O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
Mamatqulov X.M., Tuxliyev I.S., Bektemirov A.B.
X A L Q A R O T U R I Z M
Darslik
5810700 «Turizm menejmenti», 5810800 «Turizm marketingi», 5810600 -
«Turizmda operatorlik xizmatlarini tashkillashtirish» ta’lim yo‘nalishlari
bakalavriatura talabalari uchun
SAMARQAND - 2008
3
KIRISH
Turizm o‘zining ko‘p qirrali tarkibi bilan jamiyat hayotining barcha sohalariga
faol ta’sir o‘tkazib kelmoqda. U iqtisodiyotning ko‘pgina jabhalarini rivojlantirishga
imkon tug‘diradi. Jumladan,
transport tarmoqlari, aloqa, yo‘l qurilishi,
mehmonxonalar, umumiy ovqatlanish korxonalari, kammunal xo‘jaligi, maishiy
xizmat ko‘rsatish, servis sohasi, savdo tarmoqlari va h.k. Turizmni rivojlantirish bir
vaqtning o‘zida o‘ziga xos dam olish, hordiq chiqarish, ko‘ngil ochar maskanlar
industriyasini
tashkil etib, o‘z o‘rnida sayyohlarga sifatli xizmat ko‘rsatish bilan
bog‘liq bir qator sohalarni qamrab olgandir.
Turizm o‘zida jahon iqtisodiyotining murakkab va majmuaviy sohalarini
mujassam etganki, bu butun jahon xo‘jaligiga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Aloxida
mamlakatlar xo‘jaligiga ham, xududlarga ham u birday tegishli. Ayrim
mamlakatlarda xalqaro turizm valyuta tushumlarining yagona manbai hisoblanadi.
Uning sharofati bilan iqtisodiy taraqqiyot yuqori darajasi va xalq turmush farovonligi
qo‘llab –quvvatlanib turiladi.
Xalqaro turizm jahon iqtisodiyotining eng muhim, barqaror va dinamik holda
rivojlanib borayotgan sohasiga aylanib bormoqda. BTT ma’lumotlariga ko‘ra, 2006
yilda butun dunyo bo‘yicha turizmning umumiy o‘sish darajasi 4,5 %
ni tashkil
qilgan. Xalqaro turistlarning kelishi esa 820 mln. (2006 y.) kishiga yetib, keluvchi
turistlardan olinadigan umumiy daromadlar miqdori 650 mlrd. dollardan ortdi.
Xalqaro turistik xizmatlar ko‘rsatish va servis sohasi tarkibi ham tubdan o‘zgardi.
Jahon turizm bozori borgan sari xilma-xillashib, aholining ijtimoiy sohasida turistik
mahsulotlarga bo‘lgan talabi va ehtiyoji ortib bormoqda. Turizmning ommaviy
uyushgan holdagi shakli kengayib, turistlarga xizmat ko‘rsatish sifati (transport,
joylashtirish,
ovqatlantirish, dam olish, hordiq chiqarish va boshqalar) borgan sari
rivojlana bordi. Xilma-xil turistik mahsulotlarni taklif etuvchi maxsus turistik
tashkilotlar (firmalar) soni ko‘paya bordi.
Jahon tovarlar va xizmatlar eksportida hozirgi paytda turizm ulushiga butun
jahon eksportining 8%ga yaqini, jahon xizmatlar savdosining 30%, jahon yalpi
mahsulotining 11%, jahon kapital quyilmalarining 9%, jahon iste’mol harajatlarining
11%, butun dunyo soliq tushumlarining 5% to‘g‘ri keldi. Bundan tashqari,
turizm
aholining bandligiga anchagina ta’sir o‘tkazmoqda. Mutaxassislar bahosicha, hozirgi
zamon turizmi va uning bilan bog‘liq sohalarida jahondagi har sakkizinchi xodim
band. Turizm industriyasi jahon iqtisodiyotining uch yetakchi eksport sohalari
qatoriga kiradi. U faqatgina neft qazib olish va qayta ishlash hamda avtomobilsozlik
sanoatlaridangina keyin turadi.
Turizm jahonning ko‘pchilik davlatlarida yagona tizim sifatida rivojlanmoqda
va mamlakatlar byudjetiga salmoqli daromad keltiradi. Shuningdek juda ko‘pchilik
turistik xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq jismoniy va huquqiy shaxslarga yordam
ko‘rsatadi. Turizm na faqat eng yirik, balki jahon iqtisodiyotining eng dinamik
holatda rivojlanayotgan sektorlaridan biridir. U tez suratlarda o‘sishi bilan yuz
yillikning iqtisodiy fenomeni sifatida tan olingan. XX
asr ikkinchi yarmi davomida
xalqaro turistlar soni sal kam 28 marta ko‘paydi. Bu xizmat turidan tushumlar esa
237 martaga ortdi.
4
Butun dunyo bo‘yicha turistik xizmatlarga o‘sib borayotgan talab eng avvalo
ijtimoiy–iqtisodiy sabablar bilan izohlanadi (umumiy daromadlar o‘sishi va bo‘sh
vaqtning ko‘payishi, haq to‘lanadigan ta’tillar muddati ko‘payishi, nafaqa
ta’minotining yetarli darajasi oila tarkibini bolalar kamayishi evaziga o‘zgarishi va
h.k). Shuningdek transport taraqqiyotidagi o‘sish, uni arzonlashishi va hammaning
qurbi yetishi, valyuta cheklovlarining kamaytirilishi yoki bekor qilinishi, viza
rejimining liberallashtirilishi kabilar.
Xalqaro turizm juda ko‘pgina mamlakatlarda to‘lov balansiga amal qilishda
muhim omil bo‘lib sanaladi. So‘nggi yillarda turizm
dunyoda aholi bandligining
muhim generatoriga aylanib bormoqda va jahon infratuzilmasiga juda katta miqdorda
sarmoyalarni jalb etmoqda. Bu esa mahalliy aholini ham, tashrif buyuruvchi
turistlarning ham turmush farovonligini yaxshilashga xizmat qiladi. Turizm sohasida
juda ko‘p ish o‘rinlari turistik korxonalar rivojlanayotgan hududlarda paydo bo‘ladi.
Bu esa iqtisodiy imkoniyatlarni muvozanatlantirish, qishloq aholisini barcha
qulaylikka ega shaharlarga qarab oqishining oldini olishga yordam beradi.
Mamlakatlararo xususiyatlarni anglash va ko‘ra bilish hamda shaxsiy
aloqalarni o‘rnatish turizm sohasi tufayli shakllanadi. Xalqaro turizm har bir
davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy, ma’rifiy sohalariga sezilarli darajada
ta’sir ko‘rsatadi. Turizm ulkan madaniy va ma’naviy mazmunga ega bo‘lib,
hamfikrlikni
mustahkamlash, xalqlar o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni kuchaytirishda,
hududiy va mahalliy majarolarni bartaraf qilishda, baraqaror tinchlikni
mustahkamlashda keng ufqlar ochadi.
Darslik oliy-o‘quv yurtlarining «Turizm menejmenti», «Turizm marketingi»,
«Turizmda operatorlik xizmatlarini tashkillashtirish» ta’lim yo‘nalishlari
bakalavriatura talabalari uchun mo‘ljallangan. U Samarqand iqtisodiyot va servis
instituti (SamISI) hamda Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti (TDIU) professor –
o‘qituvchilari hamkorligida tayyorlandi. Darslikning kirish qismi, 1,2,3,4,5,6,7,8,11
boblari geografiya fanlari nomzodi, dotsent X.M.Mamatqulov, 10 bobi iqtisod fanlari
nomzodi, dotsent A.B. Bektemirov, 9
bobi iqtisod fanlari doktori, professor
I.S.Tuxliyev, 12 bobi iqtisod fanlari nomzodi, dotsent A.N. Norchayev tomonidan
yozildi.
