’rildi. Bu tajribalarda xar gektar yerga 400, 500, 600, 700 ming dona urug’ yoki 60, 70, 80 va 100 kilogrammgacha urug’ ekildi.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ekish me’yori gektariga 500 ming dona urug’gacha (70 kg) oshib borgan sari o’simlikning bo’yi, barglari, yon shoxlari soni va xosil ko’rsatkichlari ya’ni bitta o’simlikdagi mevalar (dukkaklar) soni, dukkakdagi donlar soni va urug’ning 1000 dona vazni ortib boradi. Bunda oziqlanish maydoni esa xar bitta o’simlikka 238 sm dan to’g’ri keldi. Natijada bu me’yorda ekilgan soyadan gektariga 30-32 sentnergacha xosil olinadi.
Ekish me’yorini gektariga 600 ming dona urug’ (80 kg) xisobiga ekilganda xam natijalar yomon bo’lmadi. O’simliklarni rivojlanishi va xosil ko’rsatkichlari yaxshi bo’ldi, lekin xosildorlikni oshishiga olib kelmadi. Bunda gektaridan olingan xosil 28-30 sentnerni tashkil etdi[14].
O’tkazilgan tajribalarga tayanib shuni aytish kerakki soyaning eng qulay ekish me’yori gektariga 500 ming dona yoki 70 kilogramm urug’ hisoblanadi.
Aniq ekish me’yorini belgilash va tavsiya etish uchun avval urug’ni tozaligini, unuvchanligini, ekishga yaroqliligini va 1000 ta urug’ vaznini bilash zarur.
Ularni ekishga yarokligini quyidagi ifoda bilan aniqlanadi.
T U
Eya= =%
100
Eya – ekishga yaroqligini, foiz. T – tozaligi, foiz, U – unib chiqish qobiliyati, foiz.
Masalan, tozaligi 98% unib chiqish 93% bo’lsa ekishga yaroqliligi 91,1%.
98 93
Eya = = 91,1 foiz
100
Ko’pincha ekinlarning bir gektar yerga ekiladigan urug’lari mln donalarda ifodalanadi. Ekish me’yori urug’ning katta-kichikligiga, tuproq sharoitiga, ekish usuliga, ekishga yaroqliligiga va boshqa omillarga bog’lik. Odatda ekish me’yori 100 foiz deb olinadi, unga ekishga yaroqligi uchun tuzatish beriladi. Maslan, 1 ga yerga 70 kg unib chiqadigan urug’ ekilishi lozim, lekin urug’ning unib chiqish kobiliyati 93% tuzatilgan ekish me’yori quyidagi ifodada aniqlanadi.
Em 100 70 100
Emt = = = 76,8kg/ga
Eya 91
Emt – tuzatilgan ekish me’yori, Em – 1gektarga ekilishi lozim bo’lgan urug’, kg, Eya – ekishga yaroqliligi, foiz.
Ekish me’yori unib chikadigan urug’lar soni bilan aniqlash uchun ekishga yaroqligi bilan bir qatorda 1000 dona urug’ vaznini xam bilash lozim.
Sonlarda ko’rsatilgan ekish me’yori quyidagi ifoda bilan xisoblanadi.
M K 100
Em = = kg/ga
Eya
Em – ekish me’yori, M-1000 ta urug’ning vazni, K – bir gektarga ekiladigan urug’ soni, mln, Eya – Ekishga yaroqligi, foiz.
Masalan, 1000 dona urug’ 145 g, urug’ning ekishga yaroqligi 91 foiz bo’lgan va 500 ming dona urug’ ekilishi lozim, bunday xolda ekish me’yori gektariga.
145 500 100
Em = = 79,6 kg/ga
91
Ekish chuqurligi, sog’lom baquvvat nixollarni undirib olishda katta rol o’ynaydi. Urug’ ekilganda unib chiqqungacha bo’lgan davrning kanchalik cho’zilishi xam ekish chuqurligiga bog’lik. Ekish chuqurligi tuproqning tipiga, namligiga va xaroratiga bog’liq.
Agarda tuproqning tarkibi yengil qumok va qumlok bo’lsa, bu vaqtda erta bahorda ekiladigan urug’lar 6-8 sm chuqurlikka ekiladi.
Mexanik tarkibi soz bo’lgan bo’z tuproqli yerlarda soya asosan 4-5sm, og’ir tuproqlarda 3-4 sm chuqurlikda ekiladi.
Soya angizda ekilganda ekish chuqurligi 6-7 sm bo’lishi lozim, aks xolda tuprokning yuza qatlamidagi namlik tez bug’lanib, urug’lar qiyg’os unib chiqmaydi.
Soyani ekish uchun respublikamizda aloxida maxsus seyalkalar yaratilgani yo’k. Shuning uchun makkajo’xori, lavlagi, go’za seyalkalaridan soya ekish uchun foydalaniladi. Eng mos keladigan makkajuxori ekish uchun moslashgan SPCH-6m markali seyalkadir[15].
Don seyalkalari boshqa seyalkalarga qaraganda bir muncha oson moslashtiriladi va u nisbatan ko’proq ekish me’yorini taminlaydi. Bu seyalkaning kamchiligi tuproqqa urug’ni bir qalinlikda tashlamaydi. Urug’lar qalin, siyrak bo’lib tushadi va tushish paytida bir qismi shikastlanadi. Shuning uchun xam ekish don seyalkalarida olib borilganda, albatta, me’yorini 10-12% oshirish zarur.
Xulosa qilib aytganda, Qashqadaryo viloyatining och tusli bo’z tuproqli yerlarida soyaning erta va o’rta pishar navlari uchun eng qulay ekish me’yori gektariga 500-550 ming unuvchan urug’, o’rta va kech pishar navlari uchun esa, 450-500 ming unuvchan urug’ xisoblanadi.
Urug’larning mayda yirikligini, ya’ni ming dona urug’ vaznini xisobga olib ekish me’yorini kilogramm xisobida aniqlaydigan bo’lsak, bunda gektariga 60-70 kg ni tashkil etadi[11].
Bir so’z bilan aytganda ekish me’yori shunday bo’lsinki, soyani yig’ishtirib olish vaqtida gektarida erta pishar navlarda 450-500 ming dona va kech pishan navlarda 400 ming dona o’simlik bo’lishi lozim.
| 