(
10
.
6
)
366
o ’rtachalashtirish muayyan sortli foydali qazilmaning o ’rtachalashtirish sifat
k o ’rsatkichi bilan xarakterlanadi, va quyidagi formula bilan aniqlanadi:
Я.,=(Я1К+ЯМ+~4.К)/(У,+К+-К)
(Ю.7)
Bunda,
qlt q2,
...,
qn-
foydali qazilmaning 1, 2...... n - zaboydagi sifat
k o ’rsatkichlari;
У,,
, ....
Vr-
1 ,2 ......n -za b o y d ag i qazib olinadigan ruda hajmi.
Zaboy oraliq o ’rtachalashtirilishi
=1.3+1.5
(ba’zida 2-2.5) bilan
erishiladi. Zaboy orasi o ’rtachalashtirishni hosil qilish uchun ekskavatorlaming
shixtaii zaxiralari k o ’riladi, ular karyerlarda 18-50% ni tashkil qiladi.
K o’plab hollarda iste’molchilaming foydali qazilmaga b o ’lgan yuqori
talablari bilan va uning meyorliligida zaboy orasi o ’rtachalashtirish etarli
b o ’lmaydi. Bunday holda foydali qazilma omborlarida va konlarda qo’shimcha
o ’rtachalashtirish amalga oshiriladi. O ’rtachalashtiriladigan omborlar karyer
ichki,
karyer oldi
boyitish fabrikalaridagi
yoki
boshqa hom
ashyo
iste’m olchilarida bo ’ladi. O ’rtachalashtimish omborlarida o ’rtachalashtirish
quyidagicha b o ’ladi. Omborlarda foydali qazilmalaming sifati va sortiga ko’ra
yupqa qiya yoki gorizontal qatlamli shtabellar yotqiziladi. Shtabellardan foydali
qazilm alar kesim k o ’ndalangina ko’ra yuklanadi va bu bilan o ’rtachalashtirish
am alga
oshadi.
O ’rtachalashtirish
omborlariga
foydali
qazilmalar
avtosam osvallar yoki lokomotivtarkiblar bilan keltiriladi. Foydali qazilmani
avtosam osvallar bilan omborlarga tashishda buldozerlar bilan hosil qilingan
shtabellar avtosamosvallarga yuklashda ekskavatorlar yoki yuklagichlar bilan
k o ’shim cha qayta ekskavastiyalash amalga oshishi mumkin (rasm. 10.7).
Foydali qazilm alam i lokomotivtarkiblar bilan tashishda foydali qazilma avval
tem iryo’li b o ’ylab tashlanadi, so’ng shtabelda qayta ekskavastiya qilinadi va
shundan so ’ng yuklanadi (rasm. 10.7). O ’rtachalashtirish omborlarining eng
yaxshi holatlari karyyer yuzasi va boyitish fabrikalari orasida joylashgan
om borlarda
am alga
oshiriladi.
Bunday
omborlarda
o’rtachalashtirish
koeffitsiyenti 3.5-4 ga etadi, karyer ichki omborlarida esa 2-3 ni tashkil qiladi.
367
Eng yaxshi o ’rtachalashtirish koeffitsiyenti o ’rtachalashtirish m ajm ualarida
(rotorli ishchi a ’zoli o ’rtachalashtirish mashinalaridan foydalanadigan) am alga
oshadi va bunda k o ’rsatkich 6-8 ga etadi.
10.7-rasm .. O ’r ta c h a la s h tir is h o m b o r la ri sxem asi:
a, b - m os ravishda foydali q a zilm an i avtosam osvallar va lokom otivtarkiblar bilan tashishda
Yuqori kapital va ekspluatastion xarajatlarga qaramay o ’rtachalashtirish
majmualari er qaridagi foydali qazilm alam ing bir tekis b o ’lmagan tarkibli katta
karyerlarda keng q o ’llanilm oqda.
its
ADABIYOTLAR RO’YXATI
1.
Andreev A.V., Dyakov V.A., Sheshko E.E. Transport mashinalari va ochiq
usulda qazib olishning avtomatlashtirilgan majmualari. М., Nedra, 1975.
2.
Bruevich P.N., Samoshkin E.M. Geodeziya. М., Nedra, 1985.
3.
Buyanov Yu.D., Krasnopolskiy A.A. Ruda bo’lmagan foydali qazilma
konlarini qazib olish. М., Nedra, 1980.
4.
Vorkovastov
K.S.,
Vasileva
E.A.
Sochilma
konlami
ochishda
marksheyderlik ishlari. М., Nedra, 1981.
5.
Grachev F.G. Konruda tashkilotlarida xom ashyo sifatini nazorat qilish. М.,
N edra, 1977.
6
.
Portlatish ishlarida umumiy xavfsizlik qoidalari. М., Nedra, 1972.
7.
Foydali qazilma konlarini qazib olishdan umumiy xavfsizlik qoidalari. М.,
N edra, 1970
8
.
Kuleshov N.A., Anistratov Yu.I. Ochiq kon ishlari texnologiyasi. М.,
Nedra, 1968.
9.
Kutuzov B.N. T og’ jinslarini portlatish va mexanik maydalash. М.,
N edra, 1973.
10. Lomonosov G.G. Ochiq usulda qazib olishda ruda sifatini hosil qilish. М.,
Nedra, 1975.
11. Lomonosov G.G. Karyerlarda tog’ jinslarini maydalash texnologiyasi. М.,
MGI, 1971.
12. Malisheva N.A., Sirenko V.N. Ruda bo’lmagan qurilish materiallari
konlarini qazib olish texnologiyasi. М., Nedra, 1977.
13. M alisheva N.A., Tomakov Р.1., Drannikov S.A. Kichik qalinlikdagi va
murakkab ko’mir plastlarini ochiq usulda qazib olish. М., Nedra, 1975.
14. Melnikov N.V. Ochiq kon ishlari bo’yicha qisqacha m a’lumotnoma. М.,
N edra, 1982.
15. Karyerlardagi yordamchi ishlar mexanizatsiyalanishi. P.I. Tomakov, V.E.
Parunyakan, A.A.Zvonov va boshqalar. М., Nedra, 1971.
369
16. K aryerlarda qazib olish va ochish ishlarining aniqlash va nazorat qilish
b o ’yicha y o ’riqnoma. L., Nedra. 1977.
17. K aryerlarda va priisklarda marksheyderlik ishlari/M.A. Peregudov,
I.I.Pastev, V.I.Borsh-Kompaniest va boshqalar. М., N edra, 1980
18. M arkdeyderlik ishi/ D.N.Ogloblin, G .N. Gerasimenko, G.I.Akimov va
boshqalar. М., Nedra, 1981.
19. N urok G.A. Ochiq kon ishlarini gidromexanizatsiyalash jarayoni va
texnologiyasi. М., Nedra, 1985.
20. K o ’m ir va slanest konlarini ochiq usulda qazib olishda texnik foydalanish
qoidalari. М., N edra, 1972.
21. Podem i R.Yu. Ochiq kon ishlari uchun kon mashinalari va majmulari. М.,
N edra, 1971.
22. Q oyasim on tog’ jinslarini qazib olishning oqimli texnologiyasi/ A.O.
Spivakovskiy, V.V.Rjevskiy, M.V.Vasilev va boshqalar. М., Nedra, 1970
23. K arbonat to g ’ jinslaridan maydalangan tosh ishlab chiqarish/ I.B.Shlain,
R.A .R odin, M .L.Nisnevich va boshqalar, М., Stroyizdat, 1971.
24. Popov I.I., Nemkin A.F. Kon tashkilotlarida yem i rekultivastiya qilishda
m arksheyderlik ishlari. М., Nedra, 1984.
25. Rjevskiy V.V. O chiq kon ishlari. Sanoat jarayonlari. М., Nedra, 1985.
26. Rjevskiy
V.V.
Ochiq
kon
ishlari.
Texnologiya
va
kompleks
m exanizatsiyalashtirish. М., N edra, 1985
27. Rodin B.M. Arralash tosh karyerlari. Kiev. Budivelnik. 1964.
28. R ogatin N.N. Ochiq kon ishlari texnologiyasi va mexanizatsiyalashtirish.
M „ N edra, 1982.
29. Russkiy 1.1. A g’darma ishlari texnologiyasi va karyerlarda rekultivastiya
ishlari. М ., N edra, 1979.
30. Q azib olish tizimlari va karyerdagi transport. / K.K. K uznestov,
A .I.Y astrebov, L.N. Klepikov va boshqalar. М ., N edra, 1974.
31. Spivakovskiy A.O., Potapov M.G. Ochiq kon ishlari transport mashinalari
va m ajm ualari. М., Nedra, 1983.
370
32. Foydali qazilmani ko’l tubida, daryolar va okeanlar tubidan qazib olish
texnologiyasi/ G.A.Nurok, Yu.V.Bruyakin, Yu.V.Bubis va boshqalar. М.,
N edra, 1979.
33. Foydali qazilm a konlarini ochiq usulda qazib olish texnologiyasi/
M .G.Novojilov, F.I.Kucheryavbiy, V.S.Xoxryakov va boshqalar. М., Nedra,
1971.
34. Arralanadigan tosh qazib olish texnologiyasi va mexanizatsiyalashtirish/
Yu.I.M ixaylov, E.S.Osadchuk va boshqalar. М., Nedra, 1981.
35. Ochiq kon ishlari nazariyasi va amaliyoti/ N.V.Melnikova, E.I.Reentovich
va boshqalar. М., N edra, 1979.
36. Tomakov
P.I.,
Naumov
I.K.
Ochiq
kon
ishlari
texnologiyasi,
mexanizatsiyalash va tashkil qilish. М., Nedra, 1978.
37. Tomakov
P.I.
Darviy
harakatdagi
texnikalar
bilan
karyerlami
m exanizatsiyalash strukturasi. М., Nedra, 1976.
38. Xoxryakov V.S. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish. М.,
Nedra, 1982.
39. Sheshko E.F. Karyer maydonlarini ochishning nazariyasi asoslari. М.,
Ugletexizdat, 1953.
40. Sheshko E.F. Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish. М.,
Ugletexizdat, 1957.
41. Eskin V.S. O chiq kon lahimlari bilan buzilgan erlami rekultivastiya qilish.
М., N edra, 1975.
371
M undarija
M U QADDIM A--------------------------------------------------------------------------------------------- --------------- 4
I BO 'LIM . OCH IQ KON ISHLARI HAQIDA UM UMIY M A ’L U M O T ............................................ 5
1.1.
O CH IQ KON ISHLARINING MOHIYATI VA ASOSIY TU SH U N C H A LA R .------------- 5
1 .2 .
O CH IQ USULDA QAZIB OLISHNING O ’ZIGA HOSLIKLAR1 VA TEXNIK-
IQ TISO D IY KO’RSATKICHLARI.--------------------------------------------------------------------------------- 7
1 .3 .
QOPLOVCHI T O G ’ JINSI K O EFFITSIY EN TI......................................................................... 9
1 .4 . KARYER ELEMENTLARI VA ULARNING O ’LCHAM LARINI H ISO B LA SH ................ 1 3
1 .5 . PO G ’ONA VA UNING ELEMENTLARI.......... ............................................................................2 6
1 .6 . O CH IQ KON ISHLARINING TABIIY OM ILLARGA BOG’L IQ L IG I--------- ---------------- 3 0
1 .7 . O C H IQ KON ISHLARINING DAVRLARI VA ISH LAB CHIQARISH JARAYONLARI - 3 4
2-B O B . T O G ’ JINSLARINI QAZIB OLISHGA TAYYORLASH — .............................................3 9
2 .1 . T O G ’ JINSLARI - OCHIQ KON ISHLARINING OBY EKTI -................................................ 3 9
2 .2 . T O G ’ JINSLARINI QAZIB OLISHGA TAYYORLASH U S U L L A R I................................... 4 3
2 .3 . T O G ’ JINSLARINI PORTLATIB YUM SHATISH SIFA TIG A QO’YILGAN
TEXNOLOGIK TALABLAR VA PORTLATISH ISH LARI USULLARI......................................4 5
2 .4 . P O R T LA T ISH SKVAJINALARI VA ULARNING P A R A M E T R L A R I............................... 4 8
2 .5 . T O G ’ JINSLARINING BURG’ULANISHI................................................................................... 4 9
2 .6 . BURG'ULASH STANOKLARI VA PO R T LT ISH SKVAJINALARNI BURG’ULASH
TEXNOLOGIYASI.....................................................................................................................................5 1
2 .7 . BURG’ULASH STANOKLARINIXG UNUM DORLIGINI H ISO B LA SH ---------------------6 0
2 .8 . T O G ’ JINSLARINING PORTLANUVCHANLIGI VA PO RTLOV CHI MODDA SARFI. 6 3
2 .9 . SKVAJINALARNING JOYLASHUVI VA PO R T LA T ISH K ETM A-KETLIGI...................6 5
2 .1 0 . SKVAJINA ZARYADLARINING TU ZILISH I VA HISOBLASH P R IN S IP I................... 6 8
2 .1 1 . IKKILAM CHI MAYDALASH..................- ................................................................................ 7 1
2 .1 2 . SKVAJINALARNI BURG'ULASH VA PO R TLA TISH D A YORDAMCHIISHLARNI
MEXANIZATSIYALASH.........................................................................................................................7 2
2 .1 3 . OSMA YUMSHATGICHLARDAN FOYDALANISH.............................................................7 4
2 .1 4 . BURG’ULASH-PORTLATISH ISHLARINING MARKSHEYDERLIK TA’MINOTI - 7 7
3-B O B . T O G ’ JINSLARINI QAZIB OLISH VA YUKLASH............................................................ 8 0
3 .1 . QAZISH-YUKLASH USKUNALARI VA QAZISH VA YUKLASHNING TEXNOLOGIK
SX EM ALARI.............. - ........................................- ................................................................................ 8 0
372
3 .2 . EKSKAVATORLARNING TASNIFLARI VA ULARNING TEXNOLOGIK
X ARAKTERISTIK A LA RI..................................................................................................................82
3 .3 . MEXANIK KURAKLAR VA DRAGLAYNLARNING TEXNOLOGIK O'LCHAMLARI. 8 4
3 .4 . KON MASSASINI QAZIB OLISH TEXNOLOGIYASI VA MEXANIK KURAK VA
DRAGLAYN ZABOYLARI O’LCHAMLARI...................................................................................9 1
3 .5 . GIDRAVLIK EKSKAVATORLARNING TEXNOLOGIK O'LCHAMLARI....................... 9 9
3 .6 . K O 'P CHO'M ICHLI EKSKAVATORLARNING TEXNOLOGIK O'LCHAMLARI -— 1 0 0
3 .7 . K O 'P CHO’MICHLI EKSKAVATORLARNING TOG’ IINSINI QAZIB OLISH SXEMASI
VA ZABOYLARNING O’LCHAMLARI........................................................................................1 0 5
3 .8 . EKSKAVATORNING ISHLAB CHIQARISH UNUMDORLIGINI HISOBLASH------ 1 0 9
3 .9 . B U L l/o Z E R , SKREPER VA BIR CHO'MICHLI YUKLAGICHLARDAN FOYDALANISH
3 .1 0 . KON MASSASINI QAZIB OLISHDA VA YUKLASHDA YORDAMCHI ISHLARNI
MEXANIZATSIYALASH................................................................................................................ 1 2 3
3 .1 1 . KON MASSASINI QAZIB OLISH VA YUKLASHDA MARKSHEYDERLIK ISHLARI
................................................................................................................................................................ 1 2 5
4 . BOB KARYER YUKLARINI TA SH ISH .................................................................................. 1 2 7
4 .1 . KARYER TRA N SPO RTI ISHINING ASOSIY JIHATLARI. KARYERDA YUK
AYLANISHI VA YUK O Q IM I.........................................................................................................1 2 7
4 .2 . KARYER TRANSPORTLARINING ASOSIY TURLARI VA ULARNING TEXNOLOGIK
X A R AKATERISTIKASI.................................................................................................................. 1 2 8
4 .3 . T E M IR YO’L TRANSPORTI YO'LLARI VA HARAKATLANADIGAN TARKIB
XUSUSIYATLARI............................................................................................................................. 1 3 1
4 .4 . YO’LLARNING RIVOJLANISH SXEMASI VA POG'ONALARDA ALMASHINUV
IARAYONLARINI TASHKIL QILISH ......................................................................................... 141
4 .5 . POEZDNING FOYDALI MASSASI, YO'LNING OTKAZISH QOBILIYATI VA
HARAKATLANADIGAN TARKIB PARKINI HISOBLASH.................................................. 1 45
4 .6 . YO’LLARNING VA KARYER AVTOMOBIL T R A N S P O R T IN G
HARAKATLANUVCHI TARKIBI XARAKTERISTIKALARI.................................................1 52
4 .7 . AVTOTRANSPORTNING HARAKATLANADIGAN TARKIBI PARKINI VA
YO'LLARNING O’TKAZISH QOBILIYATINI HISOBLASH.................................................. 1 5 7
4 .8 . KARYER AVTOMOBIL T R A N S P O R T IN G ISHINI TASHKIL QILISH...................160
373
4 .9 . LENTALI KONVEYERLARNING TUZILISHI VA TEXNOLOGIK
XARAKTERISTIKALARI. KARYERLARDA KONVEYER T R A N S P O R T IN G
Q O 'L LA N IL ISH I.................................................................................................................................... 1 6 3
4 .1 0 . KARYERLARDA KONVEYER TR A N SPO RTIN IN G SXEMALARI VA
KONVEYERLAR UNUM DORLIGINI H ISO B LA SH ---------------------------------------------------- 1 6 6
4 .1 1 . KOMBINATSIYALASHGAN KARYER T R A N S P O R T I-------------------------------------- 1 6 8
4 .1 2 . KARYER TRA N SPO RTID A YORDAMCHI ISHLAR VA ULARNI
MEXANIZATSIYALASH......................................................................................................................1 7 0
4 .1 3 . KARYER TR A N SPO RTIN IN G ISHLASHIDA ASOSIY XAVFSIZLIK QOIDALARI
TALABI A R I ...................................................................................................................... ......................1 7 9
4 .1 4 . KON MASSASINI TASHISHDA MARKSHEYDERLIK ISH LARI-------------------------1 8 2
5. BOB. QOPLOVCHI T O G ' JINSLARIDAN AG’DARMA HOSIL Q IL ISH --------------------- 1 8 8
5 .1 . AG'DARM A H O SIL QILISH JARAYONINING MOHIYATI VA UNING BOSHQA
IARAYONLAR BILAN A LO Q A SI...................................................................................................... 1 8 8
5 .2 . AG’DARMALARNING JOYLASHUV JOYINI T A N L A S H .................................................. 1 9 3
5 .3 . T EM IR YO'L TR A N S P O R T I Q O ’LLANILGANDA AG'D ARMA HOSIL Q IL IS H ----- 1 9 5
5 .4 . AVTOM OBIL TR A N S P O R T I QO’LLANILGANDA AG'D ARMA HOSIL QILISH — 2 0 5
5 .5 . KONVEYER TR A N S P O R T I QO'LLANILGANDA AG’DARMA HOSIL Q IL IS H -------2 0 8
5 .6 . AG’DARMA H O SIL QILISHNING TEXNIK-IQTISOD IY K O 'R SA TK ICH LA R I-------2 1 0
5 .7 . AG’DARMA ISH LA R IN I OLIB BORISHD A XAVFSIZLIK QOIDALARI — .................2 1 1
5 .8 . KONLARNI OCH IQ USULDA QAZIB OLISHDA YERLARDAN UNUMLI
FOYDALANISH ............ ......................................................................................................................... 2 1 3
5 .9 . AG'DARMA VA REKULTIVATSIYA ISHLARINING MARKSHEYDERLIK
TA’M IN L A N ISH I.................... .............................................................................................................. 2 2 4
6
. BOB. KARYER M A YDONINI O C H ISH ...................................................................................... 2 2 8
6 .1 . KARYER MAYDONINI OCHISHNING M O H IY A TI........................................................... 2 2 8
6 .2 . OCHIQ KON LAHIM LARI VA ULARNING QO'LLA NILISHI.......................................... 2 3 0
6 .3 . KAPITAL TRANSHEYALAR T IZ IM I .....................................................................................2 3 4
6 .4 . KAPITAL TRANSHEYANING HAJMINI ANIQLASH........................................................ 2 3 7
6 .5 . OCHISH USULLARINING T A SN IF L A R I.............................................................................. 2 4 0
6
.
6
. KAPITAL TRANSHEYALARNING T R A SSA SI................................................................... 2 4 1
6 .7 . KARYER MAYDONINI OCHISH USULINI T A N LA SH ..................................................... 2 4 5
6
.
8
. KON LAHIM LARINI O ’TISHDA ISHLARNI TASHKIL QILISH TEXNOLOGIYASI,
M EXANIZATSIYALASH......................................................................................................................2 4 9
374
6 .9 . KARYER QURILISHIDA KON - KAPITAL ISHLAR....................................................... 2 5 6
6 .1 0 . KON LAHIMLARINI O'TISHDA MARKSHEYDERLIK ISHLARI............................. 2 5 9
7-B O B . KARYERNING KON ISHLARI R E JIM I........................................................................2 6 2
7 .1 . UMUMIY MA’LUM OTLAR................................................................................................... 2 6 2
7 .2 . QAZIB OLINADIGAN QOPLOVCHI TOG
1
JINSI VA FOYDALI QAZILMALAR
HAJMINING GORIZONTAL VA NISHAB KON UYUMLARI UCHUN G RA FIG I-----------2 6 4
7 .3 . QAZIB OLINADIGAN FOYDALI QAZILMA VA QOPLOVCHI TOG’ JINSI HAJMINING
QIYA VA TIK QIYA KON UYUMLARI UCHUN GRA FIKLARI............................................ 2 6 9
7 .4 . KON ISHLARI REJIMINING KALENDAR REJASI.......................................................... 2 7 5
7 .5 . KON ISHLARI REJIMINING KALENDAR GRAFIKLARI TAHLILI, BAHOLASH VA
B O S H Q A R IS H ..................................................................................................................................2 7 8
8
. BOB. KONLARNI OCHIQ USULDA QAZIB OLISH TIZIMLARI VA KOMPLEKS
MEXANIZATSIYALASH TA RK IBI.............................................................................................. 2 8 2
8 .1 . UMUMIY MA’LUM OTLAR................................................................................................... 2 8 2
8 .2 . QAZIB OLISH TIZIM I ELEMENTLARI VA ULARNING O’LCHAMLARI................. 2 8 3
8 .3 . QAZIB OLISH TIZIMLARI T U R L A R I............................................................................... 2 9 1
8 .4 . KOMPLEKS MEXANIZATSIYALASH TARKIBINI TASHKIL QILISH BO’YICHA
ASOSIY QOIDALAR........................................................................................................................ 3 0 1
8 .5 . KOM PLEKS MEXANIZATSIYALASH TARKIBI TASNIFLARI................................... 3 0 5
8
.
6
. YOPPASIGA QAZIB OLISH TIZIMLARI TEXNOLOGIYASI VA KOMPLEKS
MEXANIZATSIYALASH................................................................................................................. 3 0 8
8 .7 . CHUQURLASHUVCHI QAZIB OLISH TIZIMLARI TEXNOLOGIYASI VA KOMPLEKS
MEXANIZATSIYALASH.................................................................................................................3 1 9
8
.
8
. KONLARNI KOMBINATSIYALASHGAN USULDA QAZIB OLISH............................. 3 3 7
9 . BOB. QURILISH TOG’ JINSLARI KONLARINI QAZIB OLISH........................................3 3 9
9 .1 . Q URILISH TOG' JINSLARI BO'LGAN QURILISH MATERIALLARIGA TALABLAR
3 3 9
9 .2 . SHAG'AL KARYERLARIDA TOG' JINSLARINI QAZIB OLISH TEXNOLOGIYASI VA
MEXANIZATSIYALASH.................................................................................................................3 4 0
9 .3 . QUM -SHAG’AL TOG’ JINSLARINI QAZIB OLISH VA QAYTA ISHLASH
j
TEXNOLOGIYASI VA MEXANIZATSIYALASH....................................................................... 3 4 3
9 .4 . DEVOR TOSHI KONINI QAZIB OLISH TEXNOLOGIYASI VA MEXANIZATSIYALASH
3 4 5
| 