II-BOB. TA`LIM MUASSASALARIDA JISMONIY TARBIYA DARSLARINI TASHKIL QILISH VA O‘TKAZISH USULLARI
2.1 Jismoniy tarbiya ta’limining maqsad va vazifalari
O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi qonuniga ko`ra Davlat ta’lim standarti davlatning ta’lim sohasida o`z fuqarolari oldidagi va har bir fuqaroning davlat va jamiyat oldidagi majburiyatlarini aks ettiradigan asosiy hujjatlardan biridir. Ta’lim-tarbiya muassasalarida ta’lim uzluksizligi davomida tegishli saviyani ta’minlovchi Davlat ta’lim standarti har bir shaxsga ijtimoiysiyosiy, iqtisodiy va shaxsiy muammolarini hal etishga to`laqonli kirishish imkoniyatini beradi. “Ta’lim to`g`risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida ta’lim olish yo`llarining xilma-xilligi sharoitida har bir ta’lim muassasasi “jismoniy tarbiya” maktab kursining maqsadi - o`quvchilarning sog`lig`ini saqlash va mustahkamlash, jismoniy sifatlar va imkoniyatlarini rivojlantirish, ularda jismoniy madaniyat asoslarini shakllantirishni kafolatlovchi shart-sharoitlar yaratib berishga majburdir. Umumiy o`rta ta’lim uchun jismoniy tarbiya bo`yicha Davlat ta’lim standarti “Jismoniy tarbiya va ta’lim” kursi mazmuniga, o`quv yuklamasi hajmiga (o`quv rejasidagi o`quv soatlari), majburiy jismoniy tayyorgarlik darajasiga (jismoniy sifatlarning rivojlanishi, harakat malaka va ko`nikma-larining shakllanishi), sutka, hafta, yil davomidagi harakat rejimining majburiy hajmiga; o`quvchilarning nazariy tayyorgarligiga (jimoniy tarbiya, gigiyena, shifokor nazorati, sport tibbiyoti, o`z-o`zini nazorat va boshqalar) qo`yiladigan talablar yig`indisini belgilab beradi. Mazkur standart o`quvchilarning bilim, ko`nikma va malakalari, shuningdek, shaxsning asosiy ma’naviy, axloqiy va jismoniy sifatlari doirasini tartibga soladi; o`quv-tarbiya jarayoniga miqdoriy va sifat jihatdan baho berish tartibi va usullarini ko`rsatadi.
Jismoniy tarbiya ta’limining asosiy vazifalari:
- jismoniy madaniyat ta’limining darajasiga mosligi va barcha uchun barobarligini ta’minlash;
- jismoniy tarbiya mazmunining halqaro mezonlarga mosligini ta’minlash, jismoniy tarbiya va sport sohasida o`quvchilarni jismoniy imkoniyatlari va bilimlariga ko`ra jahon darajasiga olib chiqish;
- jismoniy tarbiya va ta’lim jarayonini tartibga solish;
- turli yo`nalishlarda jismoniy tarbiya va ta’lim jarayonini nazorat qilish va boshqarish; - ta’limni insonparvarlashtirish;
- jismoniy tarbiya ta’limi sifatini oshirish.
“Jismoniy tarbiya” maktab kursi maktabning o`quvchilar sog`lig`ini saqlash va mustahkamlash, asosiy jismoniy sifatlarini rivojlantirish, hayotiy zarur harakatlar malaka va ko`nikmalarini shakllantirish, o`z-o`zini jismoniy takomillashtirish istak va ehtiyojlarini shakllantirish, jismoniy madaniyat sohasida ijobiy qiziqishlarni o`stirish faoliyatida asosiy bo`g`in hisoblanadi. Jismoniy tarbiya va ta’lim maktab kursining tarkibi.
“Jismoniy tarbiya va ta’lim” kursi umumiy o`rta ta’limda quyidagilardan tarkib topadi:
jismoniy tarbiya darslari - maktabda jismoniy tarbiya va ta’limning asosiy shakli. Ularning miqdori tayanch o`quv rejasida haftasiga 2 o`quv soati hisobidan belgilangan;
harakat faoliyatining darsdan tashqari shakllari: darsdan oldin o`tkaziladigan gimnastika;
umumiy o`rta ta’lim darslarida jismoniy tarbiya daqiqalari uzaytirilgan tanaffuslardagi dinamik pauzalar;
ko`ngilochar o`yinlar; jismoniy mashq mashg`ulotlarining sinfdan tashqari shakllari:
sport seksiyalari, fakultativlar, o`quvchilar qiziqishiga qarab ochilgan to`garaklar va boshqalar;
umummaktab tadbirlari: bayramlar, sport turlari bo`yicha musobaqalar, spartakiadalar, viktorinalar va boshqalar;
mustaqil mashg`ulotlar: ko`pincha uy vazifalarini bajarish tarzida;
BO`SM sport sho`balaridagi mashg`ulotlar, safarlar, o`yinlar va boshqalar. Mashg`ulotlarning barcha shakllari va turlari haftasiga boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun 8-10 soat, 5-9-sinf o`quvchilari uchun 10-12 soat harakat rejimini ta’minlab berishi kerak. Belgilangan hajm o`quvchilarning ko`rsatilgan guruhlari uchun yetarli darajada zarur va minimal darajada majburiydir. Nosog`lom, jismoniy rivojlanish va tayyorgarligi past darajali o`quvchilar uchun maxsus (individual-differentsial) rejim o`rnatiladi. Jismoniy tarbiya va ta’lim mazmuni, metodik asosi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan jismoniy tarbiya dasturi bilan belgilab berilgan. “Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayoni pedagoglardan maktabda ishlash uchun jismoniy tarbiyaning asosi nimalardan iboratligi, uning mazmuni, tashkil qilinishini, bolalarni harakatga o`rgatish bilishni talab qiladi”. Maktab yoshidagi bolalarda jismoniy tarbiya jarayonining maqsadi astasekinlik bilan ularni jismoniy kamolotga erishishi va shu asnoda hayotga, ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorlashni nazarda tutadi. Jismoniy tarbiya darslari ta’lim borish (o`qitish), tarbiyalash va sag’lomlashtirish jismoniy tarbiya jarayonining umumiy vazifalaridan kelib chiqib, har bir dars uchun aniq “Tanishtirish”, “O`zlashtirish”, “mustahkamlash”, “Takomillashtirish”dek mazmunga ega bo`lgan xususiy vazifalarni qo`yish va uni hal qilishni nazarda tutadi. Yosh avlodni ham jismoniy, ham aqliy jihatdan yetuk va komil etib tarbiyalash vazifasi qo`yilgan davrlarda ikki tarbiyaviy yo`nalishni uyg`un holda olib borish va samaradorligini ta’minlash bosh masala hisoblangan. O`quvchilar jismoniy tarbiyasi jarayonida umumiy va xususiy vazifalar hal qilinadi. Umumiy vazifalar – bilim berish, jisman tarbiyalash va sog`lomlashtirishdan iborat bo`lib, xususiylari esa jismoniy tarbiyadan Davlat ta’lim standarti dasturidagi maxsus vazifalar tarzida hal qilinadi. xususiy vazifalarga quyidagilar kiradi:
1) o`quvchilar organizmning sog`ligini mustahkamlash, rivojlantirish va chiniqtirish;
2) turli xildagi mehnat faoliyatiga tayyor bo`lish uchun shu yoshga mos bo`lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirish;
3) hayot uchun kerakli harakat malakalari va ko`nikmalarini rivojlantirish va Keyinchalik kerak bo`ladiganlari bilan qurollantirish;
4) o`quvchilarga jismoniy madaniyatga oid yangi bilimlarni berish;
5) o`quvchilarni jismoniy mashqlar bilan muntazam shug`ullanishiga qiziqtirish va unga odatni shakllantirish;
6) o`quvchilarni jismoniy madaniyat faollari qilib tarbiyalash va bu bilan ularda tashkilotchilik qobiliyatini tarbiyalashdek vazifalarni hal qiladi. Bu vazifalar ma’naviy tarbiyaning elementlari hisoblangan axloqiy ruhiy estetik va mehnat tarbiyalarining vazifalari bilan birgalikda o`quvchilarni yoshini ulg`ayishi, jisman tayyorgarligiga qarab o`qitishning ayrim etaplarida aniqliklar kiritiladi va maktab yoshining quyidagi p xil guruhidagi ta’lim tarbiya ishlarida hal qilinadi. Maktab yoshining 6 (7), (10) 11 yoshlilarda (1-4 sinflar) organizm tabiiy rivojlanishida bo`ladi. Biz uni garmonik rivojlanishini yo`lga qo`yishimiz kerak bo`ladi. Markaziy nerv tizimidagi boshqarish funktsiyasi, harakat tayanch apparati faoliyati ishini, yurak-tomir, nafas olish organlari ishini yanada rivojlantirishga e’tibor beriladi, bulardan tashqari qomatni to`g`ri tuta bilishga o`rgatiladi. Bu jarayonga shaxsiy gigiyena qoidalariga oid bilimlar qo`shib berish bilan tarbiya jarayoni yo`lga qo`yiladi. 12-15 yoshlilarda (5-9 sinflar) jismoniy mashqlar o`sayotgan yosh organizmga samarali ta’sir ko`rsatadi. Shuning uchun jismoniy sifatlarni rivojlanishiga qulay imkoniyatlar ochilgan bo`ladi. Jismoniy tarbiyaning jismoniy bilimlar berish vazifasi hayotda uchraydigan harakat malakalarini ratsional texnikasi bilan tanishtirish (gimnastika, yengil atletika, sport o`yinlari, velosipedda yurish va sport taktikasi)ga oid oz bo`lsa ham nazariy tushuncha berishdir. Bu davrda bolalarni “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testining talablari va normalarini topshirishga tayyorlash yo`lga qo`yiladi. Jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish natijasida sport mahoratini oshayotganligini, jismoniy madaniyatni jamiyatdagi roli va ahamiyatini tushuntirish jarayoni yo`lga qo`yiladi. Asta sekinlik bilan tashkilotchilik qobiliyati takomillashtiriladi, musobaqa qoidalari o`zlashtiriladi, hakamlik qilish malakalari rivojlantiriladi va chiniqtirish maqsadida tabiatning sog`lomlashtiruvchi kuchlaridan fo ydalanishga o`rgatish lozim bo`ladi. 16-18 yoshdagi umumta’lim maktabi, akademik litseylari va kasb hunar Kollejlarining o`quvchilari organizmi yoshi ulg`aygan sari baquvvatlashadi. Jismoniy tarbiya esa bu jarayonni yanada kuchaytirishga yo`naltiriladi. Jismoniy mashqlar bilan tizimli shug`ullanish ta’lim tizimining shu yoshdagilarida ish qobiliyatini yaxshilash, asosiy harakat faoliyatlari uchun chidamlilik zahiralarini oshirish, o`z tanasini boshqara olish, kuch, tezkorlik, chaqqonlik va boshqa har kim jismonan garmonik tarbiya alomatlarini chuqurlashtirishga e’tiborni qaratadi. Organizm o`sib borar ekan uning funktsional imkoniyatlarini oshib borishi ham tabiiy.Oldin egallangan harakat malakalari zahirasi bazasida yangi, keyin egallanishi lozim bo`lgan harakat malakalari uchun poydevor yaratiladi. Bu yoshdagilarda ularning jismoniy madaniyat sohasidagi bilimlarni boyitish, spor trenirovkasi asoslari, sportchini o`zo`zini nazorat qilishi qoidalariga o`rgatish maqsadga muvofiq bo`ladi. Jismoniy tarbiya vositalari. 6 (7) - (10) 11 yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasi uchun asosiy vosita qilib asosiy gimnastika, harakatli o`yinlar, rolikli konkida, velosipedda yurish, ekskursiya va sayohat hamda tabiat qo`ynida o`ynaladigan o`yinlar va jismoniy mashqlar olingan. Bu yoshdagilarda suzish, Tennis bo`yicha muntazam mashg`ulotlar uyushtirish mumkin. Sog`ligi yomonlashgan bolalarga maxsus mashg`ulotlar – davolash gimnastikasi tarzidagi yoki maxsus tibbiy guruhga ajratilgan bolalar uchun alohida mashg`ulotlar yo`lga qo`yiladi. 16-18 yoshdagilar uchun jismoniy tarbiya vositasi qilib asosiy gimnastika (kichik yoshdagilarga nisbatan og`irroq mashqlar bilan), tanani boshqarish mashqlari, “Alpomish” va “Barchinoy” maxsus testi mashqlari, to`siqlardan oshish, jamoa bo`lib o`ynaladigan harakatli o`yinlar (osonlashtirilgan qoidada) va boshqalar olinadi. Bu yoshda sport o`yinlariga, gimnastika, yengil atletika, rolikli konkida yurish, yugurishdek sport turlarida bolalar yuqori natijalariga erishishlari mumkin. Bulardan tashqari ularda turistik poxodlar, piyoda yurish, krosslar hamda dalada o`ynaladigan va harbiylashtirilgan o`yinlar o`tkazilishi mumkin. 16-18 yoshdagilar uchun (litseylar) asosiy va sport gimnastikasi va boshqa sport turlari vosita bo`ladi. Umumiy jismoniy tayyorgarligining ko`rsatkichlari “Alpomish” va “Barchinoy” kompleksi talablari va normalari darajasida bo`lishi lozim. Bulardan tashqari sayir va poxodlar uyushtirilishini tarbiya jarayonidagi samarasi katta bo`lishi mumkin. 2. Jismoniy tarbiya darsining pedagogik tuzilishi Dars ham boshqa jismoniy mashg`ulotlari singari uch qismga: tayyorgarlik, asosiy va yakuniy qismlarga bo`linadi. So`ngra belgilangan qismlarning oldiga qo`yilgan vazifalarni hisobga olgan holda darsning aniq vazifalariga muvofiq uning detallashgan tuzilishini ishlab chiqishga kirishiladi. Natijada, darsning quyidagicha tipik tuzilishi hosil bo`ladi. Tayyorgarlik qismiga avvalo o`quvchilarni dastlabki uyushtirish kiradi. Bu asosan qism xonalarda tartib o`rnatishdan, kiyim kechaklarni va foydalaniladigan asboblarni tayyorlab qo`yishdan, navbatchilar bilan qisqacha instruktaj o`tkazishdan, mashg`ulot o`tkaziladigan maydonchaga chiqishdan oldin o`quvchilarnin saflanishidan va shu kabilardan iborat bo`ladi. Darsning boshlanishida vazifa qo`yish funktsiyasini turli harakatlar ado etishi mumkin: dars oldidan bir qator saflanish, bildirgi berish, diqqat uchun maxsus mashqlar, darsning maqsadini e’lon qilish va boshqalar shular jumlasidandir. Ulardan alohida-alohida yoki kompleks tarzda foydalanish mumkin. Pedagogik jihatdan darsni dastlabki uyushtirish paytida hilma-xil masalalar hal etiladi: o`quvchilarni saflanishga o`rgatish, qomatni to`g`ri tutishga odatlantirish, buyruqni ijro etishda aniqlikka erishish va shu kabilar. Tushuntirish ishlari butun dars davomida uchrab turadi. Aslini olganda darsda har bir yirik masala hal etilishi oldidan va darsni umuman intihosiga yetkazish oldidan shunday bo`lishi kerak. Darsning tashkiliy tomonlarini to`g`ri amalga oshirish o`qituvchining eng muhim vazifalaridan biridir. Shundagina o`quvchilar batartib harakat qiladigan, butun e’tiborlarini boshlanadigan ishga jalb etadigan bo`ladilar va hokazo. Darsning birinchi qismida boshlanadigan asosiy faoliyatga funktsional tayyorgarlik markaziy o`rinni egallaydi. Bunga me’yorlash oson, tayyorlanish va bajarishga ko`p vaqt ketmaydigan mashqlar yordamida erishiladi. Yurish, sakrash, umumiy rivojlantirish mashqlari, oddiy raqs qadamlari, o`yinlar va o`tgan mashg`ulotlardan o`quvchilarga yaxshi tanish bo`lgan harakatlar shular jumlasidandir. Bu harakatlarni bajarish vaqtida bilim va tarbiya berish vazifalari (tanishtirish, o`rgatish va takomillashtirish, tezlikni oshirish va h. k) hal etilishi mumkin. Biroq har safar bu vazifalarni shunday hal qilish kerakki, unda ishga psixologik va fiziologik kirisha borish keraklicha birin-ketinlikda mumkin qadar Tez, lekin darsning tayyorgarlik qismi doirasidan chiqib ketmay bajarilishi kerak. Darsning tayyorgarlik qismida hal etiladigan vazifalar orasida ham fiziologik omillarga, ham mashqlarning mazmunan birin-ketinligiga mos muayyan mantiqiy aloqadorlik bo`lishi ko`zda tutilishi kerak. Masalan, umumiy rivojlantirish mashqlari kompleksini birin-ketinlik printsipiga rioya qilgan holda ko`pincha quyidagi tartibda bajariladi: kerishish mashqlari; qo`l va yelka kamari uchun mashqlar; oyoqlar uchun mashqlar, cho`nqayishlar; gavda uchun mashqlar; sakrash; muskullarni bo`shashtirish mashqlari. Darsning tayyorgarlik qismi undan keyingi qismlar bilan bog`liq bo`lishi kerak. Dars boshida koordinatsiya mexanizmlari va jismoniy nagruzkalarning harakteriga qarab tanlanadigan mashqlar boshlanadigan asosiy faoliyatning xususiyatlariga muvofiq bo`lmog`i zarur. Buning uchun maxsus yaqinlashtiruvchi mashqlar qo`shiladi, Tayyorgarlik qismiga hammasi bo`lib umumiy vaqtning taxminan 10-15 foizi ajratiladi. Darsdagi eng murakkab vazifalar darsning asosiy qismida hal etiladi. Bu qism ham aniq mazmunga qarab bir yoki bir necha bo`limdan iborat bo`lishi mumkin. Ish qobiliyatining, ayniqsa, ruhiy ish qobiliyatining maksimal bo`lishi g`oyat qisqa muddat davom etadigan hodisadir. Bu fakt ma’lum darajada darsning asosiy maqsadini hal etish tartibini belgilaydi. Odatda printsipial yangi materialni, Koordinatsion jihatdan juda murakkab harakatlarni o`rganish bilan bog`liq bo`lgan eng murakkab vazifalar darsning asosiy qismi boshida hal etiladi. Bunda o`rgatish bosqichlari hisobga olinadi va vazifa qo`yishda quyidagi tartibga rioya qilinadi ya’ni, tanishtirish, o`rgatish, takomillashtirish. Jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash odatda quyidagi tartibda rejalashtiriladi: Tezkorlikni, kuchlilikni, chidamlilikni oshiruvchi mashqlar. Qobiliyatlarni kompleks tarbiyalashdagina shunday qilinadi. Sportning har xil turlari bo`yicha o`tkazilayotgan darslarda ish qobiliyatining eng yuksak paytidan maxsus qobiliyatlarni rivojlantirish uchun foydalaniladi. Masalan, shtangachilar bu paytdan kuch-quvvatlarini oshirish uchun foydalanadilar. Hayotda, amaliy faoliyatda u yoki bu harakat vazifalarini turli sharoitda hal etishga to`g`ri keladi. Shuning uchun bilim berish vazifasini hal etish bilan jismoniy qobiliyatlarni tarbiyalash ketma-ketligini shunday tanlash kerakki, unda o`quvchilar organizmning turli holatlarida yuksak ish qobiliyati namoyon etishga o`rgansinlar. Darsning asosiy qismida mashqlarning tayyorlov, asosiy va boshqa turlari bo`ladi. Ularni o`tkazishda ham har safar ma’lum tartibni ko`zda tutish kerak. Zarur bo`lsa, biron asosiy pedagogik vazifani hal etishdan oldin tayyorlov mashqlari yordami bilan ishga kirisha borish mumkin. Masalan, yuqori razryadli gimnastikachilar shunday qiladilar.
Darsda shug`ullanuvchilarning emotsional holatini ko`tarish va jismoniy qobiliyatlarni namoyon bo`lishini intensivlashtirish uchun musobaqa va o`yin meTodlaridan keng foydalaniladi. Dars asosiy qismining aniq qancha davom etishi mashqlarning intensivligiga, shug`ullanuvchilarning yoshi va jinsiga, darsni boshlash hamda tugatish uchun zarur bo`lgan vaqtning miqdoriga bog`liq. Masalan, maktabdagi darsda asosiy qismga 25-30 daqiqa, sport mashg`ulotlarida esa 90 daqiqa va undan ortiq vaqt ajratiladi. Shunday qilib, asosiy qismning tuzilishi ham tayyorgarlik qismidagi singari g`oyatda murakkab bo`lishi mumkin. Darsni yakunlash ish qobiliyatini pasaytirish bilan bog`liq. Snaryadlarni yig`ishtirish, mashg`ulotlarni tugatish uchun qayta saflanishning o`ziyoq deyarli stixiyali ravishda shug`ullanuvchilarni bir qadar tinchlantiradi, nagruzkani kamaytirishga xizmat qiladi. Biroq o`quv-tarbiya vazifasining spetsifikasi hamda dars yakuniy qismining mazmuni shug`ullanuvchilardan intensiv harakat faoliyatini oqilona tugallay bilishni talab qiladi. Darsning yakuniy qismi uchun quyidagi pedagogik vazifalar tipik hisoblanadi: turli daraja kuchlanishdagi harakatlarni ixtiyoriy bajara bilishni, mashqlar kuchini, sur’atini, tezligi asta-sekin kamaytira bilishni o`rgatish; bajarilgan ishni tahlil qila bilishni o`rgatish; diqqatni o`qishga, mehnatga, dam olishga ko`chira bilishni o`rgatish. Bu vazifalarni hal etmoq uchun me’yorlash oson bo`lgan yurish, yengil yugurish, oddiy harakatlar, raqs elementlari va boshqa shu singari mashqlar tanlanadi. Bu vazifalarning hal etilish tartibi bir vaqtning o`zida nagruzkani kamaytirishni ta’minlashi kerak. Darsning yakuniy qismi mantiqan bir-biri bilan bog`liq bo`lgan bir necha bo`limdan iborat bo`lishi mumkin. Darslarda yakuniy qism vazifalarining didaktik jihatdan to`g`ri, ketma-ketligi nazarda tutilgan bo`lishi kerak. Uy vazifalariga alohida e’tibor berish kerak. Darslar jismoniy tarbiya jarayonining bir qismigina bo`lib, mustaqil mashqlar, musobaqa, o`yin va shu kabilarda ishtirok etish bilan to`ldiriladi. Uy vazifalariga e’tiborsizlik mashg`ulotlarning dars va darsdan tashqari formalari o`rtasidagi aloqani buzadi.
|
