315
O
ʻZBEK TILSHUNOSLIGINING QIYOSIY-TARIXIY
BOSQICHLARI
Tursunov Akmal Raxmatullayevich
Navoiy davlat konchilik va texnologiyalar universiteti O
ʻzbek va chet
tillar kafedrasi dotsent v/b
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik, qiyosiy tilshunoslik, komparativistika
– tilshunoslikning
qarindosh tillarni, yaʼni genetik jihatdan oʻzaro bogʻliq tillarni oʻrganuvchi, ular oʻrtasidagi
munosabatlarni aniqlovchi hamda ularning zamon va makon boʻyicha tadrijiy
taraqqiyotini tavsiflovchi sohasidir. Til oilalarining, shu tizimlardagi ayrim tillar va
elementlarning kelib chiqishini aniqlash, jumladan, tillar oʻrtasidagi genetik qarindoshlikni
– ularning yagona bir manbadan kelib chiqqanligini aniqlash ham Qiyosiy-tarixiy
tilshunoslikning maqsadlari doirasiga kiradi.
Qiyosiy-
tarixiy tilshunoslikda qoʻllanuvchi qiyosiy-tarixiy metodning asosiy
tadqiqot usullari
quyidagilardan tashki
l topgan: 1) tashqi (qiyosiy) tor maʼnodagi
qiyosiy tarixiy metod)
– qarindosh tillardagi genetik jihatdan teng, oʻxshash soʻz va
morfemalarni qidirib topish va qarindosh tillardagi natijalarini aniqlash;avlod tillarning
aniq morfemalarini tiklash qoidalar
ini tuzish; taqqoslanayotgan tillar oʻrtasidagi
mosliklar tizimini (fonetika, morfologiya, sintaksis, leksika, frazeologiyada) aniqlash
va shu asosda tillarning qarindoshligini belgilashdan iborat:2) ayrim olingan bir til
tizimida ushbu til tarixining anch
ailk bosqichlarida baʼzi bir elementlarning mavjud
boʻlganligi haqida aniq guvohlik beruvchi hodisalar va oʻzaro munosabatlarni
aniqlash; ayrim bir tildagi eng qadimiy shakllar bilan eng yangi shakllarni oʻzaro
taqqoslash; 3) oʻzlashma soʻzlar tahlilidan maʼlumotlar chiqarib olish; 4) toponimika
materiallaridan maʼlumotlar chiqarib olish va boshqalar Amalga oshirilgan til
tizimining barcha tomonlarini:
fonologiya, morfonologiya, morfologiya, leksika,
qisman sintaksisni qamrab oladi.
O‘zbek tilshunosining qiyosiy-tarixiy tilshunoslik tarixini qayta tiklashda asosiy
tadqiqot vositasi sifatida qiyosiy tarixiy metoddan foydalanadi; tadqiqotning eng
umumiy shakli
– qiyosiy-tarixiy grammatikalar va etimologik lugʻatlar tuzishdan iborat.
Qiyosiy-tarixiy tilshunosli
k tavsifiy yoki sinxronik tilshunoslik, meʼyoriy
va umumiy
tilshunoslikka qarshi turib, ularni inkor etadi; shu bilan birga, u bir qancha
masalalarda tavsifiy tilshunoslik bilan ham, umumiy tilshunoslik bilan ham oʻzaro
aloqada, bogʻliqliqda boʻladi.
Tillarni tarixiy taraqqiyotsiz qiyoslash, tarixiy
qiyoslashdan farqli ravishda,
qarindosh va noqarindosh tillarni chogʻishtirish deb ataladi.
Dastlab yevropaning antik davrida (yunon va lotin tillarini chogʻishtirish),
qadimiy Hindistonda XI-XII-asrlar Sharq ti
lshunosligida (M.Koshgʻariy va
M.Zamaxshariy lugʻatlarida qarindosh va noqarindosh tillar lugʻaviy birliklarning
chogʻishtirilishi) mavjud boʻlgan. Chogʻishtirma tilshunoslik XVII-XVIII-asrlarda
Yevropadagi va dunyoning boshqa mintaqalaridagi turli-tuman qarindosh tillar
boʻyicha tadqiqot materiallarining toʻplana borishi bilan yanada rivojlanadi va Qiyosiy-
tarixiy tilshunoslikning paydo boʻlishiga zamin hozirlaydi.
316
Qiyosiy-
tarixiy tilshunoslikning, eng avvalo, uning magʻzi boʻlmish
qiyosiy-
tarixiy grammati
kaning paydo boʻlishini odatda XVII-asr oxirida yevropalik
tilshunoslarning sanskrit bilan tanishuvlariga bogʻliq deb hisoblaydilar. Qiyosiy-tarixiy
tilshunoslikka asos soluvchi asarlar XIX-asrning I-choragida maydonga keldi. Nemis
tilshunosi F. Boppning
“Sanskrit tilining tuslanish tizimi haqida va uni yunon, lotin,
fors va german tillaridagi tuslanish tizimiga qiyoslash
” “Sanskrit, zand (avesto),
arman, yunonlotin, litva, eski slavyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi
”
asarlari hamda daniyalik olim R.K. Raskning
“Qad. shimol tili sohasidagi tadqiqot yoki
island tilining kelib chiqishi
” asari qiyosiy tilshunoslik sohasidagi dastlabki jiddiy
tadqiqotlardir.
Qiyosiy-
tarixiy
tilshunoslikka
maʼlum
hissa
qoʻshib,
tilshunoslik
metodologiyasiga tarixiylik tushunchasini kiritadi. Rus tilshunosi A.X. Vostokov
oʻzining “Slavyan tili haqida mulohazalar” nomli asari Dobrovskiy esa “Qadimgi
slavyan
tili grammatikasi
” asarlari bilan Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning tarmogʻini
asoslab, uni rivojlantirdilar.
Hind yevropa tillari qarindoshligini oʻrganish va german tillarini tadqiq qilishdan
tashqari XIX-asrning II-yarmidan boshlab slavyanshunoslik, boltiqshunoslik,
romanshunoslik
(romanistika),
eronshunoslik,
keltshunoslik,
hindshunoslik,
somshunoslik (semitologiya) ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning keng rivojlangan
sohalari hisoblanadi.
Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik XIX-asrning oxiri XX-asr boshlarida, asosan,
Germaniya, AvstroVengriya va Skandinaviya mamlakatlarida rivojlangan boʻlsa,
keyingi paytlarda bu
tilshunoslik Rossiya AQSH, Gʻarbiy Yevropa,
Finlyandiya,
Shvetsiya, Vengriya, Yaponiya, Hindiston va boshqa mamlakatlarda ham taraqqiy
etila boshladi. Turkiyzabon davlatlarda ham Qiyosiy-tarixiy tilshunoslikka qiziqish
kuchayib bormoqda, qarindosh va noqar
indosh tillarni oʻzaro qiyosiy oʻrganishga,
lugʻaviy, morfologik birliklarning tarixiy shakllarini aniqlashga eʼtibor berilmoqda.
Xususan,
Oʻzbekistonda
oʻzbekqoraqalpoq,
oʻzbekturkman,
oʻzbekqozoq,
oʻzbektojik, oʻzbekrus
tillarini, Qozogʻistonda qozoqoʻzbek, qozoqmoʻgʻul tillarini
qiyosiy oʻrganish boʻyicha muayyan izlanishlar olib borilgan.
Tillarning o
ʻzaro munosabatini oʻrnatish lugʻat, grammatika va fonetika
ma’lumotlarining yigʻindisiga asoslanadi. Tillarning qarindoshligi ularning tizimli
moddiy o
ʻxshashligida namoyon boʻladi, ya’ni bu tillarda morfema va soʻzlarning
koʻrsatkichlari tuzilgan materialning oʻxshashligida, aniqrogʻi, muntazam tovush
moslashuvlari bilan bogʻliq holda oʻrganiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Sossyur F. de. Umumi
y tilshunoslik kursi / Tilshunoslik bo‘yicha ishlar. M.,
1987-yil.
2. Giyom G. Teretik tilshunoslik tamoyillari. M., 1992-yil.
3. Asr oxiridagi lingvistik tadqiqotlar. M., 2000 yil
4. Qoduxov V.I. Tilshunoslikka kirish.
– M.: Ma’rifat, 1987. – B. 291.
5. Reformatskiy A.A. Tilshunoslikka kirish.
– M.: Aspect-press, 2007. –
B. 536.
