4 MAVZU - Yo’l qoplamalarining
tishlashish sifatlarini baholash
Reja:
1. Yo’l qoplamalari g’adir-budirligini o’lchash
uslublari.
2. Qoplamaning tishlashish sifatlarini o’lchash
uslublari.
3. Yo’l qoplamasi g’adir-budirligi va tishlashish
sifatlarini baholash.
Tayanch so’z va iboralar: ilashish koeffisienti, g’adir-budurlik, PPK-2
(MADI-VNIIBD da ishlab chiqilgan asbob), “qum dog’i”, statik usul,
dinamik usul, tayyorgarlik ishalari, dala ishlari, ko’zdan kechirish
Yo‘l qoplamasi sirtining g‘adir-budirligi – transport vositalari g‘ildiragining qoplama bilan
tishlashishiga sabab bo‘luvchi yo‘lning muhim transport-foydalanish ko‘rsatkichlaridan
hisoblanadi.
Transport vositalari harakatlanganda, qoplama sirtining g‘adir-budirligi qisqa chastotali
tebranish natijasida vujudga keladigan to‘lqin uzunliklari 3-10 sm gacha bo‘lgan
notekisliklar yig‘indisidan iborat.
Transport vositalari g‘ildiragininu yo‘l qatnov qismining sirti bo‘yicha sirpanishga
qarshiligi, tishlashish koeffitsienti orqali aniqlanadi. Tishlashish koeffitsienti transport
vositalarining xavfsizligi va tezligiga bevosita ta’sir qiladi.
Quruq va tekis qoplamalar, zamonaviy avtomobillarning turli xil tezlikdagi xavfsiz
harakatlanish sharoitlarini va tishlashish koeffitsientining yuqori darajada bo‘lishini
ta’minlaydi.
Yo‘l qoplamalari sirti makro g‘adir – budirligi bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘linadi:
Tekis, g‘adir-budirlikning o‘rtacha balandligi
0,3 mm dan ortiq emas;
Mayda g‘adir-budirli, ularning o‘rtacha balandligi
0,3 mm dan 1 mm gacha;
O‘rta g‘adir-budirli, ularning o‘rtacha balandligi 1
mm dan 2 mm gacha;
Yirik g‘adir-budirli, ularning o‘rtacha balandligi 2
mm dan ortiq;
Avtomobilning tezligi va harakat xavfsizligi qoplama sirtidagi minimal yo‘l
qo‘yilgan makro g‘adir-budirlikni aniqlash uchun ho‘l qoplamalarning tishlashish
koeffitsienti mezon bo‘ladi.
Avtomomobil g’ildiragining qoplama bilan ilashish koeffisientini aniqlash
uchun: PPK-2 (MADI-VNIIBD da ishlab chiqilgan asbob), PKRS-2, PKRS-KP-,
“qum dog’i” va boshqa usullardan foydalaniladi.
Avtomobil g’ildiragining qoplama bilan ilashish koeffisienti ham ikki usulda aniqlanadi:
statik va dinamik.
Birinchisida PPK-2 (MADI-VNIIBDda ishlab chiqilgan mitti asbob) va “qum
dog’i” (ma’lum hajmdagi qum o’lchab solingan stakanli qurilma, Soyuzdorni
ishlanmasi), ikkinchisida-PKRS-2, PKRS+KP-511 va b. asboblar qo’llaniladi.
4.1-rasm. Sirpanchiqlikni o’lchash uchun PKRS -2 U avtomobil qurilmasi: 1-
g’ildiragiga ega tirkama; 2-ravonlikning o’zgarishini o’lchagich;3-qayd qiluvchi
asbob.
Avtomobil g’ildiragining yo’l qoplamasi bilan ilashish koeffisientini o’lchash
bo’yicha maxsus guruhning jihozlariga quyidagilar kiradi:
- ishchilar, o’lchov asboblari
va yo’l belgilarini tashish uchun ko’chma yo’l
laboratoriyasi;
- ximoya jiletlari;
-“Yo’l ishlari, “To’siqni chapdan aylanib o’tib o’tish”, “Maksimal tezlikni cheklash”
yo’l belgilari va konuslar;
Avtomobil g’ildiragining
qoplama bilan ilashish koeffisientini aniqlash texnologik
jarayoni quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin:
-tayyorgarlik ishlari;
- dala ishlari;
- dala ishlarida o’lchov natijalarini ishlash; Tayyorgarlik ishlariga quyidagilar kiradi:
- ko’chma yo’l laboratoriyasini jihozlari, himoya vositalari bilan jihozlash
-jurnal va jadvallar tayyorlash;
-o’rganilayotgan yo’l haqida uning texnik pasportidan, oldingi diagnostika yoki
o’rganish malumotlaridan keraklilarini ajratib olish;
- yo’lning toifasi, harakat jadalligi va tarkibini aniqlashtirish, ilashish koeffisientini
o’lchanadigan yo’l uchastkalarini holatini aniqlash;
- avtomobil g’ildiragining qoplama bilan ilashuv koeffisientini o’lchash ishlari xaqida
O’zR IIV tarkibidagi yo’l harakatini boshqarish idorasiga qarashli mahalliy organlar
bilan kelishuvga erishish;
- dala ishlari va o’lchovlarini bajarish jarayonida ishchilarni xavfsizlik texnikasi va
mehnat vazifasi qoidalari bilan tanishtirish;
Dala ishlari avtomobil g’ildiraklarining qoplama bilan ilashish holatlarini
kuzatish va baholashdan iborat.
Ko’zdan kechirib chiqish uchun piyoda yuriladi yoki ko’pi bilan 20 km/soat
tezlikda yurayotgan avtomobildan kuzatiladi (qoplamaning nuqsonlari qayd etib
boriladi)
sinchiklab ko’rish zarur bo’lgan joylarda avtomobil to’xtatiladi. Yo’lning
qatnov qismlari bir-biridan ajratilgan bo’lsa, ikki tomonlama yurib, ko’zdan kechiriladi.
Ko’zdan kechirish jarayonida g’ildiragining qoplama bilan ilashish koeffisienti
o’lchanadigan yo’l uchastkasining boshlanishi va oxiri (ikkala yo’nalish bo’yicha)
aniqlanib qayd etiladi va ular yo’lning kilometr uchastkalariga biriktiriladi.
O’lchov ishlarini bajarayotganda ko’chma laboratoriya avtomobilini yuqorida aytib
o’tilgan uchta yo’l belgisi transport oqimiga ko’rinadigan holda to’xtatib qo’yiladi, u
ishchilar uchun himoya vositasi bo’lib xizmat qiladi.
Avtomobil g’ildiragining
qoplama bilan ilashish parametrlarini dala sharoitida
o’lchash natijalari belgilangan shakldagi qaydnomada yozib boriladi va statistik usullar
bilan ishlanadi.
Ko’zdan kechirish va g’ildirakning qoplama bilan ilashish koeffisientini o’lchash
xavfli ishlar toifasiga kiradi. Bu ishlarda ishtirok etuvchilarning hammasi “Yo’llarni
qurish tamirlash va tutib turishda xavfsizlik texnikasi qoidalari” va muassasaga tegishli
qoidalarga yo’riqnomalarga qatiy rioya etishlari lozim. Ishlar bevosita yo’llarning o’zida
bajarilayotganda “Ishlar bajararilayotgan joylarni o’rab olish va harakatni tashkil etish
bo’yicha yo’riqnoma” va boshqa maxsus ko’rsatmalar ham yo’riqnomalar talablari
bajarilishi kerak.
Avtomobil g’ildiragining qoplama bilan ilashish koeffisienti portativniy PPK-2 (MADI
– VNIIB) asbobi. Zarba berib ishlatiladigan bu asbob shinaning yo’l qoplamasi bilan
o’zaro tasirini modellashtiradi. (4.1-rasm)
4.2-rasm. Portativniy pribor PPK-2 (MADI – VNIIB):
1 — shina imitatori; 2 — prujina; 3 — tushuvchi yuk; 4 — mufta; 5-qo’zg’aluvchi
murvat; 6 — ilashish koiffisienti aniqlaydigan shkala
G’ildirakning qoplama bilan ilashish koeffisienti aniqlanayotganda shunday
o’rnatish kerakki ilinib, imitatorlar yo’l qoplamasi ustidan (10± 1) mm tepada tursin.
Qo’zg’aluvchi yuk asbob ustuning yuqori holatida mahkamlanadi. Qoplama yuzasi
namlab bo’lingach,
qo’zg’aluvchi murvatga zarb berib yuk bo’shatiladi. Yuk
qoplamaga uriladi, imitatorlar qoplamaga tegib, sudralib boradi (bitta imitatorning
o’lchamlari 100x146 mm). O’lchov shaybasining shkaladagi holatiga qarab ilashish
koeffisienti aniqlanadi.
Yo’l qoplamasining bo’ylama ilashish koeffisienti faqat polosasining 3-5 ta
uchastkasida o’lchanadi. Bu ish har bir harakat polosasining har bir km da bajariladi.
Bitta nuqtada 3 dan o’lchov bajariladi. (4.2-rasm) O’lchov natijasi oldingisidan 0,05
dan ortiq farq qilsa, o’lchashlar soni 5 tagacha chiqariladi. Sirpanchiqlik ko’rsatgichi
sifatida ilashish koeffisientining o’rtacha arifmetik qiymati olinadi.
Qoplamalarning g’adir-budirligini “Qumli dog’” (KP-139 asbob) usuli bilan
aniqlanadi (4.3-rasm).
. Har bir
harakat qatorining 1000 metrida
5 ta o’lchov
g’ildiraklar ko’p o’tgan joyning bittasida aniqlanadi (4.4-rasm). “Qumli dog’” usuli
bilan aniqlangan g’adir–budurligi bo’rtmalari o’rtacha chuqurligi miqdori 4.1-jadvalda
ko’rsatilgandan kam bo’lmasligi lozim.
| 