Международный научный журнал
№10(100), часть1
«Научный импульс»
Мая, 2023
132
QUYOSHDANTUSHAYOTGANNURLANISHNINGENERGIYABALANSI
Davronov Shaxbos Erkin o’g’li
Аbu Аli Ibn Sino nomidagi Buxoro davlat tibbiyot instituti
“Tibbiyotda innovatsion axborot texnologiyalari, Biofizika”
kafedrasi assistenti
Annotatsiya:Ushbu maqolada biz Yerning energiya balansi, kiruvchi va chiquvchi
radiatsiyalarning mos kelmasligi va sabablari, global isish va hozirgi vaqtda muammo
bo'lgan issiqxona gazlarini ko'rib chiqishimiz mumkin.
Kalit so'zlar:karbonat angidrid, kiruvchi radiatsiya, chiquvchi radiatsiya, issiqxona
gazlari, issiqlik balansi, quyosh energiyasi, Yer radiatsiyasi, global isish, radiatsiya, quyosh
radiatsiyasi.
Yerdakiruvchivachiquvchiradiatsiyao'rtasidagimurakkabenergiyamuvozanatisaqlanadi
. Quyoshenergiyasiningdeyarliuchdanbirqismikoinotdaaksetadi, qolganqismiatmosfera,
okeanlarvaYerdaginoorganikvaorganikmoddalardaso'riladi.
So'rilganquyoshenergiyasishamollar,
to'lqinlarvamuzningerishikabimeteorologikvagidrologikjarayonlarniboshqaradivabiosferada
fotosinteznifaollashtiradi.
UmumiyradiatsiyabalansiYeryuzasidanchiqadiganuzoqto'lqinlinurlanishorqalisaqlanadi.
Ushbu radiatsiyaning
bir qismi Yerni tark etadi, katta qismi esa yana Yerga qaytariladi.
Atmosfera tomonidan yuzaki radiatsiya va teskari nurlanishning bu aylanishi issiqxona
gazlari tomonidan saqlanadi.
Harorat, asosiy iqlim o'zgaruvchisi, molekulalar harakatida mavjud bo'lgan energiya
o'lchovidir. Yerning asosiy global energiya balansi quyosh energiyasi va yerning radiatsiya
chiqindilari natijasida koinotga qaytgan energiya o'rtasida sodir bo`ladi. Yerning ichki
qismida energiya ishlab chiqarish uning energiya byudjetiga ahamiyatsiz ta'sir ko'rsatadi.
Quyosh radiatsiyasining yutilishi asosan sirtda sodir bo'ladi va kosmosga emissiyaning katta
qismi uning atmosferasidan keladi. Atmosfera infraqizil nurlanishni samarali
o'zlashtirganligi sababli, yer yuzasi atmosfera bo'lmaganda bo'ladiganidan ancha issiqroq.
Yer tomonidan so'rilgan va ajralib chiqadigan energiya
miqdori atmosfera va sirt
sharoitlariga, shuningdek, insolyatsiyaning tarqalishiga qarab geografik va mavsumiy
jihatdan o'zgaradi. Atmosferaning yuqori qatlamidagi energiya balansi sof radiatsiyaviy
xususiyatga ega va uni Yer orbitasidagi sun’iy yo‘ldoshlar yordamida aniq o‘lchash mumkin.
Sayyoraning energiya balansi energiyaning Yerga kirib kelishi va uning koinotga
chiqishidan iborat. Energiya Yerga Quyoshdan Oyning toʻlqinli taʼsiri,
radioaktiv
izotoplarning yemirilishi va hokazolar natijasida keladi.Asosiy energiya manbai Quyoshdir.
Uning energiyasi boshqa barcha energiya manbalaridan bir necha marta kattaroqdir.
Umumiy quyosh radiatsiyasi Quyosh tomonidan Yer yuzasida yaratilgan yorug'lik bilan
Международный научный журнал
№10(100), часть1
«Научный импульс»
Мая, 2023
133
belgilanadi. Maksimal yorug'lik (100 000 lyuks) Quyosh zenitda bo'lganda erishiladi.
Yorug'likning intensivligi 2,84 ∙ 1027 yorug'lik va umumiy quyosh radiatsiyasining kuchi 3,83
1026 Vt ni tashkil qiladi, undan taxminan 2 ∙ 1017 Vt Yerga kiradi.
Quyosh nurlanishi asosan protonlar bilan ifodalanadi, ularning tezligi Yer yaqinida
300-1500 km/s ga etadi, kontsentratsiyasi esa 5-80 ion/sm3.
Quyosh chaqnashlaridan
keyin ularning konsentratsiyasi 103 ion/sm3 ga yetishi mumkin. Olovli zarralar (asosan
protonlar) hosil qiladi, ularning energiyasi 2 ∙ 107- 2 ∙ 1010 eV ga etadi. Quyosh
nurlanishining asosiy qismi spektrning ko'rinadigan qismida joylashgan.
“Atmosferada karbonat angidrid (CO2) va metan (CH4) kabi issiqxona gazlarining
kontsentratsiyasi uzoq vaqt davomida o‘sishda davom etdi va sun’iy yo‘ldosh orqali
kuzatishlar boshlangan 2003 yildan beri eng yuqori darajaga yetdi”, — deyiladi hujjatda.
Mutaxassislarning fikricha, 2010 yildan beri karbonat angidrid konsentratsiyasi 0,6 foizga,
metan esa deyarli 0,4 foizga oshgan. Natijada Yerda global isish kuzatilmoqda. 2020 yil
tarixdagi eng issiq uch yildan biri bo'ldi.
Atmosferaning so'rilishi Yerga yetib keladigan quyosh radiatsiyasini
va erdan issiqlik
emissiyasini ta'minlaydi. Quyosh energiyasining ko'p qismi atmosfera yutilishidagi bo'shliq
tufayli yer darajasiga uzatilishi mumkin, quyosh spektrining UV va IQ qismlari bundan
mustasno, ular kuchli namlanadi. Issiqlik nurlanishi atmosfera tomonidan so'riladi, faqat 8-
13 mkm oralig'ida. Bu atmosfera oynasi deb ataladi (1-rasmga qarang), u Yer yuzasidan
olingan energiyani yo'qotishning asosiy kanalidir. Spektrning bu qismida yutilishda CO2 va
H2O ustunlik qiladi. Binobarin, atmosferada issiqxona gazlari kontsentratsiyasining ortishi
atmosfera oynasining torayishiga olib keladi, bu esa global isishning asosiy muammosidir.
Ushbu qisqacha ma'lumotning asosiy jihati shundaki, atrof-muhit
radiatsiyasi va tabiiy
tizimlarning unga bo'lgan munosabati spektral selektivdir, bu Yerdagi hayot uchun juda
muhim va asosiy, ammo quyosh qurilmalarini yaratishda foydalanish mumkin bo'lgan
narsadir.
1-rasm: Yerning radiatsiya va energiya balansi.
Quyosh radiatsiyasining bir qismi atmosferaga suv bug'lari, ozon va chang tomonidan
so'riladi; boshqa qismi asosan bulutlarning yuqori chegarasida aks etadi. Quyosh
nurlanishining 40% ga yaqini atmosferaga chiqariladi va uning
dastlabki miqdorining atigi
50% ga yaqini yer yuzasiga etib boradi. So'rilgan energiyaning 1% dan kamrog'i
fotosintezga va 23-25% gidrologik aylanishga (suv aylanishiga), shu jumladan suvning
bug'lanishi va kondensatsiyasiga sarflanadi.
Международный научный журнал
№10(100), часть1
«Научный импульс»
Мая, 2023
134
Yerga kiradigan energiya va Yerdan chiqib ketadigan energiya aslida muvozanatli
emas. Bu nomutanosiblik qisman Quyoshdan keladigan energiya bilan bog'liq bo'lib, bu
fasllar va Yer atmosferasi tarkibining o'zgarishi bilan bog'liq. Inson faoliyati atmosferadagi
karbonat angidrid miqdorini oshirar ekan, energiya nomutanosibligi o'sishda davom
etmoqda. Bugungi kunda energiya muvozanati taxminan 0,9 Vtm2 ni tashkil qiladi. Bu
shuni
anglatadiki, Yerdan chiqib ketganidan ko'ra ko'proq energiya kiradi (va so'riladi).
Atmosferamizdagi karbonat angidrid va boshqa issiqxona gazlari miqdori ortib borishi bilan
bu qiymat har o‘n yilda 0,3 Vtm2 ga oshib, haroratning yanada oshishiga hissa qo‘shishi
taxmin qilinmoqda. Bu iqlim o'zgarishining eng muhim oqibatlaridan biri bo'lgan Yer
haroratining oshishiga olib keladigan energiya byudjetidagi nomutanosiblikdir.
