A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-
TADQIQOT INSTITUTI
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari
moduli bo‘yicha
“FIZIKA FANIDA O‘QUVCHILARNI BAHOLASH USULLARI”
o‘quv kursining
“STesting - o‘quvchilarni xalqaro tadqiqotlariga tayyorgarlik ko‘rishi.
Milliy platforma va uning imkoniyatlari” mavzusida ma’ruza matni
Ma’ruzachi: Shukurova Zarifa Xaitmuratovna
Toshkent
4-Mavzu: STesting - o‘quvchilarni xalqaro tadqiqotlariga tayyorgarlik
ko‘rishi. Milliy platforma va uning imkoniyatlari.
Reja:
1.
Maqsadimiz - xalqaro tadqiqotlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishdir.
2. “Stesting” elektron platformasi qanday platforma?
3. “STesting” elektron platformasining imkoniyatlari.
“Stesting” elektron platformasi qanday platforma?
“STesting” elektron platformasi bu – xalqaro baholash dasturlari (PISA,
TIMSS, PIRLS) doirasidagi topshiriqlar bilan ishlash ko‘nikmasini
shakllantirishga qaratilgan elektron tizim va video mahsulotlarni o‘z ichiga olgan
innovatsion platformadir.
Elektron platforma orqali Siz,
❖ Xalqaro baholash dasturlarining topshiriqlarini o‘zida
mujassam etgan elektron test tizimida o‘z bilimlaringizni sinab
ko‘rishingiz;
❖ Xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik doirasida o‘quvchilar,
o‘qituvchilar, ota-onalarga mo‘ljallangan video mahsulotlar bilan
tanishib chiqishingiz;
❖ Taʼlim
muassasalarida
o‘quvchilarda
savodxonlik
kompetensiyalarini shakllantirish, ularning egallagan bilimlarini
hayotda qo‘llay olish ko‘nikmalarini hamda tahlil va talqin qila olish,
mulohaza yuritish qobiliyatlarini rivojlantirish maqsadida keng
foydalanishingiz;
❖ Taʼlim jarayonida fanlararo integratsiyani taʼminlashda
elektron platforma materiallarini bepul yuklab olishingiz;
❖ O‘quvchilarda
XXI
asr
ko‘nikmalari
(funksional
savodxonlik,
muammolarni
hal
qilish,
shaxsiy
fazilatlar)ni
shaklllantirish bo‘yicha metodik yordam olishingiz mumkin.
“STesting” elektron platformasi – o‘quvchilarni ilm-fan yutuqlaridan
boxabar bo‘lishlari, atrof-muhit va inson salomatligi bilan bog‘liq muammolarni
hal etuvchi qarorlarni mustaqil qabul qila olishlari, tabiiy boyliklarni asrash,
egallagan bilimlarini real hayotiy vaziyatlarda qo‘llay olish, tabiat va jamiyat
hodisalariga nisbatan munosabat bildira olish kabi ko‘nikmalarini rivojlantirish,
ularni hayotga tayyorlash va zamonaviy kasblarga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishda
muhim ko‘makchi vazifasini o‘taydi.
“STesting” elektron tizimida o‘z bilim va ko‘nikmalarini sinovdan o‘tkazish
orqali mantiqiy, tanqidiy va ijodiy (kreativ) fikrlovchi yoshlarni tarbiyalash
mumkin.
“STesting” elektron tizimi – o‘quvchi-yoshlarning faol fuqaro sifatida
jamiyatda o‘z o‘rinlarini egallashida vositachi sifatida muhim ahamiyat kasb
etishiga ishonamiz!
Har besh yilda o‘tkaziladigan PIRLS dasturi 4-sinf o‘quvchilarining o‘qib
tushunish ko‘nikmasini xalqaro darajada baholaydi. 2021 yilda o‘tkaziladigan
PIRLS
xalqaro
baholash
dasturida
70
ga
yaqin
davlatlar
qatorida
mamlakatimizdagi 4-sinf o‘quvchilari ham ilk marotaba ishtirok etdilar.
Tadqiqotlar 2001, 2006, 2011, 2016-yillarda o‘tkazilgan bo‘lib, 2021-yil
tadqiqotning beshinchi davriyligi hisoblanadi.
PIRLS xalqaro tadqiqoti boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining o‘qib tushunish
ko‘nikmalarini qay darajada rivojlanganligi haqidagi ma’lumotlarni xalqaro
miqyosda taqqoslash imkonini beradigan, o‘qish va o‘qitishni yaxshilashda ta’lim
sohasidagi davlat siyosatiga xizmat qilishi mumkin bo‘lgan tahlillarni taqdim
etadigan yirik xalqaro baholash dasturi hisoblanadi.
Tadqiqotning 2016-yil natijalariga ko‘ra, 50 ta mamlakat ichida, Rossiya,
Singapur, Gonkong, Irlandiya va Finlyandiya mamlakatlari yuqori natijalarni qayd
etgan bo‘lsa, shular orasida rossiyalik va singapurlik o‘quvchilar matnni o‘qish va
tushunish bo‘yicha eng yuqori natijalarni ko‘rsatdi. Shuningdek, Rossiyaning
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari ushbu mezon bo‘yicha dunyoda yetakchilik qildi.
Tadqiqot haqida
TIMSS (Trends in International Mathematics and Science Study) – bu
to‘rtinchi va sakkizinchi sinf o‘quvchilarining matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha
tayyorgarligini baholovchi xalqaro tadqiqot. Tadqiqotning asosiy maqsadi turli
mamlakatlardagi 4 va 8- sinf o‘quvchilarining matematika va tabiiy fanlar
bo‘yicha tayyorgarlik darajasini qiyosiy taqqoslash, yaxshi natija ko‘rsatayotgan
mamlakatlarning ta’lim tizimidagi o‘ziga xos tomonlarini o‘rganishdan iborat.
O‘tkazish davriyligi – har 4 yilda bir marotaba o‘tkaziladi.
Tadqiqot 1995-yilda 1-marotaba o‘tkazilgan. Ohirgi marotaba esa 2019-
yilda bo‘lib o‘tdi.
Navbatdagi tadqiqot 2023- yilda bo‘lib o‘tadi va O‘zbekiston unda 1-
marotaba ishtirok etadi.
Ikki xil yo‘nalishda o‘tkazilladi:
Matematika
Tabiiy fanlar
O‘tkazish shakli:
Yutuqlarni baholash testi. (2019- yildan kompyuterda o‘tkazildi)
O‘quvchilar uchun so‘rovnoma.
O‘qituvchi uchun so‘rovnoma.
Ota-ona uchun so‘rovnoma.
Maktab ma’muriyati uchun so‘rovnoma.
PISA tadqiqoti haqida (Programme for International Student Assessment)
Ta’lim sifatini baholash sohasidagi PISA xalqaro tadqiqoti 15 yoshli
o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va malakalarini baholashga mo‘ljallangan.
Tadqiqot iqtidosiy hamkorlik tashkiloti (Организация экономического
сотрудничества и развития – ОЭСР) rahbarligi ostida o‘tkaziladi. O‘zbekistonda
mazkur tadqiqotning o‘tkazilishi uchun mas’ul Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat
inspeksiyasi qoshida tashkil etilgan Milliy markaz hisoblanadi.
Markaz 2018-yil 8-dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro
tadqiqotlarni tashkil etish chora- tadbirlari to‘g`risida”gi 997- sonli qarori asosida
tashkil etilgan. Markaz direktori tadqiqotni o‘tkazish yuzasidan koordinator
hisoblanadi. Tadqiqot o‘quvchilarning matematik savodxonlik, tabiiy- ilmiy
savodxonlik, o‘qish savodxonligi va kreativ fikrlashini baholaydi.
PISA ning o‘tkazish davrlari : 2000, 2003, 2006, 2009, 2012, 2015, 2018.
Har bir davrda bitta yo‘nalish ustuvor bo‘ladi.
PISA-2018- natijalari.
PISA tadqiqotlarida ishtirokchi davlatlar haqida ma’lumot.
Tadqiqot davri
Ishtirokchi mamlakatlar soni.
PISA-2000 Dunyoning 32 mamlakati.
PISA-2003 Dunyoning 40 mamlakati.
PISA-2006 Dunyoning 57 mamlakati.
PISA-2009 Dunyoning 65 mamlakati.
PISA-2012 Dunyoning 65 mamlakati.
PISA-2015 Dunyoning 70 mamlakati.
PISA-2018 Dunyoning 79 mamlakati.
Tadqiqotning maqsadi:
Tadqiqot maktabni bitirayotgan 15 yoshli o‘quvchining o‘z bilim, ko‘nikma,
malakalarini hayotiy muammolarni yechish, ijtimoiy muloqot va o‘zaro
munosabatlarda qay darajada ishlata olishini baholaydi.
Dastur turli mamlakatlarning ta’lim tizimida bo‘layotgan o‘zgarishlarni
ko‘rish va ularni o‘zaro solishtirgan holda ta’lim tizimida qabul qilinayotgan
strategik rejalar samaradorligi haqida xulosa chiqarish imkoniyatini beradi.
Baholash sohasi
O‘quvchilarning ko‘nikmalarini baholovchi PISA tadqiqoti uch asosiy
yo‘nalishda o‘tkaziladi. Bu yo‘nalishlar: o‘qish savodxonligi, matematik
savodxonlik va tabiiy fanlar savodxonligi. 2012-yilgi tadqiqotda qo‘shimcha
yo‘nalish sifatida kreativ fikrlash ham kiritilgan.
Tadqiqotning o‘tkazilish davriyligi
Tadqiqot har 3 yilda o‘tkaziladi. Barcha siklda asosiy vaqt (vaqtning ikkidan
uch qismi) yuqorida ko‘rsatilgan yo‘nalishlarning bittasiga yo‘naltiriladi. Qolgan
yo‘nalishlar bo‘yicha o‘quvchilarning savodxonligi umumiy tarzda baholanadi.
2000-yilda o‘qish savodxonligi, 2003- matematik savodxonlik, 2006- yilda
tabiiy- ilmiy savodxonlik, 2009- ilda o‘qish savodxonligi, 2012- yilda matematik
savodxonlik, 2015- yilda tabiiy fanlar savodxonligi, 2018- yilda o‘qish
savodxonligi ustuvor yo‘nalish bo‘lgan.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 sentyabrdagi PF-5544-
son “2019-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish
strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” Farmonida O‘zbekiston Respublikasining
2030 yilga kelib Global innovatsion indeks reytingi bo‘yicha jahonning 50 ilg‘or
mamlakati qatoriga kirishiga erishish vazifasi belgilangan.
2022-yilda O‘zbekiston Xalqaro o‘quvchilarni baholash dasturida (Program
for International Student Assessment, PISA) ishtirok etishi kutilmoqda.
O‘zbekistonni ushbu xalqaro dasturga tayyorgarlik ko‘rishida bir qancha davlatlar
ko‘maklashmoqda.
PISA natijalari 2023-yil oxirida e’lon qilinadi. Mamlakatlar xalqaro
tadqiqotlarda ishtirok etishlari o‘sha davlatning ichki holatidan kelib chiqib emas,
balki xalqaro standartlar nuqtai nazaridan chetdan turib baho beriladi.
Qolaversa, ilk yillardan qandaydir juda yaxshi, ijobiy natijalar olish haqida
gapirib bo‘lmaydi. Rossiya 2000-yildan beri xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etib
kelmoqda va PISA bo‘yicha natijalari o‘rtacha xalqaro darajadan past bo‘lgan.
Faqat 21 yil davomida ta’limga katta sarmoya kiritish orqali PISA tadqiqotidagi
natijalarning o‘rtacha ko‘rsatkichlariga yaqinlashdi.
Buni qanday izohlash mumkin? Bu Rossiyada ko‘proq fan natijalariga,
ya’ni yosh avlodga yaxshi, chuqur va uzoq muddatli bilimlarni berishga e’tibor
qaratilganligi bilan izohlanadi. Ijodkorlikni rivojlantirishga ehtiyoj yo‘q deb
hisoblangan, olingan bilimlar barcha o‘quvchilar tomonidan turli hayotiy
vaziyatlarda ishlatilishini ta’minlash uchun vaqt ham bo‘lmagan.
1. PISA tadqiqotlariga ko‘ra o‘quvchilar faol hayotiy mavqeidan joy olishi
uchun imkon beradigan bilimga egalik darajasini baholashlari mumkin bo‘ladi.
Tadqiqotda hayotda kerak bo‘ladigan bilim, ko‘nikma va malakalarning
o‘zlashtirilishiga hamda o‘quvchilarni fanlarning o‘zaro bog‘liqligidan
xabardorligini baholashga e’tibor qaratiladi (oldiga qo‘yilgan masalani
yechishda turli fanlarni o‘rganish jarayonida olingan bilimlaridan yoki boshqa
axborot manbalaridan olingan bilimlaridan foydalanishlariga e’tibor beriladi).
Dastlabki qadamlarda 1999-yili PISA tadqiqotining mualliflari 15 yoshli
o‘quvchilarning zamonaviy jamiyatga moslashishga tayyorligini aniqlash
masalasini qo‘yganlar. Bu holat PISA tadqiqotining yo‘nalishlaridan biri sifatida –
15 yoshli o‘quvchilarning kundalik hayotdagi muammolarni hal qilish uchun
matematika fanidan foydalanish darajasini tayyorgarligini baholash yo‘nalishini
belgiladi. Tadqiqot 3 yillik davrlardan iborat bo‘lib, bunda har 9 yilda boshqa
yo‘nalishlarga nisbatan matematika yo‘nalishiga kattaroq e’tibor qaratiladi.
2. PISA Xalqaro tadqiqotlarda ishtirok etuvchi mamlakatlarda o‘z
yutuqlarini boshqa mamlakatlar bilan qiyoslay olish imkoniyati tug‘iladi.
2022- yildagi asosiy yo‘nalish - matematik savodxonligi qilib olinadi.
Tadqiqot natijalari har uch yilda turli mamlakatlar ta’lim tizimini belgilovchi
ko‘rsatkichlar bilan birga e’lon qilinib boriladi. Bu axborot ishtirokchi
mamlakatlarga o‘z yutuqlarini boshqa mamlakatlarning yutuqlari bilan qiyoslash
va bu orqali xalq ta’limi tizimi bo‘yicha siyosatni aniqlashda foydalanish imkonini
beradi. Jahondagi rivojlangan mamlakatlar qatoriga qo‘shilish imkoni, mamlakatga
ko‘plab investorlarni qiziqishini ortishiga olib keladi. Natijada xalq farovonligi
oshadi, ishlab chiqarish, yangi ish o‘rinlari vujudga keladi. Bu esa, o‘z o‘rnida
aholining moddiy daromadini oshirishiga, yashash sharoiti va ta’lim olishga
bo‘lgan qiziqishini ortishiga olib keladi.
Gruziyada 2018-yil o‘tkazilgan PISA tadqiqotlarining natijaviy xulosasiga
ko‘ra 2015-2018 yillar oralig‘idagi o‘tgan davrda ta’lim oluvchilarning bilim sifati
ancha pasaygan. Misol tariqasida o‘quvchilar 2015-yilda o‘qish savodxonligi
yo‘nalishi bo‘yicha 401 balni qo‘lga kiritgan. 2018-yilga kelib esa bu ko‘rsatkich
280 balga pastga tushgan. Matematik savodxonlik yo‘nalishi bo‘yicha 2015-yilda
404 ball to‘plagan, 2018-yilda bu ko‘rsatkich 398 balga tushgan. Tabiiy fanlar
savodxonligi yo‘nalishida 2015-yilda 411 ball bo‘lgan, 2018-yilda esa 383 balga
pastga tushib ketgan. Bu haqda Gruziya O‘quvchilar bilimini baholash va nazorat
qilish Milliy markazi rahbari Sopio Gorgodze o‘z hisobotida aytib o‘tgan. Gruziya
2012 yilda PISA tadqiqotlarida ishtirok etishni rad etgan, lekin 2015-yildan
boshlab yana PISA xalqaro tadqiqptlarida ishtirok etish uchun rozilik bildirgan.
PISA tadqiqotlari o‘quvchilarning o‘quv dasturlari bo‘yicha bilim sifatinigina
emas, balki shu bilimlarini hayotda qay darajada qo‘llay olish ko‘nikmasini
aniqlaydi. Gruziyada o‘quvchilarning matematik, tabiiy va o‘qish savodxonligi
yo‘nalishlari ko‘rsatkichin pastga tushib ketgan bo‘lsada, o‘tgan 10 yillik davr
oralig‘ida o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashi va siyosiy qarashlarida ancha ijobiy
o‘zgarishlar bo‘lganligini kuzatish mumkin. Demak tadqiqot faqatgina o‘quvchilar
bilim savodxonligini o‘rganib qolmasdan, balki ularning fikrlash darajasini
o‘zgarishi va o‘sishiga ham sababchi bo‘ladi.
Shuning uchun mazkur omillarni tadqiq etish muammolari dunyoning
ko‘plab davlatlar va xalqaro tashkilotlar uchun dolzarbdir. Shu munosabat bilan
innovatsion rivojlanishning darajasini tezkor va ishonchli tahlil qilishga
mo‘ljallangan baholash tizimi mavjudligi katta ahamiyatga ega. Bunday baholash
tizimlari sifatida obro‘li xalqaro tashkilotlari tomonidan yaratilgan xalqaro reyting
tizimlari qo‘llanilmoqda. Shulardan eng mashhur reyting tizimi sifatida INSEAD
biznes-maktabi, Kornel universiteti va intellektual mulk Jahon tashkiloti
tomonidan qo‘llanilayotgan Global innovatsion indeks xizmat qiladi.
Global innovatsion indeks innovatsion faoliyat to‘g‘risidagi eng muhim
axborot manbai hamda qaror chiqaruvchi organlar uchun foydali nazorat vositasi
sifatida dunyo miqyosida e'tirof qilingan. Mazkur indeks ham iqtisodiy
rivojlangan, ham bozor iqtisodiyoti endi shakllanayotgan davlatlarga qo‘llanilishi
hamda innovatsiyalarga keng ravishda yondashgani uchun e’tiborga loyiq.
Jamiyat va davlat hayotining barcha sohalari shiddat bilan rivojlanayotgani
islohotlarni mamlakatimizning jahon sivilizatsiyasi yetakchilari qatoriga kirish
yo‘lida tez va sifatli ilgarilashini ta’minlaydigan zamonaviy innovatsion g‘oyalar,
ishlanmalar va texnologiyalarga asoslangan holda amalga oshirishni taqozo etadi.
GII dagi “inson kapitali va tadqiqotlar” guruhning ma’lumotlarini tahlili
doirasida OECD o‘quvchilarni baholash dasturi PISA baholash tadqiqotida
olingan ko‘rsatkichlarga e’tibor qaratish lozim.
PISA doirasida quyidagilar tadqiq etiladi:
– Yoshlar kelajakda o‘zlari duch keladigan qarama-qarshiliklarga qay
darajada tayyor?
– O‘quvchilar ziddiyatlar sabablarini tahlil qilish, izlash va aniqlash hamda
o‘z g‘oyalarini taqdim etishga qodirmi?
– O‘quvchilar qay darajada o‘z bilim va ko‘nikmalarini real hayotga tatbiq
etish qobiliyatiga ega?
Ayni shu holat bizni ta’lim tizimimizda ham kuzatilmoqda. Ya’ni
o‘quvchilarga imkon qadar ko‘proq va chuqur bilim berish, ular olishi mumkin
bo‘lgan bilim ko‘lamini kengroq olish asosiy maqsadga aylanib qolgan. Yagona va
zerikarli standartlar asosida yozilgan va qayta nashrda asosan faqatgina nashr
qilingan yili va kam miqdordagi sezilar sezilmas o‘zgarishlar bilan chop etiladigan
darsliklar. Shu darsliklar asosida ta’lim berish, eng muhimi bu olingan bilimlarni
hech qayerda qo‘llay olinmasligi va qo‘llanilishi bo‘yicha biron aniq tavsiya,
yo‘nalish berilmasligi. Natijada esa tizim Xalqaro darajadagi tadqiqotlar
o‘tkazilishiga mutlaqo tayyor emas. Biz ishtirok etayotgan yo‘nalish ya’ni:
matematik savodxonlik, tabiiy fanlar savodxonligi, o‘qish savodxonligi birinchi
marta tahlil qilinganida yaxshi natija bermasligi mumkin. Dunyodagi boshqa
davlatlarning, ayniqsa qo‘shni davlatlarning bu bo‘yicha tajribalarini tahlil qilish
va to‘g‘ri yo‘nalishda ketishga qaror qilish eng muhim qadamlardan biri
hisoblanadi.
Mamlakatimiz ushbu tadqiqotlarda ilk marotaba ishtirok etishi hozircha
aniq biron xulosa chiqazishga to‘sqinlik qiladi. Lekin bu bo‘yicha olib borgan 5
yillik izlanish va ilmiy faoliyatim davomida aniqlagan ma’lumotlarga asoslanib,
ba’zi taxminlarimni aytishim mumkin. Matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha
natijalar o‘qish savodxonligi bo‘yicha ko‘rsatkichlardan yuqori bo‘ladi.
Bunga sabab, PISAda o‘qish savodxonligini baholash vositalari keskin
o‘zgargan. Bu borada Rossiya natijalari ham 2018 yilda bir oz yomonlashganini
ko‘rish mumkin. Shuningdek, o‘quvchilarning test sinovlarini baholash uchun
yangi baholash formati (kompyuter platformasi) joriy qilinibgina qolmay, balki
o‘quvchilarga butunlay boshqa matnlar taklif etildi: ko‘p o‘lchovli matnlar,
ziddiyatlarni aniqlash, nuqtai nazarni yoki manbalar sifatini aniqlash kerak bo‘lgan
matnlar. Shuning uchun bu yo‘nalishda o‘zbekistonlik maktab o‘quvchilarining
natijalarida uncha katta siljish bo‘lmasligi mumkin. Lekin matematika va tabiiy
fanlardan mamlakatimiz dastlabki bosqichlarda yaxshi natijalar ko‘rsatadi deb
umid qilamiz.
3. PISA tadqiqotlarida muvaffaqaiyatli ishtirok etish natijasida chet ellik
sarmoyadorlarni inson kapitali yuqori bo‘lgan davlatga qiziqishi ortadi.
150 dan ziyod mamlakatni qamrab oluvchi bir necha yirik test dasturlari
natijalarini PISA baholari bilan qiyoslash mumkin. Ma’lumotlar bazasi ta’lim
sohasida ulkan muammolar borligini ko‘rsatdi: rivojlanayotgan mamlakatlarda
o‘quvchilarning qariyb 50 foizi “professionallikning eng past darajasi” deb
ataladigan muammoga duch keladi.
Singapurda o‘quvchilarning 98 foizi, Janubiy Afrikada 26 foizi o‘rta
maktabda xalqaro bazaviy darajaga erishadi. Boshqacha aytganda, Singapurda
o‘rta maktab o‘quvchilarining deyarli barchasi dunyoning istalgan joyida ishlash
uchun yetarli malakaga ega. Janubiy afrikalik yoshlarning qariyb to‘rtdan uch
qismi savodsiz. Bu inson salohiyatini yo‘qotish.
Bolalar maktabni bitirar ekan, qaysi mamlakatda yashashiga qarab sog‘lig‘i
borasida mutlaqo turli istiqbollarga duch keladi. Dunyoning eng badavlat
mamlakatlarida 15 yoshli o‘smirlarning qariyb 5 foizi o‘zining 60 yoshligini
qarshilay olmaydi. Qashshoq mamlakatlarda 15 yoshli o‘smirlarning 40 foizi 60
yoshgacha vafot etadi.
Ushbu faktlar turli mamlakatlarda sog‘liqni saqlash va ta’lim sohasida ulkan
tafovutlar borligini ko‘rsatadi. Biz inson kapitalining turli jihatlarini birlashtirish
uchun Jahon banki guruhida ularni yagona indeksga yig‘ish kerakligini ko‘rsatadi.
U ishchilarning kelgusi avlodi mehnati samaradorligining pasayishi nuqtai
nazaridan inson kapitaliga investitsiya kiritmaslik oqibatlarini namoyon etadi.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, bugungi kunda inson kapitaliga eng kam
sarmoya kiritiladigan mamlakatlarda kelgusida ishchi kuchining samaradorligi,
agar odamlar to‘liq sog‘lom bo‘lib, sifatli ta’lim olsa, erishish mumkin bo‘lgan
ko‘rsatkich sezilarli pasayib ketadi.
Shu tarzda inson kapitaliga sarmoyadan olinadigan iqtisodiy foydani
o‘lchash sog‘liq va ta’lim yaxshilanishining ijtimoiy va ichki qiymatini
kamaytirmaydi.
Jahon banki guruhi inson kapitaliga sarmoya qilish ta’sirining ijobiy
natijalarini targ‘ib etib, siyosatchilarni nafaqat bank hisob raqamlari, balki
maktablar va kasalxonalardagi holatlar haqida ham qayg‘urishga ruhlantirishi
kerak. Shuningdek, indeks investitsiyalar darajasi pasayib borayotgan mamlakatlar
uchun harakatga da’vat bo‘ladi.
4. Ta’lim berish usullari, DTS o‘zgartirishlar kiritiladi.
Eng asosiysi, baholash jarayonlari natijasiga ko‘ra o‘qitish tizimida
o‘zgarishlar vujudga keladi. Misol tariqasida qo‘shni davlatlarimizdan biri bo‘lgan
Tojikistonni olib qaraydigan bo‘lsak, Tojikistonda Jahon bankining vakolatxonasi
mutaxassislari uchun ariza topshirdilar Rossiyaning ikkinchi Rossiya ko‘magi
dasturining ishonchli fondini qabul qildi, rivojlanish bo‘yicha ta’lim (o‘qish-2),
ular juda muvaffaqiyatli tajribaga e’tibor qaratdilar. 2009– 2014- yillarda
Tojikiston o‘zida inqilobiy o‘zgarishlarni amalga oshirdi. Universitetlarni o‘zida
o‘tishini ta’minlaydigan universitetlarga kirish imtihonlari tizimi, nostandart kirish
imtihonlari markazlashtirilgan, standartlashtirilgan va ochiq qabul qilish tizimi.
Tekshiruv tizimini isloh qilish sezilarli darajada Tojikistondagi oliy ta’lim tizimida
yaxshilandi.
O‘zbekistonda ham bu borada ko‘plab islohotlar o‘zgarishlar olib
borilmoqda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 8
dekabrdagi “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro
tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 997-son qarori qabul
qilindi. Qarorda quyidagi xalqaro baholash dasturlari bo‘yicha xalqaro tadqiqotlar
tashkil etilishi qayd etilgan: (PIRLS) – boshlang‘ich 4-sinf o‘quvchilarining
matnni o‘qish va tushunish darajasini baholash uchun; (TIMSS) – 4- va 8-sinf
o‘quvchilarining matematika va tabiiy yo‘nalishdagi fanlardan o‘zlashtirish
darajasini baholash uchun; (PISA) – 15 yoshli o‘quvchilarning o‘qish, matematika
va tabiiy yo‘nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini baholash uchun; (TALIS)
– rahbar va pedagog kadrlarning umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida o‘qitish va
ta’lim olish muhitini hamda o‘qituvchilarning ish sharoitlarini o‘rganish uchun.
Mazkur tadqiqotlarga qatnashish uchun tayyorgarlik ko‘rish asnosida bizning
o‘quv dasturimiz xalqaro ta’lim dasturlari bilan ko‘p jihatdan mos kelmaslik holati
ma’lum bo‘ldi. jahon standartlariga mos bo‘lgan standartlar kiritildi va shu asosda
Milliy o‘quv dasturi barcha fanlar kesimida ishlab chiqilib, expertlar xulosasi
o‘rganib chiqildi, muhokamaga qo‘yildi.
5. PISA tadqiqotlarida ishtirok etish aslida nima?
PISA tadqiqotida ishtirok etish bu shunchaki ta’lim holatini nazorat qilish
emas, balki ta’lim tizimining qanday ahvoldaligi haqida ma’lumot beradigan,
ta’lim sifatini yaxshilashga ko‘maklashadigan va uni yanada raqobatbardosh
qiladigan yo‘nalish ekanligini hamma juda yaxshi tushunishi kerak.
Yaxshi natijalar ko‘rsatish uchun hech bo‘lmaganda 2 maqsadga ega bo‘lish
kerak: birinchisi, o‘qituvchilar va ular ishlaydigan, foydalanadigan materiallarni
tayyorlashdir. Zero xalqaro tadqiqotlarda bejizga maktablarda ta’lim sifati
o‘qituvchilarning kasbiy darajasiga, ularning bilim darajasiga bog‘liq, deb
aytilmaydi. Demak, o‘qituvchilarni tayyorlashga mablag‘ ajratish va yangi o‘quv
materiallarini yaratish kerak. Tegishli vazirliklar malaka oshirish tizimiga
investitsiya kiritishi, moliyalashtirishi va uslubiy qo‘llab-quvvatlash uchun shart-
sharoitlar yaratishi lozim.
Xalqaro tadqiqotlardagi natijalarni yaxshilash uchun o‘qituvchilarni
maqsadli tayyorlash va ta’lim jarayonida o‘qitish metodikasi va ustuvor
tamoyillarni o‘zgartirish zarur. Buning uchun biz o‘qituvchilarni tayyorlashimiz,
rivojlantiruvchi ta’limning yanada faol tizimini tatbiq etishimiz va o‘qituvchilarni
ta’lim jarayonida yanada muvaffaqiyatli foydalana oladigan materiallar bilan
ta’minlashimiz kerak.
| 