O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
“Energiyata’minlashtizimlari” kafedrasi
“HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI”
fanidan
Mustaqilish
Radiatsiya ta'sirining inson organizmga va atrof-muhitga zararli ta'siri.ta’lim yo‘nalishi
OEL002-guruh
Bajardi:Abduqahhorov Sanjar Abduhalim o’g’li
talabaningF.I.Sh.
Qabulqildi:Xaydarbekova Mohira
Toshkent 2023
Radiatsiya ta'sirining inson organizmga va atrof-muhitga zararli ta'siri
Reja:
1 Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risida umumiy qoidalar
2 Radiatsiya ta'sirining inson hayotiga taʼsiri
3 Radiatsiyaning atrof muhitga ta'siri
1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi
Ushbu Qonunning maqsadi radiatsiyaviy xavfsizlikni, fuqarolar hayoti, sog‘lig‘i va mol-mulki, shuningdek atrof muhitni ionlashtiruvchi nurlanishning zararli ta’siridan muhofaza qilishni ta’minlash bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga solishdan iborat.
2-modda. Asosiy tushunchalar
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
ionlashtiruvchi nurlanish — radioaktiv parchalanishda, yadroviy evrilishlarda, moddadagi zaryadlangan zarralar harakatining sekinlashuvida hosil bo‘ladigan hamda muhit bilan o‘zaro ta’sir etish chog‘ida har xil qutbli ionlarni hosil qiladigan nurlanish;
ionlashtiruvchi nurlanish manbai — o‘zidan ionlashtiruvchi nurlanish chiqaruvchi yoki chiqarishga qodir bo‘lgan qurilma va (yoki) radioaktiv modda Oldingi tahrirga qarang.
ionlashtiruvchi nurlanish manbalaridan foydalanuvchilar — ionlashtiruvchi nurlanish manbalarini qazib oluvchi, ishlab chiqaruvchi, hosil qiluvchi, qayta ishlovchi, ulardan foydalanuvchi, ularni saqlovchi, ularga xizmat ko‘rsatuvchi, ularni tashuvchi, zararsizlantiruvchi, utilizatsiya qiluvchi va ko‘mib tashlovchi yuridik va jismoniy shaxslar;
(2-moddaning to‘rtinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2013-yil 30-apreldagi O‘RQ-352-sonli Qonuniga asosan chiqarilgan — O‘R QHT, 2013-y., 18-son, 233-modda)
kuzatuv zonasi — radiatsiyaviy monitoring o‘tkaziladigan sanitariya-muhofaza zonasidan tashqaridagi hudud;
radiatsiyaviy avariya — uskuna nosozligi, xodimlar (personal)ning xatti-harakatlari (harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar tufayli kelib chiqqan, fuqarolarning belgilangan normalardan ko‘proq nurlanish olishiga yoki atrof muhitning radioaktiv ifloslanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan yoxud olib kelgan ionlashtiruvchi nurlanish manbai ustidan boshqaruvning izdan chiqishi;
radiatsiyaviy xavfsizlik — fuqarolar va atrof muhitning ionlashtiruvchi nurlanishning zararli ta’siridan muhofazalanganlik holati;
Oldingi tahrirga qarang.
radioaktiv chiqindilar — keyinchalik foydalanish uchun mo‘ljallanmagan, tarkibidagi radionuklidlarning aktivlik darajasi qonunchilik hujjatlarida belgilangan ko‘rsatkichlardan yuqori bo‘lgan har qanday agregat holatidagi moddalar;
(2-moddaning sakkizinchi xatboshisi O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
sanitariya-muhofaza zonasi — ionlashtiruvchi nurlanish manbai atrofidagi hudud bo‘lib, u erda fuqarolarning nurlanish olish darajasi mazkur manbadan normal foydalanish sharoitida aholi uchun nurlanish dozasining belgilangan asosiy chegarasidan oshishi mumkin;
tabiiy radiatsiyaviy fon — kosmik nurlanish orqali hamda erda, suvda, havoda, biosferaning boshqa elementlarida, oziq-ovqat mahsulotlarida va inson organizmida tabiiy ravishda taqsimlangan tabiiy radionuklidlarning nurlanishi orqali hosil bo‘ladigan nurlanish dozasi;
texnogen ravishda o‘zgartirilgan radiatsiyaviy fon — inson faoliyati natijasida o‘zgargan tabiiy radiatsiyaviy fon;
xodimlar (personal) — bevosita ionlashtiruvchi nurlanish manbalari bilan doimiy yoki vaqtincha ishlaydigan yoxud ish sharoitlariga ko‘ra bunday manbalar ta’sir zonasidagi jismoniy shaxslar;
yadroviy xavfsizlik — yadroviy materialdan xavfsiz foydalanishni ta’minlovchi chora-tadbirlar majmui.
Oldingi tahrirga qarang.
3-modda. Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi qonunchilik
Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa qonunchilik hujjatlaridan iboratdir.
(3-modda O‘zbekiston Respublikasining 2021-yil 21-apreldagi O‘RQ-683-sonli Qonuni tahririda — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y., 03/21/683/0375-son)
4-modda. Radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy prinsiplari
Radiatsiyaviy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat:
Radiatsiyaning inson organizmiga ta'siri Radiatsiya ta'sirining salomatlikka salbiy ta'siri bir qator o'zgaruvchilarga bog’liq:Doza miqdori (tanaga to'plangan energiya miqdori)Radiatsiyaning inson to'qimalariga zarar yetkazish qobiliyati.Ta'sir qilingan organ tizimlari.Ichki yoki tashqi radiatsiya ta'siriga olib kelishi mumkin bo'lgan ko'plab ta'sir mexanizmlari mavjud:Ichki yoki tashqi radiatsiya ta'siriga olib kelishi mumkin bo'lgan ko'plab ta'sir mexanizmlari mavjud:Radionuklidlar nafas olish, iste'mol qilish yoki tanaga boshqa yo'llar bilan aloqa qilishda (masalan, in'ektsiya yoki yaralar orqali) qon oqimiga kiradi.Ichki ta'sir qilish radionuklid tabiiy ravishda yoki tibbiy aralashuv natijasida tanadan chiqarilganda tugaydi.Havodagi radioaktiv moddalar (chang, suyuqlik yoki aerozollar kabi) teriga yoki kiyimga to'plansa, tashqi ta'sirga olib kelishi mumkin. Ushbu turdagi radioaktiv moddalar tanadan tez-tez yuviladi.Tashqi manbadan nurlanish, masalan, rentgen nurlari orqali tibbiy radiatsiya ta'siri ham ionlashtiruvchi nurlanish ta'siriga olib kelishi mumkin. Radiatsiya manbai himoyalanganda yoki ob'ekt radiatsiya maydonidan tashqariga o'tganda, tashqi nurlanish to'xtaydi.Radiatsiya inson tanasidagi quyidagilar organ va tizmlarga salbiy ta’sir ko’rsatadiSochMiyaQalqonsimon bezQon tomir tizimiYurak faoliyatiOshqozon-ichak teraktiReproduktiv tizim1. Sochlar1. Sochlar200 rem yoki undan ortiq radiatsiya ta'siri sochlarning tez va to'plangan to'kilishiga olib keladi.2. Miya Miya hujayralari bo'linmaydi, shuning uchun ta'sir qilish 5,000 rem yoki undan yuqori bo'lmasa, ularga bevosita zarar yetkazilmaydi. Radiatsiya yurak kabi kichik qon tomirlari va asab hujayralariga zarar etkazadi va bu soqovlik va darhol o'limga olib kelishi mumkin.3. Qalqonsimon bez3. Qalqonsimon bezTurli xil nurlanish manbalariga ta'sir qilish tananing ba'zi joylariga boshqalarga qaraganda ko'proq ta'sir qiladi. Radioaktiv yod qalqonsimon bezga zarar etkazishi mumkin. Radioaktiv yod yuqori dozalarda ishlatilganda qalqonsimon bezga to'liq yoki qisman zarar etkazishi mumkin. Kaliy yodidni qabul qilish orqali ta'sir qilish ta'sirini kamaytirish mumkin.4. Qon tomir tizimi Taxminan 100 remga ta'sir qilgandan so'ng qondagi limfotsitlar soni kamayadi, bu esa sub'ektni infektsiyaga nisbatan zaifroq qiladi. Bu holat ko'pincha engil nurlanish kasalligi deb ataladi. Agar qon tekshiruvi o'tkazilmasa, radiatsiya kasalligining dastlabki belgilari aniqlanmasligi mumkin, chunki ular gripp belgilariga o'xshaydi.5. Yurak faoliyati Kichik qon tomirlari 1,000 dan 5,000 remgacha bo'lgan intensiv radiatsiya ta'siridan bir zumda zarar ko'radi, bu esa, albatta, yurak etishmovchiligi va o'limga olib keladi.6. Oshqozon-ichak trakti Ko'ngil aynishi, qonli qusish va diareya ovqat hazm qilish trakti shilliq qavatining nurlanish ta'sirida shikastlanishining belgilaridir. Jabrlanuvchi 200 rem yoki undan ko'proq vaqt davomida ta'sirlanganda, bu sodir bo'ladi. Tananing tez bo'linadigan hujayralari radiatsiya ta'sirida yo'q qilina boshlaydi. Bu qon, oshqozon-ichak trakti, reproduktiv va soch hujayralarini o'z ichiga olgan qolgan hujayralarning DNK va RNKsiga zarar etkazadi.7. Reproduktiv tizim Rem darajasi 200 dan past bo'lsa, reproduktiv tizimga zarar yetkazishi mumkin, chunki uning hujayralari tez bo'linadi. Ba'zi radiatsiya kasalliklari bilan kasallangan bemorlar oxir-oqibat steril bo'lib qoladilar.
Radiatsiyaning atrof-muhitga ta'siriAtom elektr stantsiyasining ishlashi uchun yuqori radiatsiya konsentratsiyasi talab qilinganligi sababli, bu inshootlar inson salomatligi uchun xavfli bo'lgan juda ko'p radiatsiyalarni chiqarishi yaxshi tan olingan.Bu elektr stansiyalarining nosozliklari yoki hatto avariyalarga uchrashi mumkin, bu odamlar va atrof-muhit uchun juda zararli.Atrof-muhit zarar etkazish ehtimoli bo'yicha odamlardan keyin ikkinchi o'rinda turadi.Atom yoki vodorod bombasi portlagandan keyin chiqadigan radiatsiyaning boshqa turlari atrof-muhit uchun juda xavflidir.Natijada yaqin hudud butunlay vayron bo'ladi. Uning yo'lidagi hamma narsa termal nurlanishning kuchli isishi, shu jumladan odamlar, daraxtlar va binolarni yondiradi.Radiatsiyaning ijobiy ta'siriIonlashtiruvchi nurlanishning past dozalari biologik tizimlarga foyda keltirishi ehtimoli qizg'in muhokama qilinmoqda. Vaqti-vaqti bilan ijobiy ta'sirlar kuzatiladi. Ushbu foydali ta'sirlar ko'p va xilma-xil ifodalarga ega. Ijobiy ta'sirlarni aholi uchun umumlashtirish uchun ishlatib bo'lmaydi va ular o'z ichiga oladiRivojlanish yoki o'sish jarayonlarining tezlashishi,Hujayralarning omon qolish tezligi, shuningdek, ta'mirlash mexanizmlarini rag'batlantirish.Oddiy nurlanish dozalari bilan oldindan nurlangandan so'ng, hujayralarning yuqori nurlanish dozalariga sezgirligi pasayadi ("konditsionerlik", "moslashuvchan javob" deb ham ataladi).XulosaKo'rib turganimizdek, radiatsiya odamlar uchun ham, atrof-muhit uchun ham foydali bo'lishi mumkin, bu bizning yashashimiz va o'sishimiz uchun foydali bo'lishi mumkin, ammo bu nurlanishlar juda xavfli bo'lib, odamlarda mutatsiyalar va hatto saraton kasalligini keltirib chiqarishi va atrof-muhitimizga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin
Xulosa:
Men bu mustaqil ishdan radiatsiyaning inson hayoti va atrof muhitga ta’sirini ko’rib chiqib o’rgandim bugungi kunda radiatsiya inson hayoti va atrof muhit uchun muhim o’rinni egallagan.
|
