|
-§. To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar, ularning rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi
|
| bet | 3/4 | | Sana | 27.11.2023 | | Hajmi | 204,5 Kb. | | #106701 |
Bog'liq 1515331286 69898 3-§. To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar, ularning rasmiylashtirilishi va hisobga olinishi
Naqd pulsiz hisob-kitob shakllaridan biri to’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar bo’lib, ular 1992 yil 1 avgustigacha respublika naqd pulsiz aylanishining qariyb 60-65 foizini tashkil etar edi. Markaziy bankining 1992 yil 6 iyundagi 78-sonli qaroriga muvofiq O’zbekiston xalq xo’jaligida hisob-kitoblarni tartibga solish, ularning holatini yaxshilash, hamda bozor talablariga moslashtirish maqsadida, 1992 yil 3 iyuldan boshlab mulkchilik shaklidan kat’iy nazar barcha korxona va tashkilotlar uchun talabnomalarning o’rniga yangi tartibdagi to’lov-talabnoma topshiriqnomasi bo’yicha hisob-kitoblar amaliyotga kiritildi. Shu bilan birgalikda, 1992 yil 1 avgustgacha to’lov talabnomalarining oborotda bo’lishiga ruhsat etildi. Lekin korxona va tashkilotlar to’lov talabnomasi orqali amalga oshiriladigan hisob-kitoblarga bir necha o’n yillab o’rganib qolganliklari sababli, Markaziy bankka to’lov talabnomasini amaliyotga qaytadan tadbiq etish bo’yicha ko’plab talab va takliflar kelib tushayotganligini hisobga olgan holda, bu masala qayta ko’rib chiqilib, 1996 yil 29 fevraldagi Markaziy bankining Xatiga asosan qaytadan muomalaga kiritildi.
To’lov talabnomasi - bu mahsulot etkazib beruvchi va mablag’ oluvchilarning belgilangan summani to’lovchi bank orqali to’lashi to’g’risidagi talabnomani o’z ichiga olgan hisob-kitob hujjatidir. To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblar «aktsept» shaklidagi hisob-kitoblar ham deb yuritiladi.
«Aktsept» so’zi lotin tilidan olingan bo’lib, rozilik ma’nosini anglatadi, ya’ni bu to’lovchining to’lovni amalga oshirish uchun bankka bergan roziligidir. Aktsept shakli asosiy inkassaviy hisob-kitob shakli bo’lib hisoblanadi. «Inkasso» italyancha so’zdan olingan bo’lib, bank o’z mijozi taqdim etgan hujjatga asosan etkazib berilgan mahsulot uchun unda ko’rsatilgan summani to’lovchidan uning banki orqali olib berish bo’yicha majburiyat bo’lib hisoblanadi. Rozilik bildirish usuliga ko’ra aktsept ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. To’lovchi korxonaning roziligi ham, noroziligi xam yozma ravishda bildirilsa, ijobiy aktsept hisoblanadi. Bunday holda to’lov to’lovchidan yozma ravishdagi rozilik xati kelgandagina amalga oshiriladi. Agar 15 kun ichida to’lovchidan rozilik xati kelmasa to’lov talabnomasi to’lovni oluvchiga to’lanmasdan qaytariladi. Salbiy aktsept esa sukut saqlash orqali bildiriladi, to’lovga norozilik yozma ravishda bildiriladi. Agar to’lovga qarshi norozilik xati yozma ravishda kelib tushmasa bank tomonidan to’lov amalga oshiriladi.
Salbiy aktseptning o’zi to’lovni amalga oshirish muddatiga ko’ra oldindan aktsept va so’nggi aktseptga bo’linadi. Talabnomani oldindan aktseptlash usulida hisob-kitoblar o’tkazilganda talabnomaning puli aktseptlash muddati tugagandan so’ng, ya’ni ertasi kuni to’lanadi. To’lovchi korxona o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bank muassasasiga talabnoma kelib tushgandan keyin 3 kun ichida to’lovdan bosh tortganini ma’lum qilish huquqiga ega. Tovar etkazib beruvchi tovar-moddiy boyliklar etkazib berish, xizmatlar ko’rsatish to’g’risidagi shartnoma, shuningdek, tegishli qonun hujjatlari shartlarini buzgan xollarda to’lovchi to’lashdan bosh tortishi mumkin. Bunday hollarda to’lovchi tomonidan bankka yozma ravishda rad etish arizasi topshirilib, unda to’lovdan bosh tortish sabablari ko’rsatiladi.
Aktseptlashning so’nggi aktsept turida to’lov talabnomasi bankka kelib tushgan kunda to’lanadi, lekin to’lov o’tkazilgandan keyingi 3 kun ichida to’lovdan bosh tortish xuquqi saqlanib koladi. Belgilangan muddat o’tgandan so’ng to’lovchi tomonidan rad etish arizasi kelib tushmasa, to’lov to’langanligicha qoladi.
Lekin iqtisodiyotning rivojlanishining turli davrlarida aktseptning har xil turlari qo’llaniladi. Masalan, hisob-kitoblarning davrini bir muncha qisqartirish maqsadida 1991 yilgacha asosan so’nggi aktsept ishlatilar edi, faqat qonun-qoidalarda ko’rsatilgan hollardagina oldindan aktseptga yo’l qo’yilar edi. Debet avizolariga yo’l qo’yilmayotgani sababli hozirgi kunda faqatgina oldindan aktsept turi ishlatilmoqda.
Hisob-kitoblarning aktsept, ya’ni to’lov talabnomalari orqali o’tkaziladigan shaklida ishlatiladigan asosiy hujjat bu - to’lov talabnomasidir. To’lov talabnomalari mahsulot etkazib beruvchi tomonidan belgilangan №0505411001 shakldagi blankalarda bankka taqdim etiladi. To’lov talabnomalari quyidagi hollarda ishlatilishi mumkin:
yuklab jo’natilgan tovarlar uchun;
bajarilgan ishlar uchun;
v) ko’rsatilgan xizmatlar uchun;
g) amaldagi qonunchilikda, me’yoriy hujjatlar yoki shartnomada ko’zda tutilgan boshqa
to’lovlar uchun.
To’lov talabnomasida mahsulot etkazib beruvchi tomonidan talabnoma nomeri, u to’ldirilgan sana, shu korxona nomi, uning hisobvaraq nomeri, xizmat ko’rsatuvchi bank nomi, bankining kodi, to’lovchi korxonaning nomi, uning bankdagi hisobvaraq nomeri, to’lovchiga xizmat ko’rsatuvchi bank nomi va kodi, to’lov summasi va to’lov maqsadi ko’rsatiladi. Hujjatlarda ko’rsatilishi lozim bo’lgan umumiy rekvizitlardan tashqari to’lov talabnomasida quyidagilar ko’rsatilishi lozim:
shartnoma sanasi va nomeri;
mahsulotlarni yuklab jo’natish sanasi va tovar-transport yoki qabul qilish, topshirish hujjatlari va transport turi, tovarlar pochta va telekommunikatsiya agentligi orqali jo’natilganda esa - pochta kvitantsiyalarining nomeri;
Agar mahsulot uni sotib oluvchining transport vositasi bilan olib ketilsa, talabnomaning alohida ajratilgan joyida yuk uni sotib oluvchining o’z transporti bilan olib chiqib ketilgani hamda ishonchnomaning nomeri ko’rsatiladi. Shunday hollar ham bo’ladiki, mahsulot kontraktatsiya shartnomalari asosida realizatsiya qilinadi. Kontraktatsiya shartnomalari bo’yicha mahsulot etkazib berishda to’lov talabnomasining yuqori qismida ya’ni talabnoma deb yozilgan so’z yoniga «Kontraktatsiya shartnomasi» deb ko’rsatilishi lozim. To’lov talabnomasining pastki, alohida ajratilgan qismida maxsulot jo’natuvchi korxona rahbari va bosh buxgalterning imzolari va korxonaning muhr izi qo’yiladi.
To’lov talabnomasi mahsulot yuklab jo’natilgandan keyin shartnomada belgilangan muddatdan kechiktirilmasdan bankka inkassoga topshiriladi. Maxsulot etkazib beruvchi bitta operatsiya bo’yicha talabnomalarni inkasso uchun qayta taqdim qilish huquqiga ega emas.
Umuman, to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarni rasmiylashtirish va hisobga olish ishlarini 3 bosqichga bo’lib ko’rib chiqamiz:
1-bosqich. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lov talabnomasini inkassoga qabul qilinishi.
2-bosqich. Mahsulot oluvchi bankida to’lov talabnomalarini to’lash bo’yicha operatsiyalari. 3-bosqich. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lovni qabul qilish bo’yicha operatsiyalar.
To’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarning har bir bosqichini alohida ko’rib chiqamiz.
1. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lov talabnomasini inkassoga qabul qilinishi.
To’lov talabnomasi mahsulot jo’natilgandan so’ng shartnomada belgilangan muddatlarda mahsulot jo’natuvchi korxona tomonidan ro’yxat, ya’ni reestr asosida bankka inkassoga topshiriladi.
Ro’yxat to’lov talabnomalarining barcha rekvizitlarini o’z ichiga olgan holda ikki nusxada to’ldiriladi. Ro’yhatning birinchi nusxasi korxonaning rahbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanib muxrning izi bilan rasmiylashtirilishi lozim. Ro’yxatning birinchi nusxasi qabul qilingan sana, mas’ul ijrochi imzosi qo’yilgandan so’ng, bankning to’rtburchak muxr izi tushirilib bankda qoldiriladi. Ro’yxatning ikkinchi nusxasi esa qabul qilingan sana, mas’ul ijrochi imzosi qo’yilib, bankning to’rtburchak muxr izi tushirilib mahsulot etkazib beruvchiga qaytariladi.
To’lov talabnomalari 2 yoki 3 nusxada to’ldiriladi. Agar mahsulot etkazib beruvchi va to’lovchi tomonlarga bitta bank bo’limi xizmat ko’rsatsa talabnoma 3 nusxada taqdim etiladi. Bu holda to’lov talabnomalarning har bir nusxalari quyidagicha ishlatiladi:
birinchi nusxa to’lovlar amalga oshirilgandan keyin bank mas’ul ijrochisi tomonidan imzo, to’lovi amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak muhr izi tushirilgan va qabul qilish sanasi ko’rsatilgan holda kunlik hujjatlar yig’masiga tikiladi;
ikkinchi nusxasi to’lovni oluvchining hisobvarag’iga ilova sifatida mas’ul ijrochi tomonidan imzo, to’lov amalga oshirilgan sana, bankning to’rtburchak muhr izi qo’yilgan va qabul qilingan sana ko’rsatilgan holda beriladi;
uchinchi nusxa qabul qilish sanasi, to’lovni amalga oshirish sanasi, mas’ul ijrochining imzosi va bank to’rtburchak muxr izi qo’yilgan holda to’lovchiga uning hisobvarag’idan ko’chirma bilan birgalikda beriladi.
Agar to’lovchi va mahsulot etkazib beruvchi bir hudud ichidagi yoki turli hududlarda joylashgan turli bank bo’limlari xizmatidan foydalansalar, bu holda to’lov talabnomalari 3 nusxada bankka taqdim etiladi. Ularning har uchchala nusxalari pochta aloqasi yoki kurerlar orqali to’lovchi bankiga jo’natiladi.
2. Mahsulot oluvchi bankida to’lov talabnomasini to’lash bo’yicha operatsiyalar.
To’lovchi korxona bankiga mahsulot etkazib beruvchi korxona bankidan birinchi ikkinchi va uchinchi nusxa to’lov talabnomasi pochta aloqasi yoki kurerlar orqali kelib tushadi. To’lov talabnomalari tomonlar o’rtasida tuzilgan shartnomaga asosan aktseptlash tartibida yoki aktseptlamasdan to’lanishi mumkin. Bank tomonidan talabnomalarni aktseptlash uchun bir shahar ichida 3 kun, shaharlararo hisob-kitoblarda 5 kun muhlat beriladi. Lekin korxonaning iltimosiga ko’ra bank bu muddatni 10 kungacha cho’zishi mumkin. Aktseptlash tartibida to’lanadigan talabnomalarning birinchi nusxasi to’lov uchun aktseptlashni kutayotgan hisob-kitob hujjatlari kartotekasiga joylashtiriladi. Bu kartoteka bankda 1-kartoteka deb yuritiladi. Talabnomaning ikkinchi nusxasi tovar-transport hujjatlari bilan birga keyingi ish kunidan kechiktirilmasdan hujjatni aktseptlash uchun qabul qilingan sana ko’rsatilgan holda va to’lov to’g’risida ma’lumot sifatida to’lovchiga beriladi. Agar bankda 1-kartotekaning hisobini yuritish dasturiy yo’l bilan olib borilmasa, bunday talabnomalar qabul qilingan kuni «To’lov uchun aktseptlanishi kutayotgan hisob-kitob hujjatlari»ni hisobga olib borish daftarida ikki nusxada quyidagi rekvizitlarni ko’rsatgan holda bank tomonidan qayd etiladi:
to’lov talabnomasining bankka kelib tushish sanasi va to’lov muddati;
to’lovchining hisobvaraq nomeri;
to’lovchining nomi;
bank kodi;
talabnomaning nomeri;
to’lov maqsadi va summasi;
To’lov talabnomasini 1-kartotekaga joylashtirishda quyidagi balansdan tashqari provodka bajariladi. Dt 90962 «To’lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari», Kt 96319 «Kontr. hisobvaraq».
Daftarda har bir to’lov muddati bo’yicha talabnoma summalari va bu summalarning yig’indilari ko’rsatilgan bo’lishi lozim. 1-kartotekaning hisobi dasturiy yo’l bilan amalga oshirilsa, talabnoma bo’yicha ko’rsatilgan rekvezitlar kompyuterga kiritiladi.
Yuqorida eslatib o’tganimizdek, to’lovchi to’lov talabnomasining ikkinchi nusxasini olgandan keyin, uning to’g’ri rasmiylashtirilganligini, shartnoma shartlariga to’g’ri kelishkelmasligini tekshirib chiqadi. To’lovchi belgilangan muddatda tovar moddiy qiymatliklarni jo’natishda, xizmatlar ko’rsatishda amaldagi qonuniy hujjat talablariga hamda shartnoma shartlariga amal qilinmagan xollarda talabnomani qisman yoki to’liq to’lashdan bosh tortishi mumkin. Buning uchun bankka yozma ravishda rad etish arizasi topshirilishi lozim. Agar belgilangan muddatda bankka rad etish arizasi topshirilmasa, ya’ni yozma ravishda aktseptlashni rad etmasa talabnoma aktseptlangan bo’lib hisoblanadi. Aktseptlashni rad etish xuquqiga ega bo’lgan mansabdor shaxslar doirasini bank bo’limi boshqaruvchisi belgilaydi. Banklar aktseptlashni rad qilish mohiyati bo’yicha kelib chiqqan baxs va nizolarga aralashmaydilar.
To’lov talabnomasini to’lashdan bosh tortib yozilgan rad etish arizasi to’lovchi tomonidan bankka topshirilganda talabnomalar shu kunning o’zidayoq 1-kartotekadan olinadi hamda tovartransport hujjatlari va boshqa ilovalar bilan birga mahsulot etkazib beruvchi korxona bankiga ijrosiz qaytarib yuboriladi. To’lovchi talabnomani aktseptlashdan qisman bosh tortganda, to’lovchi tomonidan aktseptlangan summa bo’yicha to’lovlar o’tkaziladi. To’lovchi hisobvarag’ida talabnomaning aktseptlangan qismini to’lashga etarli pul mablag’lari bo’lmaganda talabnoma «Muddatda to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari» kartotekasiga joylashtiriladi. Bu kartoteka 2kartoteka deb yuritiladi. Bunda talabnomaning dastlabki summasi o’chiriladi va yonida to’lovchi aktseptlagan summa yozib ko’yiladi. Kartotekaga kirim qilingan summa to’lovchi korxona hisobvarag’iga pul mablag’lari kelib tushgandan so’ng to’lanadi.
Agar 1-kartotekaga joylashtirilgan to’lov talabnomasi bo’yicha to’lovchi tomonidan rad etish arizasi kelib tushmasa, to’lov talabnomasi aktseptlash uchun berilagan 3 kun muhlat o’tgandan so’ng to’lanadi. To’lov talabnomasini to’lashdan avval to’lovchi korxonaning depozit hisobvarag’ini yurituvchi mas’ul ijrochi talabnomani to’lash uchun etarli pul mablag’larining to’lovchi hisobvarag’ida mavjudligini tekshiradi. Agar depozit hisobvarag’ida etarli pul mablag’lari bo’lsa, talabanoma to’lanadi. To’lov talabnomasini to’lash quyidagi buxgalteriya yozuvi orqali amalga oshiriladi:
Debet 20210 «Davlat tasarrufidagi korxonaning talab qilinguncha saqlanadigan depozit hisobvarag’i»
Kredit 10301 «Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i»
Balans ichidagi hisobvaraqlar bo’yicha bajarilgan ushbu buxgalteriya yozuvlari bilan bir qatorda balansdan tashqari ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlar bo’yicha ham buxgalteriya yozuvlari bajariladi, 1 kartotekadagi to’lov talabnomasining o’zi kartotekadan olinadi va hisobdan chiqariladi:
Debet 96319 «To’lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari bo’yicha kontr.
hisobvaraq»
Kredit 90962 «To’lov muddatini kutayotgan hisob-kitob hujjatlari»
Bu buxgalteriya yozuviga qarama-qarshi bo’lgan yozuv to’lov talabnomasini 1-kartotekaga qabul qilingan paytda bajariladi, ya’ni to’lov talabnomasining 1-kartotekaga kirim qilinganligini bildiradi. Yuqoridagi buxgalteriya yozuvi esa talabnomaning kartotekadan olinganligini bildiradi.
To’langan talabnoma elektron to’lovlar tizimi yordamida Markaziy bank qoshidagi Hisobkitob markazi orqali mahsulot sotuvchi bankiga o’tkaziladi. Talabnomaning ushbu nusxasi bankning kundalik hujjatlar yig’majildiga tikiladi va belgilangan tartibda saqlanadi.
Lekin har doim ham to’lovchi korxonaning hisobvarag’ida to’lov talabnomasini to’lashga etarli pul mablag’lari bo’lmasligi mumkin. To’lovchining depozit hisobvarag’ida mablag’ bo’lmaganda talabnomalar 2-kartotekada to’lovni kutayotgan hujjatlar qatoriga joylashtiriladi, bu haqda mahsulot etkazib beruvchi bankiga xabar beriladi. Talabnoma 2-kartotekaga joylashtirilganda balansdan tashqari ko’zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi:
Debet 90963 «Muddatda to’lanmagan hisob-kitob hujjatlar»
Kredit 96321 “Muddatda to’lanmagan hisob-kitob”
To’lov talabnomasi 2-kartotekada to’lovchi korxonaning talab qilinguncha saqlanadigan depozit hisobvarag’iga talabnomani to’lashga etarli pul mablag’lari kelib tushguncha saqlanadi. Pul kelib tushgandan so’ng, kelib tushgan mablag’lar doirasida me’yoriy hujjatlarda o’rnatilgan tartibda to’lov amalga oshiriladi. To’lov o’tkazish bo’yicha quyidagi buxgalteriya yozuvi bajariladi:
Debet - Mahsulot sotib oluvchining depozit hisobvarag’i
Kredit - Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i
Bu erda mahsulot sotuvchi turli mulkchlik shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’lishi mumkin. Yuqorida to’lov talabnomasi to’langanda davlat tasarrufidagi korxonaning depozit hisobvarag’i orqali operatsiya o’tkazilgan holni ko’rgan edik. Balans ichidagi buxgalteriya yozuvini bajarishdan avval hujjat 2-kartoteka hisobidan chiqariladi, bu operatsiya quyidagi buxgalteriya yozuvi asosida amalga oshiriladi:
Debet 96321 «Muddatida to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari bo’yicha kontr. hisobvaraq»
Kredit 90963 «Muddatda to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari»
Bank 2-kartotekadagi to’lov muddati o’tkazib yuborilagan hisob-kitob hujjatlari bo’yicha to’lovlarni amalga oshirishda to’lovchilardan penya undirish va oluvchilar foydasiga o’tkazish xuquqiga ega, agar bu bank va mijoz o’rtasida tuzilgan shartnomada kelishilgan bo’lsa. Bank to’lovchilardan mablag’larni oluvchilar foydasiga muddati o’tkazib yuborilagan to’lovlar bo’yicha muddati o’tkazib yuborilgan har bir kun uchun qonunda belgilangan miqdorda penya undiradi. Muddati o’tkazib yuborilgan kunlarni belgilashda kalendar kunlar hisobga olinadi. Undirilgan penya muddati o’tkazib yuborilgan to’lovning asosiy summasi bilan to’lovchining hisobvarag’idan hisobdan chiqariladi va mahsulot etkazib beruvchining bankiga elektron to’lovlar tizimi orqali o’tkaziladi.
Ba’zi vaqtlarda to’lov talabnomasini to’lash uchun to’lovchi korxonaning roziligi, ya’ni aktseptlashi talab etilmaydi. To’lovchilarning hisobvaraqlaridan mablag’larni aktseptlamasdan hisobdan chiqarish tomonlar o’rtasida tuzilgan shartnomaga asosan kommunal xizmat, telefon, kanalizatsiya, pochta-telegraf xarajatlari hamda tashilgan ahlat uchun amalga oshiriladi. Kommunal xizmatlar uchun to’lovlar o’lchov asboblari gaz, suv, issiqlik va elektr-energiyasi uchun hisoblanadi. Bunday aktseptsiz to’lovlarni amalga oshirish uchun bankka taqdim qilingan to’lov talabnomaning yuqori qismiga «aktseptsiz» hamda “hisoblash asboblari asosida” degan so’zlari ko’rsatib o’tilgan bo’lishi lozim. Ushbu yozuvlar bo’lmagan taqdirda talabnomalar umumiy asosda aktseptlanadi va to’lanadi. Talabnomada ma’lum to’lovlarni aktseptlamasdan hisobdan chiqarish xuquqiga ega bo’lgan konuniy hujjat yoki shartnomaning sanasi, nomeri va to’lovning maqsadi ko’rsatilishi shart. Bunda bank ilova qilingan hujjatlarning talabnomada ko’rsatilgan ularning rekvezitlariga mosligini tekshirib ko’radi.
Bank operatsion kuni kelib tushgan aktseptsiz to’lanadigan talabnomalar shu kunning o’zida to’lanadi. To’lovchi korxonaning depozit hisobvarag’ida talabnomani to’lash uchun mablag’lar yo’qligi yoki kamligi aniqlansa hamda ularni to’lashi uchun bank kreditini berish imkoniyati bo’lmaganda, to’lanmagan summa «O’z muddatida to’lanmagan hisob-kitob hujjatlari» kartotekasi bo’yicha alohida hisobvaraqqa o’tkaziladi, talabnomaning o’zi esa 2-kartotekaga joylashtiriladi.
Operatsion kun tugagandan so’ng bankka kelib tushgan to’lov talabnomalari keyingi ish kuni to’lanadi. Bunday talabnomalarga «Kechki» degan belgi qo’yib qo’yiladi. Umuman aktseptsiz to’langan yoki 2-kartotekaga joylashtirilgan talabnomalar bo’yicha buxgalteriya yozuvlari aktseptlash tartibda to’lanadigan talabnomalar singari amalga oshiriladi.
3. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lovni qabul qilish bo’yicha operatsiyalar.
To’lovchi korxona bankida to’langan to’lov talabnomasi «Elektron pochta» elektron tizimi orqali Markaziy bank qoshidagi Hisob-kitob markaziga uzatiladi. Hisob-kitob markazida to’lovchi korxona bankining vakillik hisobvarag’idan to’lov talabnomasida ko’rsatilgan pul summasi mahsulot etkazib beruvchi bankining vakillik hisobvarag’iga o’tkaziladi. Elektron to’lov tizimi orqali olingan elektron talabnomalar mablag’lari oluvchi bankda ikki nusxada qog’ozga chiqariladi. Ularning birinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va bank muhri qo’yilib kundalik hujjatlar yig’majildiga tikiladi va belgilangan tartibda saqlanadi. Talabnomaning ikkinchi nusxasi bank mas’ul ijrochisining imzosi va bank muxri qo’yilgan holda mahsulot etkazib bergan korxonaning depozit hisobvarag’iga ilova sifatida qo’shib beriladi. Shu bilan birga bu korxonaga hisobvarag’idan ko’chirma ham beriladi. Mahsulot etkazib beruvchi bankida to’lovchi bankidan kelib tushgan to’lov summasi quyidagi buxgalteriya yozuvi orqali mablag’ oluvchining hisobvarag’iga o’tkazib ko’yiladi:
Debet Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i
Kredit Mahsulot etkazib beruvchining depozit hisobvarag’i
Bu erda mahsulot etkazib beruvchi davlat tasarrufidagi, davlat tasarrufidan tashqaridagi turli mulkchilik shakllariga qarashli korxonalar bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra ularning hisobvaraq nomerlari belgilanadi. Ushbu buxgalteriya yozuvi mahsulot etkazib beruvchi korxonaning hisobvarag’iga sotilgan mahsuloti uchun pul mablag’larining kelib tushganligini bildiradi.
To’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblar umumlashgan holda kanday amalga oshirilishini to’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarning hujjatlar aylanishi sxemasi orqali yaqqol ko’rish mumkin.
3-sxema. To’lov talabnomalari bo’yicha hisob-kitoblarda hujjatlarning aylanish sxemasi
Hisob markazi
8
Mahsulot jo’natuvchi 4 Mahsulot oluvchi 7 korxona banki korxona banki
5 6
3
Mahsulot oluvchi Mahsulot jo’natuvchi korxona korxona
Mahsulot jo’natuvchi korxona bilan mahsulot oluvchi korxona o’rtasida xo’jalik shartnomasi tuziladi.
Mahsulot jo’natuvchi korxona mahsulot oluvchi korxonaga tovar jo’natadi.
Mahsulot jo’natuvchi korxona o’ziga xizmat ko’rsatuvchi bank bo’limiga to’lov talabnomasi va tovar-trasport hujjatlarini taqdim qiladi.
Mahsulot jo’natuvchi korxona banki mahsulot oluvchi korxona bankiga pochta yoki kurerlar orqali hujjatlarni jo’natadi.
Mahsulot oluvchi korxona banki kelib tushgan to’lov talabnomasini aktseptlash uchun mahsulot oluvchi korxonaga beradi.
Korxona o’z bankiga aktseptlangan talabnomani taqdim etadi.
Mahsulot oluvchi korxona banki talabnomada ko’rsatilgan summani to’lovchi korxona hisobvarag’idan chegirib, talabnoma bo’yicha to’lovni amalga oshiradi.
Mahsulot oluvchi korxona banki Hisob-kitob markaziga to’langan elektron to’lov talabnomasini modem orqali jo’natadi.
Hisob-kitob markazi elektron to’lov tizimi orqali to’langan talabnomani mahsulot sotuvchi korxona bankiga o’tkazadi. (Hisob-kitob markazida bo’ladigan operatsiyalar boshqa mavzuda batafsil ko’rilishi sababli u erda Hisob-kitob markazida bajariladigan ishlar batafsil yoritilmadi.)
Mahsulot sotuvchi korxona banki talabnoma summasini mahsulot sotuvchi korxonaning hisobvarag’iga o’tkazadi.
To’lovning kelib tushganligini habar qilish uchun kompyuterda chiqarilagan elektron to’lov talabnomasining ikkinchi nusxasini hisobvaraqdan ko’chirma bilan birgalikda mahsulot sotuvchi korxonaga topshiradi.
Naqd pulsiz hisob-kitoblarning boshqa shakllari kabi to’lov talabnomasi bo’yicha hisobkitoblar xam ma’lum bir afzallik va kamchiliklarga ega. To’lov talabnomalari bilan hisobkitoblarnig afzalliklari quyidagilardan iborat:
Mahsulot sotuvchi bilan mahsulot oluvchi tomonlar bir-birini o’zaro nazorat qilishga qulay.
Mahsulot oluvchiga tovarni jo’natish kechiktirilmaydi.
Mol jo’natuvchi bilan hisob-kitob qilish uchun mahsulot oluvchining mablag’ini aloxida hisobvaraqda deponent qilib ko’yish talab etilmaydi, ya’ni to’lovchining mablag’lari biror muddatga oborotdan tashqariga chiqib ketmaydi.
To’lovchiga taqdim etilgan hujjatlar asosida mol etkazib beruvchining shartnoma shartlari qay darajada bajarilishini tekshirish huquqi beriladi, shu bilan birga shartnoma shartlaridan biri buzilgan holda to’lov to’lashdan bosh tortish huquqiga ega bo’ladi.
Mol oluvchi hisobvarag’idan aktseptsiz talabnomalar bo’yicha mablag’larning majburiy olinishi mahsulot etkazib beruvchi yoki xizmat ko’rsatgan tomon manfaatlariga mos keladi.
To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblarning kamchiliklari kuyidagilar:
Mahsulot sotuvchi korxonaga to’lovning o’z vaqtida o’tkazilishi kafolatlanmaydi.
To’lov o’tkazilishi bilan tovar jo’natilishi vaqtining bir-biriga mos kelmasligi.
To’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblarda hujjatlar aylanishi to’lov topshirig’iga nisbatan uzoqroq davom etadi.
Umuman, to’lov talabnomasi bo’yicha hisob-kitoblarning ishlatilishi ko’p hollarda 2kartotekadan o’z vaqtida to’lanmagan to’lov talabnomalarning ko’payishiga sharoit yaratadi, chunki talabnoma bankka to’lov uchun kelib tushgan vaqtda to’lovchining hisobvarag’idan har doim ham to’lovni amalga oshirish uchun etarli pul mablag’lari bo’lmaydi. Kartotekaga qo’yilgan har bir to’lov talabnomasi respublika xalq xo’jaligi debetorlik va kreditorlik qarzlarining oshganligidan dalolat beradi. Shu sababli, respublika banklari o’z mijozlarining kartotekadagi hujjatlari va ularni to’lash bo’yicha qanday ishlar olib borilayotganini nazorat qilib turadilar.
|
| |
