|
Oliy ta’limni boshqarishda tizimli tahlil asoslari. Tizim darajalari va ierarxiyalari nazariyasi
|
| bet | 1/2 | | Sana | 30.05.2024 | | Hajmi | 257,62 Kb. | | #257772 |
Bog'liq Документ Microsoft Word
OLIY TA’LIMNI BOSHQARISHDA TIZIMLI TAHLIL ASOSLARI. TIZIM DARAJALARI VA IERARXIYALARI NAZARIYASI
Reja:
1. Oliy ta’limni boshqarishda tizimli yondashuv asoslari: tizim tushunchasi, uning yelementlari va xossalari.
2. Tizim darajalari va ierarxiyalari nazariyasi: universitetda vertikal va gorizontal boshqaruv tuzilmasini tahlil qilish.
3. Oliy ta’limni boshqarishda tizimli tahlil va tizimli yondashuvni qo‘llash.
Tayanch tushunchalar: tizimli yondashuv tizimiy tahlil, tizim, elementlar, ierarxiya, daraja, vertikal integratsiya, gorizontal integratsiya, markazlashtirish va markazsizlashtirish, aloqa, inovatsiya, tuzilmasi, boshkaruv, tahlil, jihat, modernizatsiya, texnologik, keys stadi, bosqichi, sinergetika, integratsiya, afzalliklar, cheklovlar.
1.1. Oliy ta’limni boshqarishda tizimli yondashuv asoslari: tizim tushunchasi, uning yelementlari va xossalari.
Hozirgi vaqtda tizimiy tadqiqotlarning eng konstruktiv yo‘nalishi bo‘lib tizimiy tahlil hisoblanadi. Tizimiy tahlilning yagona ta’rifi mavjud emas va bu atama adabiyotlarda noaniq ishlatiladi. Ba’zi ishlarda tizimiy tahlil "rejalashtirish bilan bog‘liq boshqaruv funksiyalarida tizim tushunchalarini qo‘llash"[1] yoki hatto strategik rejalashtirish va rejalashtirishning maqsadli bosqichi deb ta’riflanadi.
Boshqalarida, "tizimiy tahlil" atamasi "tizimni tahlil qilish" yoki "tashkilotni tizimiy boshqarish"[2] atamalarining sinonimi sifatida ishlatiladi. Biroq, adabiy manbalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, "tizimiy tahlil" atamasi faqat tizimning maqsadlari va funksiyalarini shakllantirishda, korxona, mintaqani rivojlantirishni rejalashtirishda yoki umuman tizimni, shu jumladan uning maqsadlari va tashkiliy tuzilishini o‘rganishda qo‘llaniladi. Bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar tizimiy tadqiqotlarining boshqa yo‘nalishlaridan quyidagilar bilan farq qiladi:
birinchidan, ularda tizimli tadqiqotlar o‘tkazish, qarorlar qabul qilish jarayonini tashkil etish metodologiyasini taklif qilishadi, muayyan sharoitlarda metodologiya bosqichlarini amalga oshirishga yondashuvlar taklif qilinadi;
ikkinchidan, ularda maqsadlar bilan ishlash, ya’ni ularni tadqiq qilish, shakllantirish, tuzish yoki ajratish taklif qilinadi.
Ba’zi bir mualliflar hattoki tizimiy tahlilning ta’rifida ham bu maqsadli tizimlarni tadqiqot qilish metodologiyasi ekanligini ta’kidlashadi[3]. Bundan tashqari, metodologiyani ishlab chiqish, uning bosqichlarini bajarish usullari va texnikasini tanlash tizimlar nazariyasi tushunchalari va qonunlaridan foydalanishga asoslangan.
Tizimiy tahlil - bu murakkab tizimlarni boshqarishni tashkil qilish, turli xil xarakterdagi juda katta miqdordagi ma’lumotni baholash nuqtai nazaridan qaror qabul qilish muammolarini o‘z ichiga oladigan ilmiy fan. Tizimiy tahlilni qo‘llashdan maqsad, asoslangan tanlov amalga oshiriladigan ko‘plab alternativalarning kengayishini hisobga olgan holda qabul qilinadigan qarorning asoslanganlik darajasini oshirish asosida murakkab tizimlarni boshqarishni tashkil etish samaradorligini oshirishdir. Tizimiy tahlil eng soddalashtirilgan shaklda, qaror qabul qilayotganda o‘rganilayotgan ob’ekt, jarayon, hodisaning mumkin bo‘lgan jihatlari va bog‘lanishlarini e’tiborsiz qoldirmaslikka imkon beradigan ma’lum uslubdir[4].
Tizimiy tahlilning asosiy vazifalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
• qarama-qarshiliklarni ochish, muammolarni aniqlash, ularni o‘rganish, maqsadlarni shakllantirish, maqsadga erishish uchun eng yaxshi yechimni tanlash;
• tashkiliy boshqaruv tizimining maqsadlari va funksiyalarini shakllantirish va tahlil qilishni osonlashtiradigan vositalarni ishlab chiqish va ulardan foydalanish;
• murakkab tizimlarning mumkin bo‘lgan xatti-harakatlarini aniqlash va ularning miqdoriy yoki sifatiy bahosi;
• qarorlar qabul qilish usullarini ishlab chiqish va qarorlar sifatini belgilovchi mezonlarni asoslash;
• turli fizikaviy tizimlarning ishlashi va rivojlanishi qonuniyatlarini dialektik umumlashtirish asosida sifatli va miqdoriy tahlil usullaridan keng foydalanish.
Tizimiy tahlilda zamonaviy matematik apparatlar va kompyuter tizimlaridan foydalaniladi, ammo murakkab tizimlarni tavsiflash uchun, shu jumladan ularning xatti-harakatlarini oldindan aytib berish uchun faqat qat’iy matematik usullarga tayanib bo‘lmaydi. Shuning uchun tizimni tahlil qilishda norasmiy protseduralar - har xil tabiatdagi oqilona afikrlar qo‘llaniladi va murakkab tizimlarni o‘rganishda yuzaga keladigan tizimiy tahlilning markaziy uslubiy muammolaridan biri bo‘ilb tahlil va sintezning rasmiy va norasmiy usullarining kombinatsiyasi hisoblanadi.
Zamonaviy fanlarning deyarli barchasi tizimiy tamoyil asosida qurilgan.
Tizimiy yondashuv - bu shunday yondashuvni, unda har qanday tizim (ob’ekt) chiqish (maqsad), kirish (resurslar), tashqi muhit bilan aloqa va qaytuvchi aloqaga ega bo‘lgan o‘zaro bog‘liq elementlar (tarkibiy qismlar) majmui sifatida qaraladi. Bu eng murakkab yondashuvdir. Uning mohiyati tizimlarning umumiy nazariyasi talablarini amalga oshirishdan iborat bo‘lib, unga muvofiq tadqiqot jarayonida har bir ob’ekt katta va murakkab tizim sifatida, shu bilan birga ko‘proq umumiy tizimning elementi sifatida ko‘rib chiqilishi kerak.
Tizimiy yondashuvning keng qamrovli ta’rifi o‘rganish majburiy va amalda foydalanish lozim bo‘lgan quyidagi yetti jihatni o‘z ichiga oladi:
1. tizimiy-elementli yoki tizimiy-kompleksli, bu ushbu tizimni tashkil etuvchi elementlarni aniqlashdan iborat. Barcha ijtimoiy tizimlarda siz tarkibiy qismlarni (ishlab chiqarish vositalari va tovarlar), jarayonlarni (iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy va boshqalar) va g‘oyalarni, odamlarning ilmiy anglab yetilgan manfaatlari va umumiyliklarini topishingiz mumkin;
2. tizimiy-tuzilmali, bu tizimning elementlari o‘rtasidagi ichki aloqalar va bog‘liqliklarni aniqlashdan iborat va o‘rganilayotgan tizimning ichki tashkil etilishi (tuzilishi) to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishga imkon beradi;
3. tizimiy-funksional, mavjud bo‘lgan funksiyalarning yaratilishi va faoliyat ko‘rsatishi uchun sabab bo‘lgan funksiyalarni aniqlash;
4. tizimiy maqsadli, bu tizimning maqsadlari va maqsad ostilarini ilmiy jihatdan aniqlab olish, ularni bir-biri bilan o‘zaro muvofiqlashtirish zarurligini anglatadi;
5. tizimiy-resursli, tizimning ishlashi uchun zarur bo‘lgan resurslarni aniq identifikatsiyalashdan iborat bo‘lgan muayyan tizimni hal qilish uchun;
6. tizimiy-integratsiyalashgan, tizimning yaxlitligi va xususiyatlarini ta’minlovchi sifat xususiyatlarining umumiyligini aniqlashdan;
7. tizimiy-aloqali, bu ma’lum bir tizimning boshqalar bilan tashqi aloqalarini, ya’ni uning atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatlarini aniqlash zarurligini anglatadi;
8. tizimiy-tarixiy, bu tekshirilayotgan tizimning vujudga kelishi sharoitlari, uning o‘tgan bosqichlari, hozirgi holati va rivojlanish istiqbollarini aniqlashga imkon beradi.
Tizimiy yondashuv menejmentni tashkil etishning zamonaviy nazariyasiga ilmiy tahlil va fikrlashning mashhur uslubi sifatida kirib keldi. Tizimiy fikrlash qobiliyati zamonaviy rahbar uchun talablardan biriga aylandi. Tizimiy fikrlash bu tanlov emas, balki ishlab chiqarish zarurati. Tizimiy fikrlash qarorning oqibatlarini ko‘rishga, shuningdek muammoning sababini bilib olishga imkon beradi.
Tizimlar rivojlanishining ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganishga asoslangan tizimiy yondashuvning maqsadi multiekranli sxema bo‘yicha fikrlashni tashkil qilish uchun qoidalar yaratishdir.
Tizimiy yondashuv tadqiqotchiga ob’ektning yaxlitligini aniqlashga, undagi turli xil bog‘lanishlarni aniqlashga va ularni yagona nazariy qolipga keltirishga yo‘naltiradi. Hozirgi vaqtda tizimiy yondashuv ob’ektlarni tizim sifatida ko‘rib chiqishga asoslangan ilmiy bilimlar va ijtimoiy amaliyot metodologiyasining yo‘nalishi sifatida tushuniladi. Shunga ko‘ra, tashkil qilish nazariyasida tizimiy yondashuvning mohiyati tashkilotni tizim sifatida namoyon qilishdir.
Bundan tashqari, tizimis yondashuv har qanday tizimni quyi tizim sifatida ifodalaydi: har qanday tizimda tizimlar ierarxiyasining yuqori darajasida bo‘lgan supertizim mavjud. Tizimiy yondashuv bilish usullari, tadqiqot va qurilish usullari, tabiiy yoki sun’iy ravishda yaratilgan ob’ektlarni tavsiflash va tushuntirish usullarini ishlab chiqishda ma’lum bir bosqichni anglatadi. Tizimiy yondashuv murakkab rivojlanayotgan ob’ektlarni - ko‘p bosqichli ierarxiyalarni o‘rganishda, odatda, o‘z-o‘zini tashkil etadigan biologik, psixologik, ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa tizimlarni, bir so‘z bilan aytganda - tashkilotlarni o‘rganishda keng qo‘llaniladi.
Yuqorida aytilganlarga asoslanib, biz tizimiy yondashuvning ta’rifini keltiramiz.
Tizimiy yondashuv - bu fanning uslubiy yo‘nalishi bo‘lib, uning asosiy vazifasi turli xildagi va sinfdagi tizimlarni - murakkab tashkil etilgan ob’ektlarni tadqiq qilish va qurish usullarini ishlab chiqishdir.
Tizimiy yondashuv haqida ikki tomonlama tushunishni uchratish mumkin: bir tomondan, mavjud tizimlarni tahlil qilish, boshqa tomondan, maqsadlarga erishish uchun tizimlarni yaratish, qurish, sintez qilish. Ta’limga nisbatan qo‘llaganda, ko‘pincha tizimiy yondashuv tizimni tahlil qilish nuqtai nazaridan ob’ektni har tomonlama o‘rganish sifatida tushuniladi.
Shunday qilib, tizimiy yondashuv tizimiy tahlilga ko‘ra kengroqdir: tizimiy yondashuv - bu tizimiy tahlilsiz tasavvur etib bo‘lmaydigan yo‘nalish, metodologiyadir.
Darhaqiqat, amalda tizimiy yondashuv ko‘pincha tizimiy tahlil shaklida amalga oshiriladi. Tizimiy tahlil tizimiy yondashuvning eng muhim usullaridan biri sifatida, odatda yetarli darajada aniq ifodalanmagan muammolarni hal qilishning samarali vositasi sifatida ishlatiladi. Shunga ko‘ra, tizimiy tahlil qilish muammoni aniqlashtirish va uni iqtisodiy va matematik usullardan foydalangan holda hal qilingan muammolar qatoriga ajratish, ularni hal qilish mezonlarini topish va maqsadlarni batafsil bayon qilishga keltiriladi. Tizimiy tahlil har qanday fan tomonidan o‘rganiladigan murakkab tizimlar bilan bog‘liq bo‘lgan umumiy qonuniyatlarni o‘rganadi.
Tizimiy tahlil - murakkab ob’ektlarni tadqiq qilish va qurish usullari va vositalari, birinchi navbatda, texnik, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarni yaratish va boshqarishda qaror chiqarishni asoslash usullari to‘plami hisoblanadi.
Yuqoridagi ta’riflar doirasida tizimiy yondashuv va tizimiy tahlil murakkab ob’ektlarni tizim sifatida taqdim etish, ushbu tizimlarni modellashtirish va tahlil qilish orqali o‘rganish uchun metodologiya vazifasini bajaradi. Aynan tizimiy tahlil bu tizimning ishlashi va optimallashtirishning eng yaxshi natijalariga olib keladigan sharoitlarni aniqlashga imkon beradi. Bundan tashqari, har qanday ob’ekt nafaqat ajralmas, birlashtirilgan yaxlit, balki o‘zaro bog‘liq komponentlar tizimi, ularning xususiyatlari va jihatlari sifatida ko‘rib chiqiladi. Shunga ko‘ra, tizimiy tahlil murakkab muammoni va uni iqtisodiy va matematik usullar yordamida hal qilish mumkin bo‘lgan vazifalarni aniqlashtirish, maqsadlarni batafsil bayon qilish, optimallash mezonlarini topish, maqsadlarga erishish uchun samarali tashkil etishni konstruksiyalashga keltiriladi.
Tizimiy tahlil katta murakkab tizimlarni tadqiq etish va loyihalashtirish, ularni to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar, cheklangan manbalar va vaqt sharoitida boshqarish zaruriyati natijasida shakllandi. Tizimiy tahlil katta va murakkab tizimlarni o‘rganadi. Katta va murakkab tizimlarni ajratadigan umume’tirof etilgan chegara mavjud emas. Shu bilan birga, "katta tizim" atamasi shu jumladan yuir turdagi ko‘p darajali bog‘lanishlarga ega bo‘lgan elementlarni o‘z ichiga olgan ko‘p komponentli tizimlarni ifodalaydi.
Agar katta o‘lcham tufayli o‘rganish yoki modellashtirish qiyin bo‘lsa, ya’ni S tizimning holatlar to‘plami katta bo‘lsa bunday tizim katta tizim deb ataladi. Qaysi o‘lchamni katta deb hisoblash mumkin? Biz bu to‘g‘risida faqat ma’lum bir muammo (tizim), tekshirilayotgan muammoning aniq maqsadi va aniq manbalarga nisbatan mulohaza qilishimiz mumkin. Katta tizim yanada kuchli hisoblash vositalaridan (yoki manbalardan) foydalangan holda yoki kichik o‘lchamdagi vazifalarga (agar iloji bo‘lsa) bo‘linib, kichik o‘lchamli tizimiga tushiriladi. Katta tizimlar bu yuqori darajadagi murakkablikdagi tizimlar bo‘lib, ularning quyi tizimlari ham murakkab tizimlarning toifalariga kiradi. Katta tizimni tavsiflovchi qo‘shimcha funksiyalar quyidagilardan iborat:
katta o‘lchamlar;
murakkab ierarxik tuzilma;
katta axborotli, energetik va moddiy oqimlar tizimida sirkulyatsiya qilish;
tizimni tavsiflashdagi noaniqlikning yuqori darajasi.
Katta tizimlarga misollar:
energotizim, uning tarkibiga energiyaning tabiiy manbalari (daryolar, kimyoviy yoki yadro yonilg‘i konlari, quyosh va shamol energiyasi), elektrostansiyalar, o‘zgartiruvchi podstansiyalar, xizmat ko‘rsatuvchi personal, energiya uzatish liniyalari, energiya iste’molchilari;
ishlab chiqarish korxonalari, unga xom-ashyo va energiya bilan ta’minlash manbalari, personal, texnologik uskunalar, uni ta’mirlash vositalari, texnik hujjatlar, moliya, mahsulotni sotish, hisobga olish va hisobot;
tovarlarning yetkazib beruvchilarini, savdo nuqtalarini, personal, moliya, hisobga olish va hisobotni o‘z ichiga oladigan savdo tarmog‘i;
tirik organizm uning tarkibiga quvvat berish, nafas olish , harakatlanish, asab va gumoral regulyatsiya tizimlari, parchalanayotgan elementlarni (hujayralarni) qayta tiklanishini va o‘zidan hosil bo‘lgan organizmlarni qayta yuzaga keltirish.
Katta tizimni boshqarish, odatda, ierarxik tizim ko‘rinishida quriladi, uning eng yuqori organi quyi darajadagi bir nechta bo‘linmalarni boshqaradi, ularning har biri o‘z navbatida yanada quyi darajadagi bo‘linmalarni boshqaradi. tizimlar va ko‘p jihatdan o‘zlarining kamchiliklaridan xalos bo‘ladilar. Bunday boshqarish tuzilmasi markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan tizimning afzalliklarini qo‘llashga va sezilarli darajada kamchiliklardan xalos bo‘lishga imkon beradi
O‘z navbatida, "murakkab tizim" atamasi har xil turdagi o‘zaro bog‘liq va ta’sirchan elementlarning ko‘pligi va ular orasidagi ko‘p va turli xil bog‘lanishlarga ega bo‘lgan tarkibiy va funksional jihatdan murakkab ko‘p komponentli tizimlarni tavsiflaydi.
Tizimni samarali tavsiflash (holatlar, faoliyat ko‘rsatish qonunlari) va boshqarish - boshqarish parametrlarini aniqlash, tavsiflash yoki bunday tizimlarda qaror qabul qilish uchun yetarli resurslarga (asosan axborotga) ega bo‘lmagan tizim murakkab deb ataladi (bunday tizimlarda har doim quyi qaror qabul qilish tizimi bo‘lishi kerak).
Murakkab tizimlar deganda, tarkibiga turli xil xususiyatlarga ega bo‘lgan komponent va elementlarni o‘z ichiga olgan, turli xil munosabatlar va barcha funksional jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan dinamik va ko‘pincha statistik xarakterga ega bo‘lgan va odatda klassik matematika tilida, ya’ni formulalar va analitik tuzilmalardan yordamida ta’riflab bo‘lmaydigan tizimlar tushuniladi. Murakkab tizimlar ko‘p o‘lchovlilik, strukturaning xilma-xilligi, elementlar va munosabatlarning xilma-xilligi, ta’sir kuchlarga turli xil qarshilik ko‘rsatish va turli xil sezgirlik, funksional va disfunksional o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun potensial assimetriyasi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, bunday tizimning har bir elementini tizim (quyi tizim) sifatida ko‘rsatish mumkin. Murakkab tizim quyidagi xususiyatlarning kamida bittasiga ega bo‘lishi lozim:
• tizim umuman olganda, uning tarkibiy elementlarining hech biri ega bo‘lmagan xususiyatlarga ega;
• tizimni quyi tizimlarga bo‘lish va ularning har birini alohida o‘rganish mumkin;
• tizim muhim noaniqlik sharoitida va unga atrof-muhit ta’sir ko‘rsatadigan sharoitlarda ishlaydi, bu esa uning ko‘rsatkichlaridagi o‘zgarishlarning tasodifiy xususiyatini belgilaydi;
• tizim o‘z hatti-harakatini maqsadga yo‘naltirilgan holda tanlaydi.
Murakkab tizimlarga misollar:
Kimyoviy reaksiyalar, agar ularni molekular darajada qarasa;
biologik tuzilmaga ega bo‘lgan metabolik darajada ko‘rib chiqiladigan hujayra;
Odam miyasi, agar unga odam tomonidan bajariladigan intellektual harakatlar nuqtai nazaridan qaralsa;
makro darajada qaraladigan iqtisodiyot urovne (ya’ni makroiqtisodiyot);
inson jamiyati —siyosiy-diniy-madaniy darajada;
Internet, agar unga bilimlarni egallash vositasi sifatida qaralsa;
yazыk,— ko‘p jihatlardan.
Murakkab tizimlarni boshqarish muammosi tizimiy tahlil vazifalarining asosiy mazmunidir. Ushbu muammoni muvaffaqiyatli hal qilish uchun boshqarish ob’ektini, ya’ni tizimning o‘zini o‘rganish va shuningdek, boshqaruvning maqsadini aniqlash - tizimning zarur (maqsadga muvofiq bo‘lgan) holatini, ya’ni u intilishi kerak bo‘lgan holatni aniqlash kerak. Tizimiy tahlil qilish usullari va protseduralari maqsadlarni aniqlashga, muammolarga alternativ yechimlarni taklif qilishga, har bir variant uchun noaniqlik darajasini aniqlashga va ishlashning turli mezonlari uchun variantlarni taqqoslashga, shuningdek tegishli tashkiliy vazifalarga qaratilgan.
Tizimiy tahlilning asosiy vazifasi - doimiy ravishda olib borilayotgan tizim tadqiqotlari ob’ekti oldida paydo bo‘lgan muammo yoki muammoli vaziyatni hal qilishdir. Tizimiy tahlil muammoni yoki muammoli vaziyatni o‘rganish, uning sabablarini aniqlash, uni bartaraf etish variantlarini ishlab chiqish, qarorlarni qabul qilish va muammoli vaziyatni hal qiladigan tizimning keyingi faoliyatini tashkil etish bilan shug‘ullanadi. Har qanday tizimni tadqiq qilishning dastlabki bosqichi bu tizimiy tahlil ob’ektini keyinchalik uni formallashtirish bilan o‘rganishdir. Ushbu bosqichda tizimiy tadqiqotlar metodologiyasini boshqa fanlar metodologiyasidan tubdan ajratib turadigan vazifalar yuzaga keladi, xususan, tizimiy tahlilda ikkitomonlama muammo hal qilinadi. Bir tomondan tizim tadqiqotining ob’ektini formallashtirish kerak, boshqa tomondan tizimni tadqiqot qilish jarayoni, muammoni qo‘yish va uni hal qilish jarayonini formallashtirish kerak.
Tizimiy tahlilning muhim vazifasi - qaror qabul qilish muammosi. Ko‘p sonli elementlar va quyi tizimlarni o‘z ichiga olgan murakkab tizimlarni tadqiq qilish, loyihalash va boshqarish vazifalariga nisbatan qarorlarni qabul qilish muammosi turli xil noaniqlik sharoitida tizimni rivojlantirish uchun muayyan alternativani tanlash bilan bog‘liq. Noaniqlik aniq hisoblab bo‘lmaydigan ko‘plab omillar mavjudligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin - noma’lum omillar tizimiga ta’siri, optimallashtirish muammolarining ko‘p mezonliligi, tizimlarning rivojlanish maqsadlarining yetarlicha aniq emasligi, tizimning rivojlanish ssenariylarining noaniqligi, tizim haqida dastlabki ma’lumotlarning yo‘qligi, tizimning dinamik rivojlanishi paytida tasodifiy omillarning ta’siri va boshqa shartlar. Noaniqlikning yana bir keng tarqalgan turi - bu qaror qabul qilish natijalarining muammoli vaziyatga keyingi ta’siri bilan bog‘liq bo‘lgan noaniqlikdir. Gap shundaki, murakkab tizimlarning o‘zini tutishiga noaniqlik xosdir, ya’ni qaror qabul qilinganidan keyin tizimning o‘zini tutishi turli xil variantlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Ushbu variantlarni baholash, ularning yuzaga kelish ehtimoli ham tizimiy tahlilning asosiy vazifalaridan biridir.
Odatda, ushbu noaniqliklar sharoitida alternativani tanlash murakkab va ko‘p tomonlama ma’lumotlarni tahlil qilishni talab qiladi. Shu ma’noda, tizimiy tahlilni qo‘llashning maqsadi qabul qilingan qarorning asosliligini oshirish, oqilona tanlov amalga oshirilgan variantlar to‘plamini kengaytirishdir. Buning uchun tizimiy tahlilda qarorlarni qabul qilish modellari, qarorlarni tanlash usullari va qarorlar sifatini tavsiflovchi mezonlar ishlab chiqilgan. Qarorlarni ishlab chiqish va qabul qilish bosqichida tizimning quyi tizimlari bilan o‘zaro ta’sirini hisobga olish, tizim maqsadlarini quyi tizimlarning maqsadlari bilan birlashtirish va global hamda ikkilamchi maqsadlarni aniqlash kerak bo‘ladi.
Tizimiy tahlilning yana bir muhim vazifasi maqsadlarni shakllantirish jarayonlarini o‘rganish, ularni o‘rganish va maqsadlar bilan ishlash vositalarini ishlab chiqish (maqsadli tuzilmalarni, dasturlarni va rejalarni, shuningdek ular orasidagi munosabatlarni ta’riflash, tuzilmalashtirish yoki dekompozitsiya qilish) va bu ko‘pincha eng yaxshi qarorni tanlashdan ko‘ra qiyinroq masala bo‘lib chiqadi. Shu ma’noda, tizimiy tahlil ba’zan maqsadga yo‘naltirilgan tizimlarni o‘rganish metodologiyasi sifatida belgilanadi. Tizimiy tahlil muammolarini hal qilishda maqsadni shakllantirish asosiy protseduralardan biridir, chunki maqsad tizimni tadqiq qilish muammosini shakllantirishni belgilaydigan ob’ektdir.
Tizimiy tahlilda ierarxik tizimlardagi tashkiliy vazifalar, jumladan boshqarish muammolari, optimal tuzilmani, faoliyat ko‘rsatishning eng maqbul rejimlarini tanlash, tizim ostilari va elementlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani optimal darajada tashkil etish va boshqa tashkiliy vazifalar ham muhim o‘rinni egallaydi. Bunday muammolarni aniqlash va hal qilish tegishli tadqiqot sohasidagi tizimiy tahlilchilar va mutaxassislarining birgalikdagi ishi bilan muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin.
Tizimiy tahlilda zamonaviy matematik apparatlar va kompyuter tizimlaridan foydalaniladi, ammo murakkab tizimlarni tavsiflash uchun, shu jumladan ularning o‘zini tutishini bashorat qilishda faqat qat’iy matematik usullarga ishonish mumkin emas. Shuning uchun norasmiy protseduralar tizimiy tahlilda keng qo‘llaniladi va murakkab tizimlarni o‘rganishda yuzaga keladigan tizimiy tahlilning markaziy uslubiy muammolaridan biri bo‘lib tahlil va sintezning rasmiy va norasmiy usullarining kombinatsiyasi hisoblanadi. Ushbu assotsiatsiyani ta’minlaydigan asosiy vosita kompyuterli modellashtirish yordamida yaratilgan imitatsion modellar xizmat qiladi.
Tizimiy tahlilning vazifasi har qanday murakkablikdagi imitatsion tizimlarni loyihalashdir, ammo shuni ta’kidlash kerakki, tizimiy tadqiqotlar qandaydir "supermodel" turini yaratish maqsadini ko‘zlamaydi, bu yerda gap har biri o‘ziga xos masalalarni hal qiladigan xususiy modellarni ishlab chiqish to‘g‘risida boradi. Shunga o‘xshash imitatsion modellar yaratilib, o‘rganilganidan keyin ham tizimning o‘zini tutishidagi turli jihatlarni yagona sxemaga birlashtirish masalasi ochiq qoladi. Biroq, bu "supermodel" ni qurish bilan emas, balki boshqa o‘zaro ta’sir qiluvchi ob’ektlarning kuzatilgan xatti-harakatlariga bo‘lgan reaksiyalarni tahlil qilish orqali, ya’ni analog ob’ektlarning harakatlarini o‘rganish va ushbu tadqiqotlar natijalarini tizimiy tahlil ob’ektiga o‘tkazish orqali hal qilinishi mumkin va zarur. Bunday o‘rganish o‘zaro bog‘liqlik holatlarini va o‘rganilayotgan tizimning supertizimning tarkibidagi o‘rnini aniqlaydigan munosabatlarning mazmunini tushunish uchun zamin yaratadi.
Tizimiy tahlil vazifalarining alohida guruhini tahlil qilinadigan ob’ektlarning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’sirini o‘rganish vazifalari tashkil etadi. Bunday muammolarni hal qilish o‘rganilayotgan tizim va tashqi muhit o‘rtasidagi chegarani aniqlashni o‘z ichiga oladi, bu ko‘rib chiqilayotgan o‘zaro bog‘lanishlarning maksimal chuqurligini belgilaydi va bu bilan bunday o‘zaro bog‘lanishni ko‘rib chiqish va aniqlash cheklanadi va o‘rganilayotgan tizimning yuqori darajadagi tizim bilan o‘zaro ta’sirini hisobga oladi. Ushbu turdagi vazifalar tizimning tashqi muhit bilan o‘zaro ta’siri, tizimni vaqt va makonda rivojlantirish uchun alternativalarni qurish bilan bog‘liqdir.
1.2. Tizim darajalari va ierarxiyalari nazariyasi: universitetda vertikal va gorizontal boshqaruv tuzilmasini tahlil qilish.
• Mikro daraja: individual o‘qituvchi yoki talaba, laboratoriya, bitta sinf. Bu erda eng quyi, individual darajadagi muammolar va vazifalar tahlil qilinadi.
• Mezo daraja: Kafedra, professor-o‘qituvchilar, talabalar tashkilotlari. Bu daraja mikrodarajadagi faoliyatni muvofiqlashtirish va bu vazifalarni fakultet yoki kafedraning umumiy strategiyasiga aylantirish bilan shug‘ullanadi.
• Makro daraja: butun universitet, shu jumladan barcha fakultetlar, kafedralar va ma’muriy apparatlar. Bu erda o‘quv jarayonining umumiy maqsadlarini aniqlash, tadqiqot faoliyati va boshqalar kabi strategik vazifalar hal qilinadi.
• Super makro daraja: Bu yerda universitet mamlakat ta’lim tizimi, jahon ta’lim tendentsiyalari va mehnat bozori ehtiyojlari kontekstida ko‘rib chiqiladi.
Tahlil
• Vertikal integratsiya: Bir darajadagi qarorlar va tashabbuslar boshqalarga qanday ta’sir qilishini tushunish muhimdir. Masalan, mezo darajadagi (fakultet) o‘quv rejasiga kiritilgan o‘zgartirishlar makro daraja (rektorat) va mikro daraja (o‘qituvchilar va talabalar) bilan muvofiqlashtirilgan bo‘lishi kerak.
• Gorizontal integratsiya: tizimning har bir darajasida turli quyi tizimlar o‘rtasida samarali aloqa va muvofiqlashtirish zarur. Masalan, bir xil fakultetning kafedralari izchil ta’lim dasturini yaratish uchun o‘z o‘quv rejalari va tadqiqot ishlarini muvofiqlashtirishi kerak.
• Boshqaruvning murakkabligi: tizim darajasi oshgani sayin boshqaruv vazifalarining murakkabligi ham oshadi. Agar mikro darajada bitta o‘qituvchining jadvali haqida gapirish mumkin bo‘lsa, u holda makro darajada bu butun o‘quv jarayonini strategik rejalashtirishdir.
• Moslashuvchanlik va moslashuvchanlik: tizimning quyi darajalari odatda ko‘proq moslashadi va o‘zgarishlarga tezda javob bera oladi, yuqori darajalarda esa ko‘proq inertsiya mavjud.
Demak, universitetni boshqarishda tizim darajalarini tahlil qilish qarorlar qabul qilish mexanizmlarini, boshqaruv jarayonini muvofiqlashtirish va samaradorligini chuqurroq tushunish imkonini beradi. Shuningdek, u zaif aloqalarni va optimallashtirish imkoniyatlarini aniqlashga yordam beradi.
Ierarxiya nazariyasi har qanday murakkab tizimning har biri yuqori darajaga bo‘ysunadigan bir necha darajalar printsipiga muvofiq tashkil etilishini nazarda tutadi. Bu sizga murakkab tizimlarni samarali boshqarish va mas’uliyatni topshirish imkonini beradi.
Universitetdagi ierarxiyalar
Ma’muriy ierarxiya: Eng yaqqol misol universitet boshqaruvida.
Ma’muriyat (yuqori daraja)
Misol: yangi mutaxassisliklarni joriy etish to‘g‘risidagi qaror.
Fakultet dekanlari (o‘rta daraja)
Misol: Universitet strategiyasini fakultet darajasida amalga oshirish, talab qilinadigan kurslarni tanlash.
Bo‘limlar (quyi daraja)
Misol: Muayyan kurslar uchun o‘quv materiallarini tanlash va moslashtirish.
Akademik ierarxiya:
Professor va fan doktorlari
Misol: Ilmiy-tadqiqot loyihalarini amalga oshirish, kafedraning ilmiy strategiyasini belgilash.
Dotsentlar va fan nomzodlari
Misol: tadqiqot, ishlanmalar va kurslarni topshirishda ishtirok etish.
Assistentlar va katta o‘qituvchilar
Misol: Ma’ruza uchun materiallar tayyorlash, talabalar bilan muloqot qilish.
Talabalar ierarxiyasi:
Talabalar tashkilotlari rahbarlari va vakillari
Misol: ma’muriyat oldida talabalarning manfaatlarini ifodalovchi tadbirlarni tashkil etish.
oddiy talabalar
Misol: tadbirlarda ishtirok etish, o‘qituvchilar bilan faol muloqot.
Universitet boshqaruvidagi ierarxiyalarni tahlil qilish
Markazlashtirish va markazsizlashtirish: ierarxiyaning yuqori darajalari odatda strategik qarorlar uchun javobgar bo‘ladi va ko‘proq nazoratga ega. Biroq, haddan tashqari markazlashtirish samaradorlikning pasayishiga va qaror qabul qilishning sekinlashishiga olib kelishi mumkin.
Aloqa: Ierarxik tizimlarda samarali vertikal va gorizontal aloqani ta’minlash juda muhimdir. Aloqa xatolar qimmatga tushishi mumkin.
Moslashuvchanlik va innovatsiya: ierarxiyaning quyi darajalari ko‘pincha moslashuvchan va innovatsiyalarga qodir, yuqori darajalar esa katta mas’uliyat tufayli konservativ bo‘lishi mumkin.
Quyi tizimlarning avtonomiyasi: ierarxiyaning har bir darajasi o‘ziga xos avtonomiyaga va ishning o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Bu darajalar orasidagi muvofiqlashtirish darajasiga qarab ham afzallik, ham kamchilik bo‘lishi mumkin.
Umuman olganda, ierarxiya nazariyasi markazlashtirish va markazsizlashtirish, samaradorlik va moslashuvchanlik o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlab, OTM boshqaruvini tahlil qilish va optimallashtirish uchun foydali asos yaratadi.
Tizim darajalari va ierarxiyalarini tushunish uchun nazariy tushunchalardan amaliy misollargacha bo‘lgan turli jihatlarni ko‘rib chiqish muhimdir.
Universitetda vertikal boshqaruv tuzilmasi
Nazariy jihat:
Vertikal boshqaruv tuzilmasi aniq belgilangan ierarxiyani nazarda tutadi, unda har bir keyingi boshqaruv darajasi oldingisiga bo‘ysunadi. Universitet kontekstida u quyidagicha ko‘rinishi mumkin:
Rektor
prorektorlar
Fakultet dekanlari
Bo‘lim boshliqlari
o‘qituvchilar
Amaliy jihat:
Masalan, qaror qabul qilish tizimi. Faraz qilaylik, kafedra yangi kurs joriy qilmoqchi. Ushbu qaror ierarxiyaning barcha darajalaridan o‘tishi kerak: dasturni ishlab chiqqan o‘qituvchilardan tortib, uni tasdiqlashi kerak bo‘lgan rektorgacha.
Universitetda gorizontal boshqaruv tuzilmasi
Nazariy jihat:
Gorizontal boshqaruv tuzilmasi qat’iy bo‘ysunishsiz ierarxiyaning bir darajasida vakolatlar va majburiyatlarni topshirishni o‘z ichiga oladi. Universitetda bular turli qo‘mitalar, ishchi guruhlar, talabalar tashkilotlari va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Amaliy jihat:
Talabalar kengashini misol qilib keltirish mumkin, u har bir bosqichda yuqori organlarning roziligini talab qilmasdan, talabalar hayotini tashkil etish bo‘yicha mustaqil qarorlar qabul qiladi.
Tahlil
• Samaradorlik: Vertikal tuzilma ko‘pincha tez va aniq hal qilinishi kerak bo‘lgan masalalarda samarali bo‘ladi, lekin u byurokratik to‘siqlarni keltirib chiqarishi mumkin. Gorizontal struktura esa ijodkorlik va faollikni rag‘batlantiradi.
• Aloqa: Vertikal tuzilma gorizontal aloqani qiyinlashtirishi mumkin, gorizontal tuzilma esa uni yanada qulayroq qiladi.
• Moslashuvchanlik: Gorizontal tuzilmalar o‘zgarishlarga ko‘proq chidamli bo‘ladi, lekin noaniq rol va mas’uliyatdan aziyat chekishi mumkin.
Shunga asoslanib, universitetdagi ideal boshqaruv tuzilmasi, ehtimol, eng yaxshi natijalarga erishish uchun ikkala tizimning xususiyatlarini birlashtirgan gibriddir.
Tashqi omillarning ta’siri
Qonunchilik, ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat va ta’lim sohasidagi global tendentsiyalar kabi tashqi omillar universitetdagi tizimning ierarxik tuzilishi va darajalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, oliy ta’lim to‘g‘risidagi yangi qonunlar oliy ta’lim muassasalarini markazlashmagan yoki aksincha, markazlashtirishni talab qilishi mumkin.
Madaniy va tashkiliy jihatlar
Muassasaning madaniyati vertikal va gorizontal boshqaruv tuzilmalari samaradorligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ochiqlik va hamkorlik madaniyatiga ega muassasalarda moslashuvchan va moslashuvchan boshqaruv tuzilmalarini joriy etish osonroq.
Texnologik jihat
Zamonaviy texnologiyalar ierarxik boshqaruv tuzilmasini ham soddalashtirishi, ham murakkablashtirishi mumkin. Misol uchun, ta’limni boshqarish tizimlari (LMS) mikro va mezo darajadagi ko‘plab vazifalarni avtomatlashtirishi mumkin, ammo makro darajadagi yaxshi boshqaruvni talab qiladi.
Samaradorlik va samaradorlik
Ierarxiyaning har bir darajasining samaradorligi va ular o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir turli ko‘rsatkichlar (KPI) yordamida o‘lchanishi mumkin va kerak. Bu talabalarning ishlashi, ilmiy tadqiqotlar sifati, moliyaviy ko‘rsatkichlar va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Tahlil usullari
Tizim darajalari va ierarxiyalarini tahlil qilishning turli usullari va yondashuvlari mavjud, masalan, har bir darajaning kuchli, zaif tomonlari, imkoniyatlari va tahdidlarini baholash uchun SWOT tahlili; yoki turli quyi tizimlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarni baholash uchun tizimli tahlil usullari.
Tizimning ierarxik tuzilishi va darajalari har doim ham mukammal ishlamaydi. Mumkin bo‘lgan muammolar, masalan:
• Boshqaruvning haddan tashqari ko‘p darajalari byurokratiyaga va jarayonlarning sekinlashishiga olib keladi.
• Vertikal va gorizontal darajalar o‘rtasida aloqa yo’qligi.
• Turli darajadagi o‘zgarishlarga qarshilik.
Umuman olganda, tizim darajalari va ierarxiya nazariyasi universitet boshqaruvini tahlil qilish va optimallashtirish uchun kuchli vositalarni taqdim etadi, ammo ularni samarali qo‘llash uchun ehtiyotkorlik va keng qamrovli yondashuvni talab qiladi.
O‘zbekistonda ta’lim tizimi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, universitetlardagi tizim va ierarxiya darajalarini ko‘rib chiqishda ularni hisobga olish kerak. Quyida ba’zi asosiy jihatlar keltirilgan:
Davlatning tartibga solish ta’siri
O‘zbekistonda davlat oliy ta’limni boshqarishda faol ishtirok etmoqda. Bu ierarxik tuzilmaning markazlashuv darajasiga ta’sir qiladi, chunki asosiy qarorlar ko‘pincha vazirliklar va boshqa davlat organlari darajasida qabul qilinadi.
Madaniy omillar
An’anaviy o‘zbek qadriyatlari va me’yorlari ierarxiya darajalariga, ayniqsa talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasidagi munosabatlarga, shuningdek, boshqaruvning turli darajalari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga ta’sir qilishi mumkin.
Texnologik modernizatsiya
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda ta’lim sohasiga yangi texnologiyalar faol joriy etilmoqda. Bu vertikal va gorizontal boshqaruv tuzilmalarini optimallashtirish imkoniyatlarini beradi.
Xalqarolashuvga intilish
O‘zbekistondagi ko‘plab OTMlar xalqarolashtirishga intilmoqda, bu esa tizimning ierarxik tuzilmalari va darajalarini xalqaro standartlarga moslashtirishni talab qilishi mumkin.
Ierarxiya va tizim darajalarini tahlil qilish
• Markazlashtirish va markazsizlashtirish: davlat tomonidan tartibga solish markazlashtirishni kuchaytirishi mumkin, ammo mahalliy ehtiyojlar va madaniyatlar ma’lum darajada markazsizlashtirishni talab qilishi mumkin.
• Aloqa: Boshqa mamlakatlarda bo‘lgani kabi, ierarxiyaning turli darajalari o‘rtasidagi samarali aloqa juda muhim, ayniqsa modernizatsiya va standartlarni o‘zgartirish jarayoni davom etayotgan bir paytda.
• Moslashuvchanlik va innovatsiyalar: modernizatsiya va xalqarolashtirish istagi OTMlarning moslashuvchan va moslashuvchan bo‘lishini talab qiladi, bu esa ierarxik boshqaruv tuzilmalari uchun qiyinchiliklar tug‘diradi.
Umuman olganda, O‘zbekistonda oliy ta’lim tizimining ierarxik tuzilmalari va darajalari murakkab mexanizm bo‘lib, unga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi: davlat tomonidan tartibga solishdan tortib, madaniy va texnologik o‘zgarishlargacha. Bunday sharoitlarda samarali boshqaruv chuqur tahlil va moslashuvchan yondashuvni talab qiladi.
Oliy ta’limni boshqarishda tizimli tahlil va tizimli yondashuvni qo‘llash.
Tizimli yondashuv va tizimli tahlil zamonaviy dunyoda turli jihatlarni samarali boshqarish va optimallashtirishning asosiy vositalaridir. Oliy ta’limda bu metodologiyalar boshqaruv tuzilmalaridan tortib o‘quv dasturlarini ishlab chiqishgacha ham qo‘llaniladi. Yuqorida muhokama qilinganidek, tizimli yondashuv murakkab ob’ektlar va hodisalarni o‘rganishning umumiy usuli bo‘lib, ularni o‘zaro bog‘liq elementlardan tashkil topgan tizim sifatida ifodalaydi. Tizimlarni tahlil qilish - takomillashtirish yoki optimallashtirish strategiyalarini ishlab chiqish uchun ularning maqsadlari va funktsiyalarini aniqlash uchun tizimlarni o‘rganish jarayoni. OTMni boshqarish ko‘pincha ierarxiya bo‘yicha tashkil etilgan bo‘lib, turli darajalar o‘ziga xos rol va mas’uliyatga ega. Tizimli yondashuv bizga ushbu tuzilmani mikro va makro darajada tahlil qilish, mumkin bo‘lgan zaif tomonlar va optimallashtirish sohalarini aniqlash imkonini beradi.
Ierarxik tuzilma
• Vertikal tuzilmaga boshqaruvning turli darajalari kiradi: rektor, prorektorlar, dekanlar, kafedra mudirlari. Bu qarorlar qabul qilishda diqqatni jamlashga imkon beradi va boshqaruvda qat’iylik va izchillikni ta’minlaydi.
• Gorizontal tuzilma bo‘limlar yoki bo‘limlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga qaratilgan. Bu yangi kurslar yoki tadqiqot loyihalarini ishlab chiqish kabi murakkab vazifalar uchun ko‘p tarmoqli guruhlarni yaratishga imkon beradi.
• Turli darajadagi rol va majburiyatlar (rektor, dekanlar, kafedralar) Rektor: Universitetning strategik boshqaruvi uchun mas’ul bo‘lgan asosiy ijro etuvchi organ. Asosiy qarorlar qabul qiladi va barcha bo‘limlar ishini muvofiqlashtiradi.
Dekanlar: Fakultetlar ma’muriyati, shu jumladan o‘quv va ma’muriy masalalar uchun mas’uldirlar.
Bo‘limlar: Muayyan ilmiy fanlar, jumladan, o‘quv dasturlarini ishlab chiqish, tadqiqot va o‘qitish bilan shug‘ullanadi.
Jarayonni optimallashtirish. Tizim tahlili universitetdagi turli jarayonlarni optimallashtirish uchun ishlatilishi mumkin, ma’muriy vazifalardan tortib, o‘quv jarayonlarigacha.
• Talabalar, o‘quv guruhlari oqimini tahlil qilish. Tizimli yondashuv o‘quv jarayonini optimallashtirish uchun talabalar oqimini tahlil qilish imkonini beradi. Misol uchun, qaysi kurslar ortiqcha va qaysilari kam to‘ldirilganligini aniqlashingiz va shunga mos ravishda o‘quv rejalari yoki jadvallarini o‘zgartirishingiz mumkin.
• Optimal jadvalni aniqlash va resurslarni taqsimlash (tinglovchilar, o‘qituvchilar). Tizimli tahlil yordamida talabalar va o‘qituvchilar uchun mavjud bo‘lgan sinflar soni, sinflar o‘rtasida harakatlanish uchun zarur bo‘lgan vaqt va boshqalar kabi omillarni hisobga olgan holda optimal jadvalni aniqlash mumkin. Bu resurslarni samarali taqsimlashga va umumiy ish faoliyatini yaxshilashga yordam beradi. Tizimli yondashuv va tizimli tahlil universitetni samarali va moslashuvchan boshqarish uchun ma’muriy va o‘quv jarayonlarini optimallashtirish imkonini beruvchi vositalar to‘plamini taqdim etadi.
O‘quv va ish dasturlarini ishlab chiqish va modernizatsiya qilishda tizimli tahlilni qo‘llash.
Tizimli yondashuv va tizimli tahlil oliy ta’limda o‘quv rejalari va ish dasturlarini ishlab chiqish va modernizatsiya qilishning universal metodologiyasini ta’minlaydi. Dastur bosqichlari:
Rejalashtirish bosqichi
Misol: Sun’iy intellekt bo‘yicha yangi kursni ishlab chiqishdan oldin universitet talabalar kursni tugatgandan so‘ng ega bo‘lishi kerak bo‘lgan asosiy vakolatlarni aniqlash uchun tadqiqot olib boradi.
Tizimli yondashuv: Bu erda siz maqsad va vazifalar metodologiyasini qo‘llashingiz, ularni kichik vazifalarga bo‘lishingiz va ularning har biri umumiy maqsadga qanday ta’sir qilishini aniqlashingiz mumkin. Bu o‘quv rejasini yaxshiroq tuzish imkonini beradi.
Dastur ishlab chiqish
Misol: Dasturlash kursini yaxshilash uchun kodni test qilish bo‘yicha modul qo‘shishga qaror qilindi.
Tizim tahlili: Ushbu modulni allaqachon mavjud modullar (masalan, algoritmlar, ma’lumotlar bazalari) bilan birlashtirilgan bo‘lishi kerak bo‘lgan alohida quyi tizim sifatida ko‘rib chiqish mumkin. Yangi modulning mavjudlari bilan o‘zaro ta’sirini tahlil qilib, o‘qitish va baholashning eng samarali usullarini aniqlash mumkin.
O‘quv dasturini modernizatsiya qilish
Keys stadi: Universitet matematika fanlarining murakkabligi tufayli 2-3 kursda talabalarning chiqib ketishi muammosiga duch kelmoqda.
Tizimli yondashuv: Ma’lumotlarni tahlil qilgandan so‘ng, o‘quvchilarning muayyan mavzular bo‘yicha qiynalayotgani ma’lum bo‘ladi. Bunday holda, tizimli yondashuv talabalar uchun ushbu qiyin mavzularga qaratilgan qo‘shimcha materiallar yoki o‘qitish usullarini ishlab chiqishga yordam beradi.
Baholash va moslashtirish
Keys stadi: Ekologiya fanidan yangi o‘quv dasturi joriy etilgandan so‘ng talabalar imtihonlarda yuqori darajadagi bilimlarni namoyish etadilar, lekin ularni amaliyotda samarali qo‘llay olmaydilar.
Tizimli tahlil: Bu holat o‘quv dasturining sifatini tahlil qilishni, uning samaradorligini nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham o‘rganishni taqozo etadi. Bu o‘quv rejasiga amaliy mashg‘ulotlar, amaliy tadqiqotlar va loyiha ishlarini qo‘shishni o‘z ichiga olishi mumkin.
Tizimli yondashuv va tizimli tahlil o‘quv rejalari va ish dasturlarini yaratish va modernizatsiya qilish uchun kuchli vositalarni taqdim etadi, bu alohida elementlarni va ularning umumiy ta’lim tizimidagi munosabatlarini hisobga olish imkonini beradi.
Bu erda quyidagi usullardan foydalanish mumkin:
Kompetensiya yondashuvi. Asosiy vakolatlarni va ularning munosabatlarini aniqlash uchun tizim tahlilidan foydalanish.
Tizimlarni tahlil qilish turli akademik yoki professional dasturlar uchun zarur bo‘lgan asosiy vakolatlarni aniqlash uchun samarali vositadir. Ushbu yondashuv nafaqat individual ko‘nikmalar yoki bilimlarni ajratib ko‘rsatish, balki ularning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro bog‘liqligini ko‘rish imkonini beradi, bu integratsiyalashgan va samarali o‘quv dasturlarini yaratish uchun juda muhimdir.
Tadqiqot va ehtiyojlarni aniqlash bosqichi
Aytaylik: Universitet kiberxavfsizlik bo‘yicha yangi o‘quv dasturini ishlab chiqishni rejalashtirmoqda va talabalar egallashi kerak bo‘lgan asosiy vakolatlarni aniqlamoqchi.
Tizimlarni tahlil qilish: Ushbu bosqichda siz haqiqiy dunyoda kasbga qo‘yiladigan talablarni, shu jumladan ish beruvchilarning talablarini, sanoat standartlarini va kiberxavfsizlik sohasidagi joriy tahdidlarni tahlil qilishingiz kerak. Tizim tahlili qaysi vakolatlar asosiy ekanligini, shuningdek, ularning o‘zaro bog‘liqligini aniqlashga yordam beradi. Masalan, zaiflikni samarali aniqlash dasturlash ko‘nikmalarini va tarmoq protokollarini tushunishni ham talab qiladi.
O‘quv dasturini ishlab chiqish bosqichi
Misol: Xavfsizlik siyosatini ishlab chiqish, tahdidlarni aniqlash va dasturlash kabi asosiy kompetensiyalarni aniqlagandan so‘ng, keyingi qadam ushbu kompetentsiyalarni shakllantiradigan o‘quv modullarini ishlab chiqishdir.
Tizim tahlili: Bu erda mavzuni yaxlit tushunishni ta’minlash uchun ushbu modullarning bir-biri bilan qanday bog‘lanishi kerakligini aniqlash uchun tizimli yondashuvdan foydalanish mumkin. Misol uchun, dasturlash tillari haqidagi bilimlar kursning boshida kiritilishi mumkin va keyin yanada ilg‘or tahdidlarni razvedka kurslarida qo‘llanilishi mumkin.
Moslashish va yangilanish bosqichi
Keys stadi: Dasturni bir necha yil muvaffaqiyatli qo‘llashdan so‘ng, bitiruvchilar bulutli texnologiyalar bilan ishlash uchun etarli ko‘nikmalarga ega emasligi ma’lum bo‘ldi.
Tizim tahlili: Tahlil shuni ko‘rsatadiki, bu joriy dasturdagi bo‘shliq bo‘lib, uni yangi modullarni qo‘shish yoki bulutli texnologiyalarni mavjud kurslarga integratsiya qilish orqali to‘ldirish mumkin. Tizimli yondashuv sizga ushbu yangi qo‘shimcha yanada yaxlit va tegishli ta’limni ta’minlash uchun mavjud modullar va vakolatlar bilan qanday o‘zaro ta’sir qilishini ko‘rish imkonini beradi.
Tizimlarni tahlil qilish nafaqat asosiy kompetensiyalarni aniqlashga yordam beradi, balki ularning o‘zaro aloqalarini tushunish uchun asos yaratadi, bu yesa samarali va moslashtirilgan o‘quv dasturlarini ishlab chiqish uchun juda muhimdir.
Moslashuvchan ta’lim. O‘quv materiali talabaning individual yehtiyojlariga moslashtirilgan moslashtirilgan o‘quv dasturlarini yaratishda tizimli yondashuvni qo‘llash. Bu, ayniqsa, kredit-modulli ta’limga o‘tishda muhim ahamiyatga yega.
Moslashuvchan ta’lim zamonaviy ta’limning yeng istiqbolli yo‘nalishlaridan biridir. Bu o‘quv jarayonini har bir o‘quvchining individual xususiyatlari va yehtiyojlariga mos ravishda moslashtirishni nazarda tutadi. Tizimli yondashuv o‘quv dasturlarini tahlil qilish, loyihalash, amalga oshirish va baholashning uslubiy asoslarini ta’minlab, moslashtirilgan ta’limni samarali tashkil yetishda asosiy rol o‘ynashi mumkin.
Tahlil bosqichi
Keys stadi: Aytaylik, universitet talabalar tayyorgarligining turli darajalarini hisobga oladigan moslashuvchan matematik dastur yaratmoqchi.
Tizimli yondashuv: Tahlil bosqichida o‘rganishga ta’sir qiluvchi asosiy o‘zgaruvchilarni aniqlash mumkin: o‘quvchining bilim darajasi, o‘quv uslubi, materialni o‘zlashtirish tezligi va boshqalar. Ushbu o‘zgaruvchilarning tizimli tahlili turli ssenariylarda talabaga qaysi modullar yoki darslarni taklif qilish kerakligini aniqlaydi.
Rivojlanish bosqichi
Misol: Ma’lumotlar bazasi oddiydan murakkabgacha bo‘lgan turli xil vazifalar, jumladan, nazariy savollar, amaliy muammolar, tadqiqot loyihalari va boshqalar bilan yaratilgan.
Tizimli yondashuv: Bu yerda har bir vazifa turi turli kompetensiyalar va murakkablik darajalari bilan qanday bog‘liqligini tahlil qilishingiz kerak. Tizimli yondashuv ushbu materialni shunday tuzilishga yordam beradiki, tizim talabaning profili va taraqqiyoti asosida avtomatik ravishda yeng mos topshiriqlarni taklif qila oladi.
Amalga oshirish bosqichi
Vaziyatni o‘rganish: Vazifalar bazasini ishlab chiqqandan so‘ng, talabalarning ish faoliyatini tahlil qiladigan va materialni real vaqtda moslashtiradigan mashinani o‘rganish algoritmi amalga oshiriladi.
Tizimli yondashuv: Bu qism algoritmni va shunga mos ravishda o‘quv dasturini tuzatish uchun talabalar, ularning javoblari va xatti-harakatlari haqidagi ma’lumotlarni tizimli tahlil qilishni talab qiladi. Moslashuvchan tizimning samaradorligi nafaqat talabalarning muvaffaqiyati, balki o‘qituvchining vaqti va o‘quv materiallarining narxi kabi resurslardan foydalanish samaradorligi bilan ham o‘lchanadi.
Baholash va tuzatish bosqichi
Misol: O‘quv yili oxirida qaysi modullar yeng ko‘p va kam samarali bo‘lganligini aniqlash uchun tahlil o‘tkaziladi.
Tizimli yondashuv: Ma’lumotlarga asoslanib, nafaqat modullarning mazmuni, balki moslashish algoritmlari ham tizimni yanada aniqroq va samaraliroq qilish uchun sozlanishi mumkin.
Umuman olganda, tizimli yondashuv moslashuvchan ta’lim tizimlarini yaratish va optimallashtirish uchun zarur uslubiy asosni ta’minlaydi, o‘quv jarayonini shaxsiylashtirilgan, samarali va resurslarni tejash imkonini beradi.
Ilmiy tadqiqotlarda tizimli tahlil va tizimli yondashuvni qo‘llash
Tizimli tahlil va tizimli yondashuv ilmiy loyihalarni tashkil yetish va amalga oshirishga, ayniqsa, ko‘p tarmoqlilik va turli ilmiy guruhlar, kafedralar va institutlar o‘rtasidagi sinergiya zarurati sharoitida sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Keling, uning bosqichlarini batafsil ko‘rib chiqaylik:
Gipotezalarni shakllantirish va maqsadlarni belgilash. Masalani o‘rganish: Aytaylik, kimyogarlar, biologlar va fiziklardan iborat tadqiqot guruhi suvni tozalashning yangi usulini o‘rganishga qaror qildi. Tizimli yondashuv: Loyihaning dastlabki bosqichida tizim tahlili ifloslanish turlari, suvning fizik-kimyoviy xossalari va biologik omillar kabi asosiy o‘zgaruvchilar va parametrlarni aniqlashga yordam beradi. Tizim tahlili gipotezalarni shakllantirish va loyihaning maqsadlarini aniqroq belgilash imkonini beradi.
Resurslarni rejalashtirish va tashkil yetish
Misol: Asosiy parametrlar va o‘zgaruvchilarni aniqlagandan so‘ng, keyingi qadam resurslarni rejalashtirishdir - moddiy va insoniy.
Tizim yondashuvi: Bu yerda tizim tahlili resurslarni taqsimlashni optimallashtirishga yordam beradi.
Masalan, qaysi tajribalar kimyo laboratoriyasida, qaysi biri biologik laboratoriyada amalga oshirilishi kerak. Bu turli fanlar o‘rtasidagi samarali o‘zaro ta’sirga yordam beradi.
Amalga oshirish va monitoring
Vaziyatni o‘rganish: Loyiha tajriba va ma’lumotlarni yig‘ish bosqichiga o‘tmoqda.
Tizimli yondashuv: Ushbu bosqichda tizim tahlili olingan natijalarni kuzatish va tahlil qilishda yordam beradi. U ma’lum gipotezalarni sinab ko‘rish uchun qanday ma’lumotlarni to‘plash kerakligini va bu ma’lumotlar turli ilmiy fanlar o‘rtasida qanday o‘zaro ta’sir qilishini belgilashi mumkin.
Natijalarni tahlil qilish va optimallashtirish
Misol: Yeksperimental bosqich oxirida natijalar tahlil qilinadi.
Tizimli yondashuv: Tizim tahlili loyihaning qaysi komponentlari yeng samarali yoki kam samarali yekanligini aniqlashga yordam beradi va kelajakdagi tadqiqotlar uchun optimallashtirish yo‘llarini taklif qiladi.
Sinergiya va aloqa
Keys stadi: Turli tadqiqotchilar guruhlari, bo‘limlar va institutlar o‘rtasidagi sinergiyani yaxshilash uchun ma’lumotlar va bilim almashish uchun maxsus platforma yaratilishi mumkin.
Tizimli yondashuv: Tizimlarni tahlil qilish ko‘p tarmoqli loyihalar ustida ishlashni osonlashtiradigan va ularning samaradorligini oshiradigan aloqa va muvofiqlashtirishning yeng yaxshi usullarini aniqlashga yordam beradi.
Shunday qilib, tizimli yondashuv va tizimli tahlil ilmiy tadqiqot sifati va samaradorligini sezilarli darajada oshirishi, chuqur tahlil qilish, resurslarni optimallashtirish va ilmiy jarayonning turli ishtirokchilari o‘rtasidagi samarali sinergiyani ta’minlaydi.
Afzalliklar va cheklovlar
Universitet boshqaruvida tizimli tahlil va tizimli yondashuvning afzalliklari
- Yaxlitlik va izchillik: tizimli yondashuvni qo‘llash ta’lim muassasasini barcha jarayonlar va bo‘limlarni yaxlit tushunishni ta’minlaydigan yagona tizim sifatida ko‘rib chiqishga imkon beradi.
- Resurslarni optimallashtirish: tizim tahlili resurslarning yeng samarali taqsimlanishini aniqlashga yordam beradi - sinf xonalari va jihozlardan tortib o‘qituvchilar tarkibigacha.
- Moslashuvchanlik va moslashuvchanlik: Bu yondashuv ta’limdagi yangi texnologiyalar yoki qonunchilikdagi o‘zgarishlar kabi o‘zgaruvchan sharoitlarga tezda moslashish qobiliyatini ta’minlaydi.
- Ta’lim sifatini oshirish: tizimli tahlil ta’lim jarayonidagi zaif tomonlarni aniqlab, ularni bartaraf yetish yo‘llarini taklif qilishi mumkin, bu yesa umuman ta’lim sifatini oshiradi.
- Sinergetika va integratsiya: Tizimli yondashuv turli kafedralar va fakultetlarni birlashtirishga yordam beradi, bu ko‘p tarmoqli tadqiqot va ta’lim dasturlariga hissa qo‘shadi.
Tizimli yondashuv va tizimli tahlil oliy ta’limning barcha darajalarida, ya’ni menejmentdan tortib o‘quv dasturlari va tadqiqotlarigacha sifati va samaradorligini oshirish uchun kuchli vositadir.
Universitet boshqaruvida tizimli tahlil va tizimli yondashuvning cheklovlari
- Murakkablik va xarajatlar: tizimni tahlil qilish uni amalga oshirish va saqlash uchun katta vaqt va moliyaviy xarajatlarni talab qiladi.
- O‘zgarishlarga qarshilik: tizimli yondashuvni joriy qilish an’anaviy boshqaruv usullariga o‘rganib qolgan professor-o‘qituvchilar va ma’muriy xodimlarning qarshiligiga duch kelishi mumkin.
- Axborotning haddan tashqari yuklanishi xavfi: tizim tahlili ko‘pincha katta hajmdagi ma’lumotlarni qayta ishlashni talab qiladi, bu tegishli vositalar va malakali mutaxassislarsiz amalga oshirish qiyin bo‘lishi mumkin.
- Abstraksiya darajasi: tizimli yondashuv ba’zan juda mavhum bo‘lishi mumkin va uning natijalari har doim ham amalda bevosita qo‘llanilmasligi mumkin.
- Kirish ma’lumotlarining sifatiga bog‘liqlik: tizim tahlilining samaradorligi ko‘p jihatdan kiritilgan ma’lumotlarning sifatiga bog‘liq va yetarli darajada aniq yoki to‘liq bo‘lmagan ma’lumotlar noto‘g‘ri xulosalarga olib kelishi mumkin.
Shunday qilib, tizimli tahlil va tizimli yondashuv universitetni boshqarishda bir qator muhim afzalliklarga yega bo‘lsa, ularni qo‘llashda hisobga olinishi kerak bo‘lgan ma’lum cheklovlar ham mavjud.
[1]Попов В.Н., Касьянов В.С, Савченко И.П. Системный анализ в менеджменте.-М.: КноРус, 2007-С. 123
[2]Лапыгин Ю.Н. Системное управление организацией – М.: МГУЭСИ, ВлГУ, ВИБ, 2002. - 180 с.
[3]Дроздов Н. Д., Чернышов В. Н., Шумский А. А. , Шелупанов А. А., Александров А. В.. Подготовка электронной публикации и общая редакция: Центр гуманитарных технологий. https://gtmarket.ru/concepts/7111 Последняя редакция: 01.03.2019.
[4]Бурименко Ю.И. Основы теории систем и системного анализа: учеб. пособие/ Ю.И. Бурименко, Л.В. Галан, И.Ю. Лебедева, А.Ю. Щуровская. – Одесса: ОНАС им. А.С. Попова, 2015. – 136 с.
|
| |
