OTMDAGI O‘ZGARISHLARNI BOSHQARISH JARAYONIDA TIZIMLI TAHLIL

Download 257,62 Kb.
bet	2/2
Sana	30.05.2024
Hajmi	257,62 Kb.
	#257772

1 2

Bog'liq
Документ Microsoft Word

OTMDAGI O‘ZGARISHLARNI BOSHQARISH JARAYONIDA TIZIMLI TAHLIL
Reja:
1. O‘zgarishlar nazariyasiga kirish.
2. Boshqaruv modellarini o‘zgartirish. O‘zgarishlarni boshqarish uchun tizim tahlilini qo‘llash.
3. Ssenariy modellashtirish va o‘zgarishlarni prognozlash.
4. O‘zgarishlarni amalga oshirishda xavflarni boshqarish. OTMlarda o‘zgarishlarni amalga oshirishga misollar
Tayanch tushunchalar: O‘zgarishlar nazariyasi, misol, SWOT tahlili, KPI, muamo, maqsad, ssenariy, tahlil, model, monitring, strategiya, modellashtirish, PDCA (Plan-Do-Check-Act), oliy ta’lim, boshqaruv, Kotter modeli, ADKAR modeli, Levin, Agile va Scrum, Kyubler-Ross modeli, tiziml tahlil, ssenariy modellashtirish, kriteriyalar, faktorlar, universitet, xatar, risk, matritsa, PESTLE-tahlili, OTM, ta’lim sifati, natija, resurslar, tizim.
2.1. O‘zgarishlar nazariyasiga kirish.
O‘zgarishlar nazariyasi turli tizimlardagi o‘zgarishlarni boshqarish mexanizmlari, tamoyillari va usullarini o‘rganadigan ilmiy yo‘nalishdir. Bu ijtimoiy va tashkiliy tuzilmalarga, jarayonlar va texnologiyalarga tegishli bo‘lishi mumkin. O‘zgarishlar nazariyasining asosiy maqsadi hozirgi holatdan kerakli holatga samarali va rejalashtirilgan o‘tishni ta’minlashdir.
O‘zgarishlar nazariyasining tarixiy konteksti.
O‘zgarishlar nazariyasi taxminan 20-asrning o‘rtalarida shakllana boshladi, garchi bu fanning ildizlari tarixga chuqurroq kirib boradi. Ko‘p asrlar davomida faylasuflar, psixologlar, sotsiologlar va iqtisodchilarning asarlarida o‘zgarishlarni boshqarishning turli jihatlari o‘rganilgan, ammo o‘ziga xos nazariy asos faqat 20-asrda shakllana boshlagan.
Bu sohadagi kashshoflardan biri ijtimoiy o‘zgarishlar tushunchalarini shakllantirishga katta hissa qo‘shgan psixolog va sotsiolog Kurt Lyuindir. Uning uch fazali modeli (muzlatish, o‘zgartirish, muzlatish) yeng ko‘p tilga olingan va ishlatiladiganlardan biri bo‘lib qolmoqda. Levinning ta’kidlashicha, muvaffaqiyatli o‘zgarish uchun oldindan tayyorgarlik (muzdan tushirish), o‘tish (o‘zgartirish) va yangi holatni barqarorlashtirish (muzlatish) kerak.
Urushdan keyingi yillarda tashkiliy tuzilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini o‘zgartirish zarurligiga ye’tibor qaratildi. Bu davr sifat va samaradorlikni boshqarishning turli modellarini ishlab chiqish bilan tavsiflanadi.
1960-1970-yillarda tashkiliy xulq-atvor va korporativ madaniyatni o‘rganish birinchi o‘ringa chiqdi. Bu vaqtda inson resurslarini boshqarish bilan bog‘liq tushunchalar shakllana boshladi, bu yesa o‘zgarishlar masalalarini yanada murakkab va ko‘p qirrali qildi.
Axborot texnologiyalari va globallashuv rivojlanishi bilan o‘zgarishlar nazariyasiga tez o‘zgaruvchan bozor sharoitlari va texnologiyalariga moslashish masalalari kiritila boshlandi. Ushbu davr o‘zgarishlarni samarali boshqarish uchun ko‘plab metodologiyalar va vositalarning paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi, shu jumladan agile metodologiyalar, Lean va Six Sigma.
Bugungi kunda o‘zgarishlar nazariyasi fanlararo yo‘nalish bo‘lib, u ko‘plab sohalardagi bilimlarni birlashtiradi: psixologiya, sotsiologiya, iqtisod, menejment va hatto muhandislik. U nafaqat biznesda, balki ta’lim, sog‘liqni saqlash, davlat boshqaruvi va boshqa sohalarda ham faol qo‘llaniladi.
Zamonaviy dunyoda oliy ta’lim texnologik innovatsiyalar, globallashuv va o‘zgaruvchan ijtimoiy yehtiyojlar tufayli bir qator muhim o‘zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Bu o‘zgarishlarni samarali boshqarish ta’lim muassasalari muvaffaqiyatining asosiy omiliga aylanmoqda. Bu yerda o‘zgarishlar nazariyasi o‘ynaydi.
O‘zgarishlar nazariyasi tarixi shuni ko‘rsatadiki, bu soha doimo rivojlanib, ijtimoiy, iqtisodiy va texnologik o‘zgarishlarga moslashadi. Unda ko‘plab olimlar va amaliyotchilarning yutuqlari jamlangan va uning rivojlanishi bugungi kunda ham davom yetmoqda.
O‘zgarishlar turlari va ularning oliy ta’limda qo‘llanilishi
1. Inkremental o‘zgarishlar
Bular ko‘pincha mavjud tuzilma ichida sodir bo‘ladigan kichik, bosqichma-bosqich o‘zgarishlar bo‘lib, tizimni tubdan qayta ko‘rib chiqishni talab qilmaydi.
Oliy ta’limdagi misol
O‘quv materiallarini yangilash, yangi tanlov kurslarini qo‘shish, jadvalga kichik o‘zgartirishlar kiritish va hokazo.
2. Transformatsion o‘zgarish
Bu ko‘pincha ishning asosiy tamoyillari va usullarini qayta ko‘rib chiqishni talab qiladigan tub, tizimli o‘zgarishlar.
Oliy ta’limdagi misol
Klassik o‘qitishdan onlayn formatga o‘tish, universitetning ma’muriy tuzilmasini qayta tashkil yetish, talabalarni qabul qilish tamoyillarini o‘zgartirish.
3. Moslashuvchan o‘zgarishlar
Bu iqtisodiy o‘zgarishlar yoki qonunchilikdagi o‘zgarishlar kabi yangi sharoit yoki qiyinchiliklarga tezda moslashishga qaratilgan o‘zgarishlar.
Oliy ta’limdagi misol
COVID-19 pandemiyasi davrida masofaviy o‘qitish usullarini joriy yetish, ta’limning yangi qoidalari va standartlariga moslashtirish.
4. Bashorat qilinadigan va oldindan aytib bo‘lmaydigan o‘zgarishlar
Bashorat qilinadigan o‘zgarishlar odatda rejalashtirilgan va boshqariladi, oldindan aytib bo‘lmaydiganlar yesa to‘satdan sodir bo‘ladi va tezkor javobni talab qiladi.
Oliy ta’limdagi misol
Prognoz qilinadigan o‘zgarish: mehnat bozori talablarini tahlil qilish asosida yangi ixtisoslikni joriy yetish.
Kutilmagan o‘zgarish: tabiiy ofatlar kabi kutilmagan holatlar tufayli kampusning yopilishi.
5. Ichki va tashqi o‘zgarishlar
Ichki o‘zgarishlar tashkilot ichidan boshlanadi, tashqi o‘zgarishlar yesa qonunchilik yoki texnologik innovatsiyalar kabi tashqi omillar bilan boshlanadi.
Oliy ta’limdagi misol
Ichki o‘zgarishlar: ta’lim sifatini oshirish uchun o‘qitish usullarini o‘zgartirish.
Tashqi o‘zgarishlar: ta’limning yangi davlat standartlariga moslashish.
O‘zgarishlar nazariyasi o‘zgarishlarning har xil turlari va usullarini taklif qiladi, ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga yega va oliy ta’lim sharoitida qo‘llanilishi mumkin. O‘zgartirish turini tanlash ko‘plab omillarga, jumladan, maktabning hozirgi yehtiyojlari, imkoniyatlari va cheklovlariga bog‘liq.
O‘zgarishlarni boshqarishning asosiy jihatlari
1. Diagnostika
Tavsif: Ushbu bosqich kuchli, zaif tomonlari, tahdidlari va imkoniyatlarini aniqlash uchun tashkilot yoki tizimning hozirgi holatini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi.
Usullari: SWOT tahlili, ma’lumotlar tahlili, manfaatdor tomonlar bilan suhbat.
Oliy ta’limdagi misol: Talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasida mavjud ta’lim tizimidan qoniqish darajasini baholash uchun so‘rovnomalar o‘tkazish. Natijalar, masalan, o‘quv materiallarining yeskirganligini yoki amaliy mashg‘ulotlarning yetishmasligini ko‘rsatishi mumkin.
2. Rejalashtirish
Tavsif: Ushbu qadam asosiy maqsadlar, bosqichlar va asosiy ishlash ko‘rsatkichlarini (KPI) belgilaydigan o‘zgarishlar strategiyasini ishlab chiqadi.
Usullari: SMART maqsadlarini belgilash, loyiha rejasini ishlab chiqish, KPI tanlash.
Misol: Talabalarning qoniqish darajasi, muvaffaqiyatli yakunlangan kurslar foizi va boshqalar kabi KPI ta’rifi bilan universitetni gibrid o‘qitish formatiga o‘tishni rejalashtirish.
3. Amalga oshirish
Tavsif: Ushbu bosqich rejalashtirilgan o‘zgarishlarni amalda amalga oshirishni o‘z ichiga oladi.
Usullari: Loyihani boshqarish metodologiyasidan foydalanish (masalan, Agile yoki Scrum), xodimlarni o‘qitish, monitoring.
Misol: yangi masofaviy ta’lim tizimini joriy yetish, jumladan, o‘qituvchilar va talabalarni tayyorlash, tizimni sinovdan o‘tkazish va vazifalarni kuzatish.
4. Baxolash
Tavsif: Amalga oshirish bosqichi tugagandan so‘ng, maqsadlarga qanchalik muvaffaqiyatli yerishilganligini baholash kerak.
Usullari: KPI tahlili, fikr-mulohazalarni yig‘ish, audit.
Misol: Gibrid ta’limni amalga oshirgandan so‘ng KPIni o‘lchash va asosiy qiymatlar bilan taqqoslash. Agar KPI yaxshilangan bo‘lsa, o‘zgarish muvaffaqiyatli deb hisoblanishi mumkin.
5. Moslashish
Tavsif: Olingan ma’lumotlar tahlil qilinadigan va kerak bo‘lganda reja yoki amalga oshirish usullariga tuzatishlar kiritiladigan bosqich.
Usullari: Og‘ishlarni tahlil qilish, strategiyani tuzatish, qo‘shimcha chora-tadbirlarni rejalashtirish.
Misol: Agar tahlil talabalarning qoniqish darajasi kutilgan darajada yemasligini ko‘rsasa, universitet o‘quv jarayoniga o‘zgartirishlar kiritishi mumkin, masalan, amaliy mashg‘ulotlar sonini ko‘paytirish yoki o‘quv materiallarini yangilash.
Ushbu jihatlarning har biri o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli boshqarishda asosiy rol o‘ynaydi va oliy ta’limning o‘ziga xos sharoitlari va yehtiyojlariga moslashtirilishi mumkin.
Oliy ta’limda o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli boshqarishning omillari va strategiyalari
1. O‘zgarish madaniyati
Oliy ta’limda qo‘llash: O‘zgarishlarga ochiq madaniyatni yaratish o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli boshqarishning muhim jihati hisoblanadi. O‘qituvchilar va talabalar uchun treninglar va seminarlar tashkil yetish bunday madaniyatni shakllantirishda yordam berishi mumkin.
2. Manfaatdor tomonlar va ularning roli
Oliy ta’limda qo‘llash: Barcha manfaatdor tomonlarning (ma’muriyat, o‘qituvchilar, talabalar, ota-onalar, hamkorlar) manfaatlarini tushunish va hisobga olish o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishning kaliti bo‘lishi mumkin.
3. Texnologiyadan foydalanish
Ma’lumotlar tahlili: O‘zgarishlarni kuzatish va baholash uchun ma’lumotlar tahlilidan foydalanish.
Bulutli hisoblash: resurslarga kirishni yaxshilash va o‘quv jarayonini soddalashtirish uchun bulutli texnologiyalarni joriy yetish.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi: Texnologiyani qo‘llanilgan usullarning samaradorligi to‘g‘risida ma’lumot to‘plash va ularni keyinchalik tuzatish uchun o‘quv jarayoniga kiritish mumkin.
4. Inson omili
Yetakchilik: Yetakchilik sifati o‘zgarishlar jarayonining muvaffaqiyatiga katta ta’sir qiladi.
Motivatsiya: O‘qituvchi va talabalarning ichki va tashqi motivatsiyasi asosiy rol o‘ynaydi.
Oliy ta’limda qo‘llash: Rahbarlik lavozimlari jamoani rag‘batlantiradigan va jarayonlarni samarali boshqara oladigan odamlarni o‘z ichiga olishi kerak.
5. Proaktiv va reaktiv
Proaktiv: muammolar paydo bo‘lishidan oldin o‘zgarishlarni rejalashtirish va boshlash.
Reaktivlik: muammolarni yuzaga kelganda hal qilish.
Oliy ta’limda qo‘llash: Mumkin bo‘lgan taqdirda, muassasalar muammolarni yuzaga kelishidan oldin oldindan bilish va oldini olish uchun faol yondashuvga intilishi kerak.
Oliy ta’limda o‘zgarishlarni boshqarishning muvaffaqiyatsizligi va muvaffaqiyatiga misollar
Muvaffaqiyatsizlik misoli: masofaviy ta’limga o‘tish muvaffaqiyatsiz tugadi
Ssenariy: Universitet pandemiya sababli barcha kurslarni tezda onlayn ko‘chirishga qaror qildi.
Muammolar:
- Dastlabki tahlil va rejalashtirishning yo‘qligi.
– O‘qituvchilar va talabalar yangi formatga tayyor yemas.
- Texnik muammolar va yordamning yetishmasligi.
Natija: ta’limning qoniqish darajasi va sifatining pasayishi, talabalarning yuqolishi.
Muvaffaqiyat misoli: O‘quv dasturini yangilash
Ssenariy: Universitet mehnat bozori talablariga moslashish uchun o‘quv rejasini qayta ko‘rib chiqishga qaror qiladi.
Muvaffaqiyatli harakatlar:
- SWOT tahlili o‘tkazildi va KPI aniqlandi.
- rejalashtirish jarayoniga o‘qituvchilar va talabalarni jalb qilish.
- monitoring va sozlash bilan o‘zgarishlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish.
Natija: Talabalar va o‘qituvchilarning qoniqish darajasini oshirish, o‘z mutaxassisligi bo‘yicha muvaffaqiyatli ishga joylashayotgan bitiruvchilar sonini ko‘paytirish.
Umumiy xulosalar
Muvaffaqiyatsizliklar odatda quyidagilarga bog‘liq:
- aniq rejalashtirish va diagnostika yo‘qligi.
- asosiy tomonlarning yetarli darajada ishtirok yetmasligi.
- monitoring va sozlashning yo‘qligi.
Muvaffaqiyatga quyidagilar orqali yerishiladi:
- puxta tayyorgarlik va rejalashtirish.
- jarayonga barcha manfaatdor tomonlarni jalb qilish.
- Doimiy monitoring va sozlash imkoniyati.
Bu misollar, ayniqsa, oliy ta’lim kabi murakkab va ko‘p omilli sohada o‘zgarishlarni boshqarishga to‘g‘ri yondashish naqadar muhimligini ko‘rsatadi.
Oliy ta’limda o‘zgarishlar nazariyasining o‘rni
Zamonaviy dunyoda o‘zgarishlar oldindan aytish qiyin bo‘lgan tezlikda sodir bo‘ladi. Bu, ayniqsa, o‘zgaruvchan ijtimoiy, texnologik va iqtisodiy sharoitlarga moslashishi kerak bo‘lgan oliy ta’lim uchun to‘g‘ri keladi. Bunday sharoitda ta’lim muassasalarida jarayonlarni boshqarish va optimallashtirishda o‘zgarishlar nazariyasi asosiy o‘rin tutadi.
Yangi qiyinchiliklarga moslashish
Oliy ta’lim globallashuv, texnologik innovatsiyalar, mehnat bozori yehtiyojlarining o‘zgarishi va demografik siljishlar kabi qator muammolarga duch kelmoqda. O‘zgarishlar nazariyasi maktablarga ushbu qiyinchiliklarga samarali moslashishga yordam beradi.
Strategik rejalashtirish
O‘zgarishlar nazariyasi strategik rejalarni ishlab chiqish, ustuvorliklarni belgilash va resurslarni taqsimlash uchun vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu muvaffaqiyatga yerishish yo‘lida mezon bo‘lib xizmat qiluvchi asosiy ishlash ko‘rsatkichlarini (KPI) belgilashga yordam beradi.
Manfaatdor tomonlar ishtiroki
O‘zgarishlar nazariyasining asosiy jihatlaridan biri barcha manfaatdor tomonlar: ma’muriyat, o‘qituvchilar, talabalar va hatto biznes va hukumat vakillarining faol ishtirok yetishidir. Ushbu yondashuv bir nechta nuqtai nazarlarni hisobga olishga va yanada samarali va barqaror o‘zgarishlar rejasini yaratishga yordam beradi.
Doimiy takomillashtirish
PDCA (Plan-Do-Check-Act) kabi usullar ta’lim muassasasida doimiy takomillashtirish madaniyatini joriy yetish imkonini beradi. Ular to‘plangan ma’lumotlar va natijalar asosida strategiyani muntazam monitoring qilish va tuzatishni o‘z ichiga oladi.
Barqarorlik va reaktivlik
O‘zgarishlarga tizimli yondashish ta’lim muassasalarini tashqi ta’sirlarga nisbatan chidamliroq qiladi va yangi chaqiriqlarga tezda javob bera oladi.
Oliy ta’limda qo‘llash misollari
1. Masofaviy ta’limga o‘tish: O‘zgarishlar nazariyasi to‘g‘ri metodologiya va texnologiyalarni tanlash hamda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolar va ularning yechimlarini oldindan aniqlash orqali maktablarga masofaviy ta’limga samarali o‘tishga yordam beradi.
2. Zamonaviy texnologiyalarning integratsiyasi: SWOT tahlili yordamida universitetlar o‘zlarining muayyan vaziyati uchun qaysi texnologiyalar yeng samarali bo‘lishini aniqlashlari mumkin.
3. O‘quv dasturlarini yangilash: O‘zgarishlar nazariyasidan metodologiyalarni qo‘llash orqali universitetlar o‘z o‘quv dasturlarini tizimli va izchil yangilashi, xavflarni kamaytirishi va muvaffaqiyatga yerishish ehtimolini oshirishi mumkin.
O‘zgarishlar nazariyasi oliy ta’limda murakkab va ko‘p o‘lchovli jarayonlarni boshqarishning samarali vositalari va metodologiyasini taqdim yetadi.
2.2. Boshqaruv modellarini o‘zgartirish
O‘zgarishlarni boshqarish murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, uni turli modellar va metodologiyalar yordamida amalga oshirish mumkin. Mana, ulardan bir nechtasi, shuningdek, oliy ta’limda qo‘llanilishi mumkin.
Oliy ta’limdagi o‘zgarishlarni boshqarish vositalari va metodologiyalari
1. SWOT-tahlil. SWOT-tahlil (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats) — bu tashkilotning kuchli va zaif tomonlarini, shuningdek, tashqi muhitdagi imkoniyatlar va tahdidlarni baholash vositasidir.
Oliy ta’limda qo‘llash namunasi

Kuchli tomonlar	Zaif tomonlar
tajribali o‘qituvchilarning mavjudligi yaxshi obro‘ zamonaviy jihozlarning mavjudligi	yeskirgan o‘quv dasturlar past reyting
Imkoniyatlar	Tahdidlar
onlayn kurslarni amalga oshirish xorijiy universitetlar bilan hamkorlik	davlat mablag‘larini qisqartirish raqobat kuchaydi

SWOT tahliliga asoslanib, universitet o‘z pozitsiyasini mustahkamlash va xavflarni minimallashtirish strategiyalarini ishlab chiqishi mumkin.
2. PDCA-sikl (Plan-Do-Check-Act). PDCA — bu jarayonlar yoki mahsulotlarni doimiy ravishda takomillashtirishga mo‘ljallangan takrorlanadigan to‘rt bosqichli boshqaruv jarayoni.
Oliy ta’limda foydalanish

Plan	Do	Check	Act
Yangi onlayn ta’lim tizimini joriy yetishni rejalashtirish	Ayrim fakultetlarda tizimni amalda tatbiq yetish	Samaradorlikni baholash - masalan, talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish orqali	Olingan ma’lumotlar asosida rejani to‘g‘rilash va siklni takrorlash

3. Asosiy samaradorlik ko‘rsatkichlari (KPI). KPI (Key Performance Indicators) — bu tashkilotning asosiy vazifalarini amalga oshirish samaradorligini baholash uchun ishlatiladigan miqdoriy ko‘rsatkichlar.
Oliy ta’limda foydalanish
Talabalarning qoniqish darajasi
Bitiruvchilarni muvaffaqiyatli ishga joylashtirish foizi
Universitetga kirish uchun tanlov
KPI yordamida universitet o‘zgarishlarga qanchalik dosh bera olishini va qaysi sohalarda ko‘proq harakat qilish kerakligini aniq o‘lchashi mumkin.
4. Kotterning o‘zgarish modeli: Sakkiz qadam.
Ushbu model sakkiz bosqichdan iborat bo‘lib, o‘zgarish jarayoniga imkon qadar ko‘proq odamlarni jalb qilishga qaratilgan.
Oliy ta’limda foydalanish: Yangi o‘quv dasturini joriy qilishda, masalan, barcha bosqichlarda o‘zgarishlarni qo‘llab-quvvatlaydigan tashabbuskor guruhni shakllantirishdan boshlash mumkin.
Garvard biznes maktabi professori Jon Kotter tashkilotlarga strategik tashabbuslarni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beruvchi sakkiz bosqichli o‘zgarishlarni boshqarish modelini ishlab chiqdi.
sakkiz qadam
1. Shoshilinchlik tuyg‘usini yarating: birinchi navbatda, siz hammani hozir o‘zgartirish kerakligiga ishontirishingiz kerak.
2. Kuchli koalitsiyani shakllantirish: o‘zgarish jarayonini boshqarish uchun asosiy shaxslarni birlashtirish.
3. ko‘rinish va strategiyani ishlab chiqish: Tashkilot qayerga borishi kerakligi haqida aniq va tushunarli tasavvur.
4. ko‘rinish aloqasi: g‘oyani tashkilotning barcha darajalariga faol ravishda tarqatish.
5. To‘siqlarni olib tashlash: o‘zgarish jarayoniga to‘sqinlik qiladigan barcha to‘siqlarni olib tashlash.
6. Tezkor g‘alabalarni rejalashtirish va yaratish: ruhiy holatni saqlab qolish uchun "tezkor g‘alabalarni" tashkil qilish va amalga oshirish.
7. Yutuqlarni mustahkamlash va keyingi o‘zgarishlar: u yerda to‘xtamang, oldinga intiling.
8. Madaniyatdagi o‘zgarishlarni kiritish: o‘zgarishlarni korporativ madaniyatning bir qismiga aylantiring.
Universitetlarda ushbu modeldan yangi o‘quv dasturlarini joriy yetish, masofaviy ta’limga o‘tish yoki fakultetlarni qayta tashkil yetish kabi yirik loyihalarni amalga oshirishda foydalanish mumkin.
2. ADKAR modeli
U beshta ustunda turadi: o‘zgarish zarurligini anglash, ishtirok yetish istagi, qanday o‘zgartirish kerakligini bilish, o‘zgarish imkoniyati va o‘zgarishlarni saqlab qolish uchun mustahkamlash.
Oliy ta’limdagi foydalanish: Masofaviy ta’limga o‘tish kabi yirik loyihalar uchun ideal. Siz o‘qituvchilar va talabalar uchun seminarlar va treninglar bilan boshlashingiz mumkin
ADKAR bu individual darajadagi o‘zgarishlarning beshta asosiy bosqichi yoki tarkibiy qismlarini bildiruvchi qisqartma: Awareness (Ogohlik), Desire (Xohish), Knowledge (Bilim), Ability (Qobiliyat), Reinforcement (Mustahkamlash).
1. Awareness (Ogohlik)
Ushbu bosqichda o‘zgarish zarurligini tushunish muhimdir.
Oliy ta’limda qo‘llash: O‘qituvchilar va talabalar nima uchun, masalan, masofaviy ta’limga o‘tish kerakligini bilishlari kerak.
2. Desire (Xohish)
Ushbu qadam motivatsiya bilan bog‘liq. Odamlar o‘zgarish jarayonida ishtirok yetishga tayyor bo‘lishi kerak.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi: o‘qituvchilarning yangi o‘qitish usullarida faol ishtirok yetishini rag‘batlantirish tizimini yaratish.
3. Knowledge (Bilim)
Bu bosqichda shaxslar o‘zgarish uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarga yega bo‘ladilar.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi: o‘qituvchilar va talabalarga yangi texnologiyalar yoki o‘qitish usullarini o‘rgatish.
4. Ability (Qobiliyat)
Bu bosqichda odamlar olingan bilimlarni amalda qo‘llay boshlaydilar.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi: O‘qitishning yangi usullarini amaliyotga tatbiq yetish, samaradorlikni tahlil qilish.
5. Reinforcement (Mustahkamlash)
Ushbu bosqich o‘zgarishlarning uzoq muddatli va barqarorligini ta’minlaydi.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi: ularni mustahkamlash va saqlab qolish uchun amalga oshirilgan o‘zgarishlarni muntazam ravishda kuzatib borish va tuzatish.
Oliy ta’limdagi misollar
Muvaffaqiyatli qo‘llanilishi: Massachusets texnologiyalar instituti (MIT)
Vaziyat: MIT o‘zining onlayn kurslarini kengaytirishga va masofaviy ta’lim uchun yangi platformani joriy yetishga qaror qildi.
Ogohlik: Universitet professor-o‘qituvchilari va talabalarini onlayn ta’limni kengaytirish zarurligi haqida xabardor qildi.
Istak: O‘qituvchilar uchun grantlar va mukofotlar ko‘rinishidagi imtiyozlar taklif yetiladi.
Bilimlar: treninglar va seminarlar o‘tkazgan.
Qobiliyat: O‘qituvchilar platformadan faol foydalana boshladilar, talabalar yangiliklarni ijobiy baholadilar.
Mustahkamlash: Muvaffaqiyat muntazam fikr-mulohaza va keyingi takomillashtirish imkoniyati orqali ta’minlanadi.
Muvaffaqiyatsiz qo‘llanilishi: X universiteti
Vaziyat: Universitet tegishli tayyorgarlik jarayonisiz yangi baholash tizimini joriy qilmoqchi yedi.
Ogohlik: Ogohlantirish jarayoni yetarli darajada yemas yedi, ko‘plab o‘qituvchilar va talabalar adashgan.
Istak: motivatsion mexanizmlarning yo‘qligi.
Bilim: Yangi tizimdan foydalanish bo‘yicha trening o‘tkazilmagan.
Qobiliyat: O‘qituvchilar va talabalar tizimdan foydalanishda muammolarga duch kelishdi.
Mustahkamlash: Salbiy tajriba innovatsiyalardan voz kechishga va yeski baholash tizimiga qaytishga olib keldi.
ADKAR modeli turli sohalarda keng qo‘llaniladi va oliy ta’lim kontekstida individual va tashkiliy darajadagi o‘zgarishlarni boshqarish va amalga oshirish uchun juda foydali bo‘lishi mumkin.
3. Lewin's Change Management Model
Model uch bosqichga asoslangan: muzdan tushirish, o‘zgartirish va muzlatish.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi: Ta’lim jarayonini yangi sharoitlarga tezda moslashtirish zarur bo‘lganda samarali. Masalan, oliy ta’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlaridagi keskin o‘zgarishlar bilan.
Levin o‘zgarishlarni boshqarish modeli bu sohada yeng qadimgi va yeng mashhurlaridan biridir. U psixolog Kurt Levin tomonidan ishlab chiqilgan va uchta asosiy bosqichni o‘z ichiga oladi: " Muzdan tushirish" (Unfreezing), " O‘zgartirish" (Change), i " Muzlatish" (Refreezing).
Model qadamlar
1. Muzdan tushirish (Unfreezing)
Tavsif: Ushbu bosqich tashkilotni bo‘lajak o‘zgarishlarga tayyorlash bilan bog‘liq. U hozirgi holat va nima uchun o‘zgarishlar zarurligi sabablarini tushunishni o‘z ichiga oladi.
Oliy ta’limga misol: Yangi onlayn ta’lim tizimini joriy yetishdan oldin universitet joriy o‘qitish usullarini tahlil qiladi va yangi tizim nima uchun samaraliroq bo‘lishini aniqlaydi.
2. O‘zgartirish (Change)
Tavsif: Bu bosqich o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonidir. Bu bosqichma-bosqich bo‘lishi mumkin va monitoring va tuzatishni o‘z ichiga olishi kerak.
Oliy ta’limdan bir misol: Universitet yangi tizimga o‘tishni o‘qituvchi va talabalarni tayyorlash, yangi usul va vositalarni bosqichma-bosqich joriy yetish orqali boshlaydi.
3. Muzlatish (Refreezing)
Tavsif: O‘zgarishlar muvaffaqiyatli amalga oshirilgandan so‘ng, ular yangi normaga aylanadi va tashkilot barqaror ishlashga o‘tadi.
Oliy ta’limdagi misol: Yangi onlayn ta’lim tizimini muvaffaqiyatli sinovdan o‘tkazgandan va joriy qilgandan so‘ng, universitet uni barcha kurslar uchun standart vosita sifatida moslashtirmoqda.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi
Levin modeli ko‘pincha ta’lim muassasalarida yangi o‘qitish usullari, texnologiyalarini joriy yetish yoki o‘quv dasturlarini o‘zgartirish uchun ishlatiladi. Bu sizga bosqichma-bosqich, lekin izchil ravishda mazmunli va uzoq muddatli o‘zgarishlar sari harakat qilish imkonini beradi, o‘qituvchilar va talabalar tomonidan xavf va qarshilikni minimallashtiradi.
Afzalliklari va kamchiliklari
Kuchli tomonlari: soddalik va ravshanlik, har xil turdagi o‘zgarishlarga moslashish qobiliyati.
Zaif tomonlari: nisbiy torlik (barcha mumkin bo‘lgan omillarni hisobga olmaydi, tashqi o‘zgaruvchilar paydo bo‘lishi mumkin).
Muvaffaqiyatli qo‘llanilishi
Universitet: Garvard universiteti, AQSh
O‘zgartirish: yangi onlayn ta’lim tizimini joriy yetish
Jarayon:
Unfreeze: tadqiqot o‘tkazish, yeski tizimning samarasizligini aniqlash.
O‘zgartirish: O‘qituvchilar malakasini oshirish bilan yangi tizimni bosqichma-bosqich joriy yetish.
Muzlatish: Yangi tizim standartga aylandi.
Muvaffaqiyatsiz ariza
Universitet: Bogazichi universiteti, Turkiya
O‘zgartirish: O‘quv dasturlarini professor-o‘qituvchilar va talabalar bilan oldindan muhokama qilmasdan o‘zgartirish
Jarayon:
Muzdan tushirish: yetarli darajada tayyorgarlik ko‘rmaslik va tahlil qilish, o‘qituvchilar va talabalarning fikrlariga ye’tibor bermaslik.
O‘zgartirish: yangi o‘quv dasturlarini keskin joriy yetish.
Muzlatish: professor-o‘qituvchilar va talabalarning qarshiligi, ta’lim darajasining pasayishi.
Umuman olganda, Levin o‘zgarishlarni boshqarish modeli o‘zgarishlarni amalga oshirish jarayonini tizimlashtirishni xohlaydigan tashkilotlar, shu jumladan ta’lim muassasalari uchun yaxshi boshlanish nuqtasi hisoblanadi.
4. Agile va Scrum
Ushbu metodologiyalar nafaqat axborot texnologiyalarida, balki ta’lim sohasidagi loyihalarni boshqarishda ham mashhur bo‘ldi.
Agile va Scrum. Agile (tezkor rivojlanish) va Scrum (Agile metodologiyasidan biri) dastlab AT sohasida loyihalarni boshqarish uchun ishlab chiqilgan, ammo ularning tamoyillari boshqa sohalarda muvaffaqiyatli qo‘llaniladi.
Agile va Scrum prinsiplar
- Iterativ jarayon: Tez prototiplash va tuzatish uchun loyihani kichik qismlarga bo‘lish.
- O‘z-o‘zini tashkil yetuvchi jamoalar: jamoa a’zolari qaror qabul qilishda ko‘proq avtonomiyaga yega.
- Tez-tez hisobot berish: taraqqiyotni kuzatish va keyingi qadamlarni rejalashtirish uchun muntazam uchrashuvlar.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi
- Loyiha boshqaruvini o‘rganish: Talabalar tadqiqot loyihalari ustida ishlash, ularni kichik bosqichlarga bo‘lish va natijalarni tez-tez ko‘rib chiqish uchun Agile va Scrum-dan foydalanishlari mumkin.
- Ma’muriy tashabbuslar: Universitetlar ushbu metodologiyalardan yangi texnologiyalarni joriy yetish, tadbirlarni tashkil yetish yoki boshqa asosiy vazifalarni bajarish uchun foydalanishi mumkin.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi: Kurslar va o‘qitish usullarini tez moslashtirish uchun ishlatiladi, ayniqsa doimiy yangilanadigan texnologik muhitda.
5. Kyubler-Ross modeli — eto psixologicheskaya konsepsiya, kotoraya iznachalno bыla razrabotana dlya opisaniya etapov, cherez kotorыe proxodyat lyudi, stalkivayas s protsessom umiraniya ili tyajeloy boleznyu. Odnako, eta model bыla adaptirovana dlya ponimaniya reaksiy na lyubыe znachitelnыe izmeneniya ili poteri i chasto primenyaetsya v organizatsionnoy psixologii.
Bosqichlar:
1. Rad etish: Ushbu bosqichda odamlar ko‘pincha qandaydir katta o‘zgarishlar sodir bo‘lganiga ishonmaydilar.
Oliy ta’limdagi misol: Kafedralar yoki kurslarda qisqartirish haqida e’lon. O‘qituvchilar va talabalar dastlab ushbu qarorning ko‘lami yoki jiddiyligini rad etishlari mumkin.
2. G‘azab: Ogohlik paydo bo‘lgandan so‘ng, odamlar g‘azablanishlari yoki xafa bo‘lishlari mumkin.
Misol: O‘qituvchilar o‘zgarishlar ularning martaba va talabalariga qanday ta’sir qilishidan g‘azablanishlari mumkin.
3. Savdolashish: Odamlar "muzokaralar olib borish" yoki murosali yechim topishga urinishi mumkin.
Misol: Talabalar saqlanishi mumkin bo‘lgan muqobil kurslar yoki loyihalarni taklif qilishlari mumkin.
4. Depressiya: O‘zgarish muqarrar ekanligini anglash tushkunlik yoki umidsizlikni keltirib chiqarishi mumkin.
Misol: O‘qituvchilar va talabalar o‘zlarini mag‘lubiyatga uchratishlari va akademik hayotga qiziqishlarini yo’qotishlari mumkin.
5. Qabul qilish: Bu bosqichda odamlar yangi voqelikka moslashish yo’llarini izlay boshlaydilar.
Misol: O‘zgaruvchan muhitga mos keladigan yangi o‘quv dasturlarini ishlab chiqish yoki yangi o‘qitish usullarini izlash.
Oliy ta’limda qo‘llanilishi:
- Strukturaviy o‘zgarishlar: Universitetlar yoki fakultetlarning birlashishi, yopilishi yoki yangi kafedralarning ochilishi.
- o‘quv rejasidagi o‘zgarishlar: yangi fanlarning joriy etilishi, eskilarini bekor qilish, o‘qitish formatlarini o‘zgartirish.
- Texnologik o‘zgarishlar: Ta’lim jarayonini boshqarishning yangi tizimlarini joriy etish, masofaviy ta’limga o‘tish.
Kyubler-Ross modeli ma’murlar, o‘qituvchilar va talabalarga o‘zgarish jarayonining hissiy va psixologik jihatlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi, bu esa o‘z navbatida o‘zgarishlarni boshqarish strategiyasini yaxshilashi mumkin.
Misollar va holatlar:
Universitetdagi Kotter modeli: Modelning bosqichlari universitetda yangi LMS (Learning Management System)ni integratsiyalashganda qo‘llanilishi mumkin. Birinchi qadam professor-o‘qituvchilar va talabalar o‘rtasida ushbu o‘zgarishga shoshilinch (yehtiyoj) yaratish bo‘ladi.
Masofaviy ta’limga o‘tish uchun ADKAR: : Birinchidan, masofaviy ta’limning afzalliklarini anglash uchun seminarlar o‘tkaziladi, keyin o‘qituvchi va talabalarni tayyorlash (istak, bilim, imkoniyat) va nihoyat, mustahkamlash uchun muntazam monitoring va fikr-mulohazalar.
Tadqiqot loyihalarida Agile: Loyihani yanada samarali va moslashuvchan boshqarish uchun tadqiqot guruhlariga Agile metodologiyalarini qo‘llash.
SWOT-tahlili, PDCA-sikli va KPI — oliy ta’lim ehtiyojlariga moslasha oladigan samarali boshqaruv vositalari va metodologiyalari. Ular nafaqat hozirgi o‘zgarishlarga munosib javob berishga, balki kelajakdagi tendensiyalarni bashorat qilishga yordam beradi, bu yesa ta’lim muassasasining muvaffaqiyatli rivojlanishining kalitidir. Kotter o‘zgarishlar modeli va Agile va Scrum metodologiyalari samaradorlikni oshirish va strategik maqsadlarga erishish uchun oliy ta’limda muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan turli xil o‘zgarishlarni boshqarish yondashuvlarini taklif qiladi.
Shunday qilib, har bir o‘zgarishlarni boshqarish modeli o‘zining kuchli va zaif tomonlariga ega va ma’lum bir modelni tanlash ta’lim muassasasi oldida turgan aniq vazifalarga bog‘liq. To‘g‘ri qo‘llanilganda, ushbu modellar o‘quv jarayonining samaradorligini va universitet yoki kollejning o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashishini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
O‘zgarishlarni boshqarish uchun tizim tahlilini qo‘llash.
Tizimli tahlil - bu tizimning alohida tarkibiy qismlari, ularning o‘zaro bog‘liqliklari va yakuniy natijalarga ta’sirini tahlil qilishni o‘z ichiga olgan murakkab muammolarni hal qilishning uslubiy yondashuvi. Ushbu tahlil muammoning barcha tomonlarini hisobga olish va shu bilan yanada aniqroq va samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish imkonini beradi.
Oliy ta’limda qo‘llash misollari:
1. O‘quv dasturlarini isloh qilish: Tizim tahlili joriy o‘quv dasturlarini baholash va talabalar yehtiyojlari va mehnat bozori talablarini aniqlashga yordam beradi. Ma’lumotlarga asoslanib, siz kurslarga kerakli o‘zgartirishlar kiritishingiz, fanlarni qo‘shishingiz yoki chiqarib tashlashingiz mumkin.
2. Jadvalni optimallashtirish: Tizim tahlilidan o‘qituvchilar va talabalarning imkoniyatlari va cheklovlarini hisobga olgan holda yanada samaraliroq jadvallarni yaratish uchun foydalanish mumkin.
3. Infratuzilmani takomillashtirish: Tizim tahlili infratuzilmaning qaysi yelementlarini (masalan, sinfxonalar, jihozlar) yangilash yoki almashtirish zarurligini aniqlashi mumkin.
4. Moliyaviy menejment: Budjet va xarajatlar tahlili universitetlarga tadqiqot yoki stipendiyalar uchun mablag‘larni qayta taqsimlash kabi moliyaviy strategiyasini o‘zgartirish to‘g‘risida qaror qabul qilishda yordam beradi.
5. Muvaffaqiyatni o‘lchash va tahlil qilish: tizimli tahlil turli ko‘rsatkichlar orqali o‘qitish va o‘qitish samaradorligini baholash uchun ishlatilishi mumkin: saqlab qolish darajasi, o‘quv faoliyati, talabalar qoniqishi va boshqalar.
Oliy ta’limda o‘zgarishlarni boshqarishda tizim tahlilini qo‘llash tez o‘zgaruvchan dunyoga moslashish uchun kuchli vositadir. Bu universitetlarning yanada moslashuvchan, samarali va raqobatbardosh bo‘lishiga yordam beradi. O‘zgarishlarni boshqarishda tizim tahlilining afzalliklari va cheklovlarini ko‘rib chiqing, ayniqsa oliy ta’lim kontekstida.
Afzalliklar
- Muammoning yaxlit ko‘rinishi: tizimli tahlil barcha omillarni va ularning munosabatlarini hisobga olish imkonini beruvchi kompleks yondashuvni o‘z ichiga oladi. Bu "tunnel ko‘rish" ni yo’q qiladi va sizga ko‘proq asosli qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
- Resurslarni optimallashtirish: Tizimli yondashuv resurslardan qanday qilib eng yaxshi foydalanishni aniqlashga yordam beradi - moliya va vaqtdan tortib, inson resurslarigacha. Bu cheklangan resurslarga ega universitetlar uchun juda muhim bo‘lishi mumkin.
- O‘zgarishlarga moslashish: Tizim tahlili dinamika va bir nechta o‘zgaruvchilarni hisobga olganligi sababli, u qonunchilikdagi o‘zgarishlar, yangi texnologiyalar yoki o‘quvchilar ehtiyojlarining o‘zgarishi bo‘ladimi, yangi sharoitlarga tezda moslashish imkonini beradi.
- Qabul qilinadigan qarorlar sifatini oshirish: Muammoning barcha jihatlarini tahlil qilib, universitetlar nomaqbul oqibatlar va xavflarga nisbatan chidamliroq qarorlar qabul qilishlari mumkin.
Cheklovlar
- Amalga oshirishning murakkabligi: Tizim tahlili malakali mutaxassislarni va tizimning har bir jihatini batafsil o‘rganishni talab qiladigan murakkab jarayondir. Resurslari cheklangan ta’lim muassasalari uchun bu muammoli bo‘lishi mumkin.
- Vaqt va xarajat: Chuqur tahlil qilish katta vaqt va mablag‘ni talab qiladi, bu ba’zi ta’lim muassasalari uchun amalga oshirilmasligi mumkin.
- to‘liq bo‘lmagan yoki eskirgan ma’lumotlar xavfi: tez o‘zgaruvchan dunyoda to‘plangan ma’lumotlar tezda eskirishi yoki to‘liq bo‘lmasligi xavfi mavjud, bu ularga asoslangan qarorlar samaradorligini pasaytiradi.
- O‘zgarishlarga qarshilik: tizimli tahlilni joriy qilishda ma’lum usullar va tartiblarga o‘rganib qolgan professor-o‘qituvchilar yoki talabalar tomonidan qarshilik ko‘rsatishi mumkin.
Natijada, aniq afzalliklarga qaramay, tizim tahlilini qo‘llash mumkin bo‘lgan cheklovlar va xavflarni baholashni o‘z ichiga olgan ongli yondashuvni talab qiladi. Bu, ayniqsa, cheklangan resurslar va o‘zgarishlarning yuqori dinamikasi sharoitida sifatli ta’limni ta’minlashdan iborat bo‘lgan oliy ta’lim sohasida muhim ahamiyatga ega.
2.3. Ssenariy modellashtirish va o‘zgarishlarni prognozlash.
Ssenariyalarni modellashtirish va prognozlash o‘zgarishlarni boshqarish va moslashishning asosiy vositalaridir. Oliy ta’lim sharoitida bu institutlarning yangi texnologiyalarga, mehnat bozoridagi o‘zgarishlarga va ijtimoiy-siyosiy o‘zgarishlarga moslashishiga yordam beradi.
Ssenariy modellashtirish asoslari
Ssenariy modellashtirish - bu kelajakning bir nechta mumkin bo‘lgan "ssenariylari" yoki "hikoyalari" ni yaratish va tahlil qilishni o‘z ichiga olgan uslubiy yondashuv.
Ssenariy modellashtirish - bu voqealar qanday rivojlanishi haqida turli "ssenariylar" yoki "hikoyalar" yaratish va baholash orqali tahlil qilish va kelajakni rejalashtirish imkonini beradigan uslubiy yondashuv. Bitta "yehtimol" prognoziga tayanish o‘rniga, ssenariy modellashtirish bir nechta alternativalarni ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi.
Ssenariyani modellashtirish komponentlari:
1. O‘zgaruvchilar: o‘zgarishi mumkin bo‘lgan asosiy omillar (masalan, texnologik innovatsiyalar, siyosiy iqlim).
2. Binolar: Ssenariylar asos bo‘lgan asosiy g‘oyalar yoki bayonotlar.
3. Ssenariyalar: Bu o‘zgaruvchilar va taxminlar qanday o‘zaro ta’sir qilishi haqida turli "hikoyalar".
Ssenariyani modellashtirish quyidagilar uchun zarur:
1. Noaniqlikni kamaytirish: Doimiy ravishda o‘zgarib turadigan dunyoda universitetlar bir qator noma’lum narsalarga duch kelishadi. Ssenariy modellashtirish maktablarga kelajakdagi voqealarning mumkin bo‘lgan traektoriyalarini tushunish uchun asos yaratish orqali ushbu noaniqlikni kamaytirishga yordam beradi.
Misol: Universitet global pandemiyaning talabalarni ro‘yxatga olish va moliyaviy salomatlikka ta’sirini o‘rganish uchun ssenariy modellashtirishdan foydalanishi mumkin.
2. Xavfli qarorlar qabul qilish: Bir nechta turli ssenariylarni taqdim yetish orqali simulyatsiya turli strategiya va yondashuvlarning potensial xavf va foydalarini tahlil qilish imkonini beradi.
Misol: Universitet turli darajadagi texnologiyani qo‘llab-quvvatlash va talabalarning ishtiroki bilan ssenariylarni solishtirish orqali onlayn ta’limni amalga oshirish xavfini baholashi mumkin.
3. Rejalashtirish va resurslarni taqsimlash: Ssenariy modellashtirish resurslarni yanada samarali taqsimlash uchun asos yaratadi.
Misol: Agar ssenariy modellashtirish sun’iy intellekt bo‘yicha kurslarga bo‘lgan yehtiyoj ortib borayotganini ko‘rsasa, universitet tegishli dasturlarni ishlab chiqish uchun resurslarni yo‘naltirishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, ssenariyni modellashtirish shunchaki bashorat qilish vositasi yemas; bu noaniqlik sharoitida strategik rejalashtirish va asosli qaror qabul qilish uchun vositadir. Oliy ta’lim sharoitida bu ta’lim va bandlikning tez o‘zgaruvchan landshaftiga moslashish uchun ayniqsa qimmatlidir.
Ssenariy modellashtirish nima?
- yaxshiroq qarorlar qabul qilish
- turli omillar va o‘zgaruvchilarni hisobga olish
- noaniqlikni kamaytirish
Ssenariy modellashtirish bosqichlari
1. Maqsad va ko‘lamni aniqlash: Ushbu bosqichda ssenariy modellashtirish hal qilishi kerak bo‘lgan asosiy savollar va vazifalar shakllantiriladi. Yechim tadqiqot doirasini cheklaydi va asosiy jihatlarga e’tibor qaratishga yordam beradi.
Misol: Universitet texnologik innovatsiyalar uning o‘quv rejasi va talabalar tarkibiga qanday ta’sir qilishini tushunishni xohlaydi.
2. Asosiy omillar va o‘zgaruvchilarni aniqlash: Bu bosqichda o‘rganilayotgan muammoga eng katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan o‘zgaruvchilar aniqlanadi.
Misol: Asosiy omillarga texnologiyalarni rivojlantirish tezligi, onlayn resurslarning mavjudligi va oliy ta’limni tartibga solishdagi o‘zgarishlar kiradi.
3. Ssenariyni ishlab chiqish: kelajakning bir nechta turli "hikoyalarini" yaratish. Ssenariylar asosiy omillar va o‘zgaruvchilarning turli kombinatsiyalariga asoslangan turli xil ssenariylardir.
Misol: Bitta ssenariy onlayn ta’limning jadal rivojlanishini va xalqaro ta’lim hamkorliklarini yaratishni o‘z ichiga olishi mumkin. Boshqa bir ssenariy texnologik rivojlanishdagi turg‘unlikni va davlat tomonidan tartibga solishni kuchaytirishni ko‘rib chiqishi mumkin.
4. Tahlil va baholash: Turli ssenariylarning oqibatlari qanday? Ushbu bosqich universitet uchun ehtimoliy oqibatlarini tushunish uchun har bir ssenariyning batafsil tahlilini o‘z ichiga oladi.
Misol: Birinchi ssenariy tahlili shuni ko‘rsatishi mumkinki, universitet onlayn platformalarni rivojlantirishga va malakali IT-mutaxassislarini yollashga sarmoya kiritishi kerak. Ikkinchi ssenariy mahalliy ehtiyojlarga ko‘proq e’tibor qaratish va davlat organlari bilan o‘zaro hamkorlikni talab qilishi mumkin.
4. Tahlil va baholash: Turli ssenariyalarning oqibatlari qanday? Ushbu bosqich universitet uchun ehtimoliy oqibatlarini tushunish uchun har bir ssenariyning batafsil tahlilini o‘z ichiga oladi.
Misol: Birinchi ssenariy tahlili shuni ko‘rsatishi mumkinki, universitet onlayn platformalarni rivojlantirishga va malakali AT-mutaxassislarini yollashga sarmoya kiritishi kerak. Ikkinchi ssenariy mahalliy ehtiyojlarga ko‘proq e’tibor qaratish va davlat organlari bilan o‘zaro hamkorlikni talab qilishi mumkin.
Oliy ta’limda ssenariyalarni qo‘llash

Ssenariy	Asosiy faktorlar	Modellashtirish	Strategiyalar
Masofaviy ta’lim 2.0	Texnologik innovatsiyalar, internetga kirish imkoniyati	O‘quv jarayoniga VR texnologiyalari va sun’iy intellektni joriy yetish	Yangi kurslarni ishlab chiqish, texnologiyaga sarmoya kiritish, o‘qituvchilar malakasini oshirish
Globallashuv va "chegarasiz universitet"	Migratsiya oqimlari, xalqaro hamkorlik	Chet ellik talabalar sonini ko‘paytirish, xorijiy oliy o‘quv yurtlari bilan hamkorlik qilish	Ikki tomonlama diplomlarni ishlab chiqish, madaniy xususiyatlarni moslashtirish
Mehnat bozorining o‘zgaruvchan yehtiyojlari	Iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar, texnologik taraqqiyot	AI, biotexnologiyalar sohasidagi mutaxassislarga talab ortib bormoqda	O‘quv dasturlarini yangilash, sanoat bilan aloqalarni o‘rnatish

Ssenariyalarni modellashtirish va prognozlash nafaqat universitetlarga o‘zgarishlarga moslashishga yordam beradi, balki ularga kelajakni faol ravishda shakllantirishda bir qadam oldinda bo‘lish imkonini beradi. Bu metodologiyani zamonaviy oliy ta’limni boshqarishda ajralmas vositaga aylantiradi.
Oliy ta’limdagi misollar
1. Yangi texnologiyalarni qo‘llash: Universitet yangi texnologiyalarni ta’lim jarayoniga integratsiyalash oqibatlarini tavsiflovchi ssenariyalarni ishlab chiqishi mumkin. Misol uchun, bitta ssenariy o‘quv kurslarini to‘liq raqamlashtirishni ko‘rib chiqishi mumkin, boshqa ssenariy aralash o‘rganish formatini o‘rganishi mumkin.
2. Demografik o‘zgarish: Ssenariy modellashtirish universitetga talabalar demografiyasining o‘zgarishi ta’lim dasturlariga bo‘lgan ehtiyojga qanday ta’sir qilishi mumkinligini taxmin qilishga yordam beradi.
3. Mehnat bozorini o‘zgartirish: Ssenariyalarga asoslanib, universitet 5, 10 yoki 15 yildan keyin mehnat bozorida qanday mutaxassisliklar va malakalar talab qilinishini tushunishi va shunga mos ravishda o‘quv dasturlarini moslashtirishi mumkin.
4. Globallashuv va xalqarolashuv: Ssenariyalar xalqaro talabalar uchun universitetning jozibadorligiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan siyosiy va iqtisodiy o‘zgarishlarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Ssenariy modellashtirish universitetlarga ularning kelajagiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan murakkab va o‘zaro bog‘liq omillarni yaxshiroq tushunish uchun vosita bilan ta’minlaydi. Bu sizga ko‘proq ma’lumotli, strategik qarorlar qabul qilishga yordam beradi.
Ssenariy modellashtirishning afzalliklari
Noaniqlikni kamaytirish: Ssenariyani modellashtirish turli ssenariylar va ularning oqibatlarini taqdim yetish orqali noaniqlikni kamaytirishi mumkin.
Strategik rejalashtirish: Bu yanada aniqroq va moslashuvchan strategiyalarni shakllantirish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan vositadir.
Xatarlar va imkoniyatlarni aniqlash: Turli ssenariyalar orqali an’anaviy yondashuvlar tomonidan o‘tkazib yuborilishi mumkin bo‘lgan potensial xavf va imkoniyatlarni aniqlash mumkin.
Fikrlashning moslashuvchanligini oshirish: Turli ssenariyalarni ko‘rib chiqish jamoadan muammolarga yanada moslashuvchan va murakkab yondashuvni talab qiladi.
Yaxshilangan moslashish va aloqa: Ssenariyani ishlab chiqish jarayonida ishtirokchilar asosiy binolar, o‘zgaruvchilar va mumkin bo‘lgan natijalarni muhokama qiladilar, bu esa ichki aloqani yaxshilaydi.
Ssenariy modellashtirish cheklovlari
Vaqt va resurslar narxi: Ssenariyani modellashtirish vaqti puxta tahlil va ko‘p takrorlashni talab qiladigan qimmat jarayon bo‘lishi mumkin.
Sub’ektivlik: o‘zgaruvchilar, taxminlar va natijalarni tanlash sub’ektiv bo‘lishi mumkin va jarayon ishtirokchilariga bog‘liq.
Sharhning murakkabligi: Ba’zi ssenariyalarni tushunish va izohlash qiyin bo‘lishi mumkin, ayniqsa ular ko‘p o‘zgaruvchilar va shartlarni o‘z ichiga olgan bo‘lsa.
Cheklangan aniqlik: ssenariyalar qanchalik ehtiyotkorlik bilan ishlab chiqilgan bo‘lmasin, ular faqat kelajak modellari va aniq bashoratlarni kafolatlay olmaydi.
Noto‘g‘ri qo‘llash xavfi: ssenariyalarni noto‘g‘ri talqin qilish yoki qo‘llash noto‘g‘ri strategik qarorlarga olib kelishi mumkin.
Oliy ta’lim kontekstida ssenariy modellashtirish ta’lim siyosatidagi tendensiyalarni, talabalar tarkibini, mehnat bozori talablarini va boshqalarni bashorat qilish uchun qo‘llanilishi mumkin, bu universitetlar va kollejlarning o‘zgaruvchan sharoitlarga yaxshiroq moslashishiga imkon beradi. Ammo bir xil cheklovlar (masalan, vaqt va resurslarning narxi yoki sub’ektivlik xavfi) ham tegishli bo‘ladi.
2.4. O‘zgarishlarni amalga oshirishda xavflarni boshqarish. OTMlarda o‘zgarishlarni amalga oshirishga misollar.
Tashkiliy tuzilmalarda, shu jumladan oliy ta’limda o‘zgarishlarning kiritilishi doimo xavf-xatarlar bilan bog‘liq. Ushbu xavflarni boshqarish muvaffaqiyatning asosiy omiliga aylanadi. Ushbu ma’ruzada biz o‘zgarishlarni amalga oshirishda risklarni boshqarish strategiyalari va yondashuvlarini va bu usullarni oliy ta’limni boshqarish kontekstida qanday qo‘llash mumkinligini ko‘rib chiqamiz.
Xatarlar - bu salbiy yoki ijobiy o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan potensial hodisalar yoki shartlar. Ko‘pgina hollarda, xavf noaniqlik va istalmagan oqibatlar ehtimoli bilan bog‘liq. Xatarlar qasddan (strategiyaning bir qismi sifatida qabul qilinadi) yoki ko‘zda tutilmagan (minimallashtirish yoki oldini olish kerak bo‘lgan istalmagan hodisalar) bo‘lishi mumkin.
Oliy ta’limdagi xatar turlari
1. Akademik risklar
O‘quv rejasining nomuvofiqligi: xavf shundaki, o‘quv rejasi mehnat bozori yehtiyojlari yoki akademik standartlarga javob bermaydi.
2. Akkreditatsiyani yo‘qotish: Agar universitet ma’lum standartlarga javob bermasa, u akkreditatsiyadan mahrum bo‘lishi mumkin, bu uning obro‘siga salbiy ta’sir qiladi.
3. Moliyaviy risklar
Mablag‘larning yetarli emasligi: Yangi dasturlarni joriy yetish yoki infratuzilmani kengaytirish katta investitsiyalarni talab qiladi, ular to‘lanmasligi mumkin.
4. Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashning kamayishi: davlat siyosatidagi keskin o‘zgarishlar moliyalashtirishning qisqarishiga olib kelishi mumkin.
5. Texnologik xavflar. Texnologiyaning yeskirishi: Uskuna va dasturiy ta’minot tezda yeskiradi va maktablar raqobatbardosh bo‘lish uchun ularni doimiy ravishda yangilashlari kerak.
6. Ma’lumotlar xavfsizligi: Onlayn ta’lim formatlariga o‘tishni hisobga olgan holda, ma’lumotlarning sizib chiqishi yoki o‘g‘irlanishi xavfi ortadi.
7. Obro‘-ye’tibor bilan bog‘liq xavflar. Salbiy sharhlar: Bitta yomon sharh yoki janjal universitet obro‘siga sezilarli darajada putur yetkazishi mumkin.
8. Oqish: Yuqori malakali professor-o‘qituvchilar yoki tadqiqotchilarning yo‘qolishi ham obro‘ga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
9. Ijtimoiy va madaniy xavflar. Madaniyatlararo tafovutlar: Ko‘p millatli va ko‘p madaniyatli universitetlarda tushunmovchilik yoki noto‘g‘ri qarashlar tufayli nizolar kelib chiqishi mumkin.
10. Talabalarning tayyorgarlik darajasi bilan bog‘liq muammolar: talabalarni tayyorlashning notekis darajasi o‘qitish va dasturlarni moslashtirish uchun qo‘shimcha xarajatlarga olib kelishi mumkin.
Ushbu xavflarning har biri boshqarish va minimallashtirishga alohida yondashuvni talab qiladi. Oliy ta’limda xatarlarni muvaffaqiyatli boshqarish institutning mumkin bo‘lgan salbiy ta’sirlarni aniqlash, tahlil qilish va ularni yumshatish uchun choralar ko‘rish qobiliyatiga bog‘liq.
Xatarlarni boshqarish strategiyalari va yondashuvlariga umumiy nuqtai
1. Xavfni aniqlash
Birinchi bosqich - mumkin bo‘lgan xavflarni aniqlash. Ular moliya, xodimlar, texnologiya yoki muassasaning obro‘siga bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Oliy ta’limga misol: Universitet yangi mutaxassislik ochish imkoniyatini ko‘rib chiqmoqda. Bu yerda siz moliyalashtirish bilan bog‘liq xavflarni, yangi xodimlarga bo‘lgan yehtiyojni va talabalar orasida yangi yo‘nalishning potensial nomaqbulligini aniqlashingiz mumkin.
2. Xatarlarni tahlil qilish
Keyingi qadam bu xavflarni tahlil qilishdir.
Usullari: Yangi mutaxassislikning kuchli va zaif tomonlarini, shuningdek, imkoniyatlar va tahdidlarni aniqlash uchun SWOT tahlili. Makroiqtisodiy omillarni baholash uchun PESTLE tahlili.
Misol: SWOT tahlili shuni ko‘rsatishi mumkinki, yangi mutaxassislik universitetning hozirgi tadqiqot manfaatlariga mos keladi (kuchli), lekin uni ochish uchun malakali o‘qituvchilar yetarli emas (zaif nuqta).
3. Risklarni ustuvorlashtirish
Xatarlarni aniqlash va tahlil qilgandan so‘ng, ularga ustuvorlik berish kerak. Buning uchun siz xavf matritsasidan foydalanishingiz mumkin, bu yerda ehtimollik va oqibatlar o‘qlar bo‘ylab chizilgan.
Misol: Risk matritsasidan foydalanib, universitet moliyaviy va kadrlar bilan bog‘liq risklar yeng muhim va darhol ye’tibor talab qiladi, deb qaror qilishi mumkin.
4. Riskni minimallashtirish
Bu yerda xavfni minimallashtirish strategiyalari ko‘rib chiqiladi: oldini olish, kamaytirish, uzatish va qabul qilish.
Strategiyalar: oldini olish (yangi ixtisoslikni ochmaslik), rad etish (qo‘shimcha moliya manbalarini topish), transfer (boshqa universitet bilan hamkorlikda yangi ixtisoslikni joriy yetish), qabul qilish (ma’lum risklarni o‘z zimmasiga olgan holda oldinga siljishga qaror qilish).
Misol: Universitet yangi mutaxassislikni joriy yetishga qaror qilishi mumkin, lekin boshlang‘ich xarajatlar va xavflarni kamaytirish uchun mini-kurslar yoki onlayn dasturlardan boshlashi mumkin.
5. Monitoring va nazorat
Oxirgi bosqich - xavf monitoringi va nazorati. O‘zgarishlarni doimiy ravishda kuzatib borish va risklarni boshqarish strategiyalarini moslashtirish kerak.
Misol: Yangi mutaxassislik ishga tushirilgandan so‘ng, universitet muntazam ravishda talabalar va o‘qituvchilar o‘rtasida qanday xavflar yuzaga kelganligini va kelajakda ularni qanday kamaytirish mumkinligini tushunish uchun audit va so‘rovlarni o‘tkazishi kerak.
Bu qadamlar qat’iy ketma-ket emas va bir-biriga mos kelishi mumkin. Asosiy g‘oya xavflarni muntazam ravishda ko‘rib chiqish va o‘zgaruvchan sharoitlarga muvofiq risklarni boshqarish strategiyalarini moslashtirishdir.
Xavf matritsasidan foydalanish turli sohalarda, shu jumladan oliy ta’limda xavflarni ustuvorlashtirishning standart yondashuvidir. Ushbu usul ikkita asosiy parametrni baholashga asoslanadi: xavfning yuzaga kelish ehtimoli va ushbu xavfning mumkin bo‘lgan oqibatlari (yoki zarari).
Prioritetlashtirish uchun xavf matritsasidan foydalanish bosqichlari
1. Matritsaning o‘qlarini aniqlash: Vertikal o‘q odatda oqibatlarni (pastdan yuqoriga) va gorizontal o‘q - ehtimollikni (kamdan tez-tez) ifodalaydi.
2. Xatarlarni baholash: Har bir aniqlangan xavf ikki o‘lchov bo‘yicha baholanadi: ehtimollik va oqibatlar. Ushbu baholash sifat (past, o‘rta, yuqori) yoki miqdoriy (foizlarda yoki pul birliklarida) bo‘lishi mumkin.
3. Risklarni matritsaga joylashtirish: Baholashdan keyin har bir risk matritsaga uning parametrlariga muvofiq joylashtiriladi.
4. Tahlil va talqin: Yuqori o‘ng burchakka yaqinroq bo‘lgan xavflar boshqaruv uchun yeng yuqori ustuvorlik hisoblanadi, chunki ular yuqori yehtimollik va jiddiy oqibatlarga yega.
5. Xatarlarni boshqarish strategiyalarini tanlash: matritsaning turli qismlarida risklar uchun turli xil boshqaruv strategiyalari (qochish, kamaytirish, uzatish, qabul qilish) tanlanishi mumkin.
Ehtimollar va xavflar matritsasi ranglarda ta’kidlangan eng muhim qiymatlar bilan shunday ko‘rinishi mumkin:

Yashil rang xavf miqdori kichik ekanligini anglatadi. Sariq - xavf e’tiborga muhtoj. Qizil - xavf juda katta va bu jiddiy oqibatlarga olib keladi.
Oliy ta’lim kontekstidagi misol

Aniqlangan xavflar	Ehtimollik va oqibatlar	Strategiyani tanlash
O‘quv to‘lovlarining yuqoriligi sababli talabalarning ketishi	yuqori ehtimollik, yuqori oqibatlar	Talabalarning ketishi uchun ta’lim xarajatlarini kamaytirish yoki grantlarni joriy etish haqida o‘ylashi mumkin
Akademik natijalarning pastligi tufayli obro‘ning yomonlashishi	o‘rtacha ehtimollik, yuqori oqibatlar	akademik dasturlar orqali ta’lim sifatini oshirish
O‘quv resurslaridan samarasiz foydalanish	yuqori ehtimollik, o‘rtacha oqibatlar	o‘quv dasturlarini yangilash va o‘qituvchilarning malakasini oshirish
Universitet axborot tizimiga kiberhujumlar	kam ehtimollik, yuqori oqibatlar	Dasturiy ta’minot va apparatni so‘nggi versiyalarga, jumladan, virusdan himoya qilish tizimlari va xavfsizlik devorlariga yangilang.

Xatarlar matritsasidan foydalanish nafaqat risklarni ustuvorligini aniqlash, balki ularni boshqarish uchun resurslarni samarali taqsimlash imkonini beradi.
Oliy ta’lim kontekstida qo‘llash
O‘quv dasturlariga integratsiya. Xatarlar o‘quv dasturlari va kurslardagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday o‘zgarishlarni rejalashtirayotganda, bu talabalar, professor-o‘qituvchilar va universitet obro‘siga qanday ta’sir qilishini tahlil qilish kerak.
Texnologik innovatsiyalar. Yangi texnologiyalarni joriy yetish yoki mavjudlarini yangilash ham xavf tug‘dirishi mumkin. Masalan, ta’limni boshqarishning yangi tizimini qo‘llash talabalar va o‘qituvchilar uchun moslashishda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
Moliyaviy risklar. Bu risklar ta’lim muassasasining budjetlari, investitsiyalar va moliyaviy barqarorligi bilan bog‘liq. Misol uchun, agar talabalar soni rejalashtirilganidek ko‘paymasa, yangi kampusga sarmoya kiritish moliyaviy muammolarga olib kelishi mumkin.
Obro‘ga oid xavflar. Har qanday o‘zgarishlar, ayniqsa muvaffaqiyatsiz, universitet obro‘siga ta’sir qilishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, yangi talabalarni jalb qilish va universitetning akademik maqomiga ta’sir qilishi mumkin.
O‘zgarishlar xavfini boshqarish rejalashtirish, tahlil qilish va monitoringni talab qiladigan murakkab va ko‘p bosqichli jarayondir. Oliy ta’lim sharoitida bu usullar ta’lim muassasalarining, ularning talabalari va o‘qituvchilarining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda moslashtirilishi mumkin.
Xatarlarni boshqarishni o‘zgartirish
1. Yetakchilikning roli: Muvaffaqiyatli risklarni boshqarishning asosiy jihatlaridan biri shaffof va aniq yetakchilikdir. Rahbarlar mas’uliyatli qarorlar qabul qilishga va jamoa va manfaatdor tomonlar bilan samarali muloqot qilishga tayyor bo‘lishi kerak.
Oliy ta’limdan bir misol: Fakultet dekani ham universitet rahbariyatini, ham professor-o‘qituvchilarni taklif yetilayotgan o‘zgarishlar asosli yekanligiga va barcha tomonlar uchun foydali bo‘lishiga ishontirishi kerak.
2. Rejalashtirish va resurslar: Risklarni boshqarish ehtiyotkorlik bilan rejalashtirishni, shu jumladan xavflarni monitoring qilish va boshqarish uchun resurslarni taqsimlashni talab qiladi.
Misol: Muqobil moliyalashtirish manbalarini o‘z ichiga olishi mumkin bo‘lgan yangi loyiha uchun mablag‘ etishmasligi rejasini ishlab chiqish.
3. Manfaatdor tomonlar va aloqa: Barcha manfaatdor tomonlar, jumladan, talabalar, professor-o‘qituvchilar va ma’muriyat bilan ochiq muloqot liniyasini saqlab qolish juda muhimdir.
Misol: manfaatdor tomonlar bilan taklif qilingan o‘zgarishlar va potentsial xavflarni muhokama qilish uchun uchrashuvlar yoki seminarlar tashkil qilish.
4. Risk madaniyati: Ehtiyotkorlik bilan tavakkal qilishni va innovatsiyalarni rag‘batlantiradigan madaniyatni o‘rnatish foydali bo‘lishi mumkin. Bu xodimlar va talabalar yangi g‘oyalarni o‘ylab topishlari uchun qulay muhit yaratadi.
Misol: Innovatsion loyihalarda faol ishtirok etayotgan talabalar va professor-o‘qituvchilar uchun mukofot yoki stipendiyalar yaratish, garchi ular o‘z samarasini bermasa ham.
5. Doimiy hisobot: Xatarlarning joriy holati bo‘yicha muntazam monitoring va hisobot berish ularni samarali boshqarishning kalitidir.
Misol: Xatarlarning holati va ularni boshqarish bo‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar samaradorligi to‘g‘risida har chorakda hisobot.
6. Ta’lim va rivojlanish: xodimlar va talabalar o‘rtasida xavflarni boshqarish ko‘nikmalarini doimiy ravishda o‘qitish va rivojlantirish.
Misol: risklarni boshqarish bo‘yicha ichki treninglar yoki seminarlar o‘tkazish.
7. Kutilmagan xavflarni hisobga olish: tabiiy ofatlar, siyosiy beqarorlik va boshqalar kabi kutilmagan hodisalarga doimo tayyorgarlik ko‘rish kerak.
Misol: Favqulodda vaziyatlarda harakat qilish rejasini ishlab chiqish.
Ushbu tamoyillar va qadamlarga rioya qilish, ayniqsa, oliy ta’lim kabi murakkab va ko‘p omilli muhitda o‘zgarishlarni amalga oshirishda risklarni boshqarish samaradorligini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Oliy ta’limda o‘zgarishlarni amalga oshirishda risklarni boshqarishga kengaytirilgan yondashuv
1. Axloqiy xavflar: Talabalar, professor-o‘qituvchilar yoki boshqa manfaatdor tomonlarga salbiy ta’sir ko‘rsatmaslik uchun o‘zgarishlarni amalga oshirish to‘g‘risida qaror qabul qilishda axloqiy masalalarni ko‘rib chiqishning ahamiyati.
Oliy ta’limda misollar: talabalar faoliyatini nazorat qilish uchun sun’iy intellektdan foydalanish odob-axloqini hisobga olish.
2. Psixologik xavflar: Xodimlar va talabalar yangi o‘zgarishlarni amalga oshirishda psixologik to‘siqlarga duch kelishi mumkin, masalan, noma’lum qo‘rquv yoki o‘zgarishlarga qarshilik.
Misol: Xodimlar va talabalar uchun yangi o‘zgarishlarga yaxshiroq moslashishga yordam berish uchun bir qator psixologik treninglar o‘tkazish.
3. Murakkablik va fanlararolik: Oliy ta’limda risklarni boshqarish akademikdan ma’muriygacha bo‘lgan ko‘plab bo‘limlarning birgalikdagi sa’y-harakatlarini talab qilishi mumkin.
Misol: Yangi kurslar yoki texnologiyalarni joriy yetish bilan bog‘liq xavflarni baholash va boshqarish uchun fanlararo guruhlarni yaratish.
4. Globallashuv va madaniy xavflar: Hozirgi dunyoda universitetlar tobora globallashib bormoqda, bu yesa madaniyatlararo tafovutlar bilan bog‘liq yangi xavflarni keltirib chiqarishi mumkin.
Misol: Boshqa madaniyat maktablari bilan almashish yoki hamkorlik dasturlarini ishlab chiqish tushunmovchilik yoki mojarolar xavfini oshirishi mumkin.
5. Texnologik xavflar: Texnologiyalar rivojlanishi bilan ularni amalga oshirish va qo‘llab-quvvatlashning murakkabligi ham oshadi.
Misol: Yangi ta’limni boshqarish tizimiga o‘tishda ma’lumotlar xavfsizligi xavflarini baholash.
Ushbu qo‘shimcha jihatlar risklarni boshqarishni yanada kengroq va samaraliroq qilishi mumkin.
Oliy ta’limda risklarni aniqlash usullari va vositalari:
1. SWOT-analiz
Bu nima?: Ichki kuchli va zaif tomonlar, shuningdek, tashqi imkoniyatlar va tahdidlar tahlili.
Misol: yeskirgan o‘quv dasturlari kabi xavflarni aniqlash uchun o‘quv dasturlarini, o‘qitish sifatini va joriy mehnat bozorini baholash.
2. PESTLE-tahlili
Bu nima?: Siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy-madaniy, texnologik, huquqiy va ekologik xarakterdagi ta’sir yetuvchi omillarni tahlil qilish.
Misol: Ta’lim sohasidagi qonunchilikni o‘zgartirish xavfini baholash.
3. Intervyu va so‘rovlar
Bu nima?: manfaatdor tomonlar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot: talabalar, o‘qituvchilar, ma’muriy xodimlar.
Misol: Talabalar o‘rtasida ta’lim sifati bo‘yicha so‘rovlar qoniqish darajasi bilan bog‘liq xavflarni aniqlashi mumkin.
4. Ekspert baholashlari
Bu nima?: Muayyan soha mutaxassislarining fikr-mulohazalari va tahlillari.
Misol: IT mutaxassislari bilan kiberxavfsizlik xatarlari haqida maslahat.
5. Ma’lumotlarni tahlil qilish va statistika
Bu nima?: Yig‘ilgan ma’lumotlar va ko‘rsatkichlarni tekshirish.
Misol: Talabalar sonining yetarli emasligi bilan bog‘liq xavflarni aniqlash uchun talabalarni qabul qilish va o‘qishni tashlab ketish holatlarini tahlil qilish.
6. Tekshirish ro‘yxatlari va shablonlar
Bu nima?: Xatarlarni aniqlashni tizimlashtirish uchun tayyor shakllardan foydalanish.
Misol: Kampusning jismoniy xavfsizligini baholash uchun nazorat ro‘yxatlari.
7. Aqliy hujum
Bu nima?: Mumkin bo‘lgan xavflarni aniqlash uchun guruh muhokamalari.
Misol: masofaviy ta’limga o‘tish bilan bog‘liq xavflarni muhokama qilish uchun o‘qituvchilar yig‘ilishi.
8. Sabablarni tahlil qilish (baliq suyagi diagrammasi)
Bu nima?: Muayyan muammoning barcha mumkin bo‘lgan sabablarini aniqlashning grafik usuli.
Misol: imtihonlarning past o‘tish sabablarini aniqlash.
9. Ssenariy modellashtirish
Bu nima?: Potentsial xavflarni aniqlash uchun turli kelajak stsenariylarini ishlab chiqish.
Misol: Yangi o‘quv dasturini joriy etish oqibatlarini modellashtirish.
10. O‘tgan voqealarni tahlil qilish
Bu nima?: Muammolar va hodisalar tarixini o‘rganish.
Misol: Ko‘rib chiqish tizimini takomillashtirish uchun plagiat holatlarini tahlil qilish.
Ushbu usullar va vositalarni birlashtirish oliy ta’limga xos bo‘lgan xavflarni keng qamrovli va batafsil tahlil qilish imkonini beradi.
OTMlarda o‘zgarishlarni amalga oshirishga misollar
1 misol: Massachusets Texnologiya Institutida (MIT), AQShda masofaviy ta’limning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi
Tahlil:
Tizimli tahlil:
Maqsad: COVID-19 pandemiyasi davrida ta’limning mavjudligi va sifatini ta’minlash.
Kriteriyalar: texnologik tayyorgarlik, o‘tish narxi, o‘qituvchilar tarkibi.
Strategiya: Zamonaviy platformalar (Zoom, Moodle) yordamida masofaviy ta’limga o‘tish.
Masofaviy laboratoriya ishi va holatlarini ishlab chiqish.
Xatarlar va ularni boshqarish:
Texnik masalalar: Talabalar va o‘qituvchilar uchun AT-quvvatlashni amalga oshirish.
Ta’lim sifatining pasayishi: Kurslarning monitoringi va moslashuvi, muntazam fikr-mulohazalar.
Natija: Ta’lim sifati va talabalar faolligini yuqori darajada saqlab turgan holda masofaviy formatga muvaffaqiyatli o‘tish.
2 misol: Rossiyaning universitetida elektron ta’lim tizimining muvaffaqiyastsiz joriy yetilishi
Tahlil:
Tizimli tahlil:
Maqsad: O‘quv jarayonini modernizatsiya qilish.
Kriteriyalar: Moliyalashtirish, texnologik baza, professor-o‘qituvchilar tarkibi.
Strategiya: O‘zingizning elektron ta’lim platformangizni oldindan sinovdan o‘tkazmasdan amalga oshirish.
Xatarlar va ularni boshqarish: pedagoglarning malakasi yo‘qligi, o‘qituvchilarni yangi tizimga yetarli darajada tayyorlash.
Moliyaviy tavakkalchiliklar: pudratchining noto‘g‘ri tanlanishi tufayli budjetning ortishi.
Natija: Moliyaviy resurslarning yuqolishi, ta’lim sifatining yomonlashishi, universitet obro‘sining yomonlashishi.
Ushbu misollarda tizim tahlili nima uchun bir tashabbus muvaffaqiyatli bo‘lgan va boshqasi muvaffaqiyatsiz bo‘lganini tushunishga yordam beradi. Muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlikning asosiy omillari ko‘pincha xavflarni yaxshi boshqarish, sifatni rejalashtirish va tafsilotlarga e’tibor berish bilan bog‘liq.
3 misol: Oksford universitetida (Buyuk Britaniya) oraliq bilimlarni nazorat qilishni muvaffaqiyatli amalga oshirish
Tahlil:
Tizimli tahlil:
Maqsad: Talabalar tayyorlash sifatini oshirish.
Kriteriyalar: O‘qituvchilar tarkibi, oraliq nazorat usullari, talabalar faoliyati.
Strategiya:
Onlayn testlar va mini-imtihonlar orqali oraliq nazoratni joriy yetish.
Xatarlar va ularni boshqarish:
Talabalarning salbiy reaksiyasi: axborot sessiyalarini o‘tkazish va fikr-mulohazalarni yig‘ish.
O‘qituvchi vaqtini behuda sarflash: maxsus platformalar orqali baholash jarayonini avtomatlashtirish.
Natija: Talabalarning faolligi va samaradorligini oshirish, tayyorgarlik darajasini oshirish.
4 misol: Hindistonning universitetida akademik rejalashtirishni joriy etishga urinish muvaffaqiyatsiz tugadi
Tahlil:
Tizimli tahlil:
Maqsad: O‘quv jarayonini optimallashtirish.
Kriteriyalar: Ma’muriy resurslar, professor-o‘qituvchilar tarkibi, talabalarning o‘quv yuklamasi.
Strategiya:
Barcha o‘quv materiallarini onlayn joylashtirish bilan akademik rejalashtirish tizimini joriy yetish.
Xatarlar va ularni boshqarish:
Texnik muammolar: yangi tizim uchun sinov muhitining yo‘qligi.
O‘qituvchilarning yetarli darajada tayyorlanmaganligi: treninglar va ko‘rsatmalarning yetishmasligi.
Natija: Akademik rejalashtirish tizimi o‘qituvchilar va talabalar tomonidan qabul qilinmadi, bu yesa sharmandalikka va ta’lim darajasining yomonlashishiga olib keldi.
Ushbu misollar tizimli tahlilni oliy ta’limdagi o‘zgarishlarni boshqarishning turli jihatlarini baholash uchun qanday qo‘llash mumkinligini ko‘rsatadi. Bunga asosiy o‘zgaruvchilar va xavflarni aniqlash va ularni boshqarish strategiyalarini ishlab chiqish kiradi.
5 misol: Massachusets Texnologiya Institutida (MIT), AQShda muvaffaqiyatli raqamli transformatsiya
Tahlil:
Tizimli tahlil:
Maqsad: Ta’lim jarayonini raqamlashtirish.
Kriteriyalar: texnologik infratuzilma, o‘qituvchilar tarkibi, talabalar.
Strategiya:
Masofaviy ta’lim uchun shaxsiy onlayn platformani ishlab chiqish.
Xatarlar va ularni boshqarish:
Platformaning jozibadorligi yetarli emas: intuitiv interfeys va sifatli kontent yaratish.
Texnik muammolar: doimiy monitoring va yuzaga kelgan muammolarni tezda hal qilish.
Natija: masofaviy ta’lim orqali ta’limning mavjudligi va sifatini oshirish.
6-misol: X universitetida professor-o‘qituvchilarni qisqartirish bo‘yicha muvaffaqiyatsiz tajriba
Tahlil:
Tizim tahlili:
Maqsad: xarajatlarni optimallashtirish.
Kriteriyalar: moliyalashtirish, ta’lim sifati, obro‘.
Strategiya:
"Samarasiz" fakultet va kurslarni qisqartirish.
Xatarlar va ularni boshqarish:
Obro‘ning tushishi: bu xavfni kam baholash.
Ta’lim sifatining yomonlashuvi: muqobil rejalarning yo‘qligi.
Natija: ta’limning obro‘si va sifatining yomonlashishi, talabalar va professor-o‘qituvchilarning chetga ketishi.
Bu misollar oliy ta’limda o‘zgarishlarni boshqarishning turli ssenariylari va yondashuvlarini ko‘rsatadi. Ular, shuningdek, barcha ta’sir yetuvchi omillar va xavflarni har tomonlama tahlil qilish muhimligini ko‘rsatadi.
7-misol: O‘zbekiston Milliy universitetida masofaviy ta’limning joriy yetilishi
Tahlil:
Tizim tahlili:
Maqsad: masofaviy texnologiyalar orqali ta’lim resurslaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish.
Kriteriyalar: infratuzilma, internetga kirish imkoniyati, o‘quv materiallari sifati.
Strategiya:
Global masofaviy ta’lim platformalari bilan hamkorlik.
Xatarlar va ularni boshqarish:
Chekka hududlarda Internet mavjud emas: kirishni yaxshilash uchun mahalliy provayderlar bilan ishlash. O‘qituvchilar va talabalar o‘rtasida texnik ko‘nikmalarning yetishmasligi: treninglar va veb-seminarlar tashkil yetish. Til to‘sig‘i: o‘quv materiallarini o‘zbek tiliga tarjima qilish.
Natija: Masofaviy ta’limning muvaffaqiyatli joriy yetilishi nafaqat poytaxtlik talabalar, balki chekka hududlardagi talabalar uchun ham yuqori sifatli o‘quv materiallaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish imkonini berdi.
Ushbu misol tahlilga tizimli yondashish turli jihatlar va xavflarni hisobga olish hamda O‘zbekiston oliy ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish imkonini berganini ko‘rsatadi.
8-misol: Toshkent axborot texnologiyalari universitetida masofaviy ta’limni joriy yetish
Muvaffaqiyatli o‘zgarishlarga misollar:
COVID-19 pandemiyasi davrida ko‘plab ta’lim muassasalari onlayn ta’limga o‘tish zarurati bilan duch kelmoqda. TATU masofaviy ta’lim uchun turli platformalardan foydalangan holda bu vazifani muvaffaqiyatli bajardi.
O‘quv dasturlarini yangilash: TATU sanoat hamkorlari bilan faol hamkorlik qiladi, bu yesa universitetga so‘nggi tendensiyalardan xabardor bo‘lish va o‘quv dasturlarini bozor yehtiyojlariga moslashtirish imkonini beradi.
Muvaffaqiyatsiz o‘zgarishlarga misollar:
Psixologik yordamning yetishmasligi: masofaviy ta’limga o‘tish talabalar va professor-o‘qituvchilar orasida stress va xavotirga olib kelishi mumkin va psixologik yordam mexanizmlari har doim ham ta’minlanmagan.
Internetga ulanish yoki texnik baza bilan bog‘liq muammolar: Barcha talabalar barqaror Internet aloqasi yoki onlayn ta’lim uchun texnik vositalarni ta’minlay olmadilar.
Ushbu misollarning har biri muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizlik sabablarini tushunish uchun tizim tahlili yordamida batafsil tahlil qilinishi mumkin. Masalan, masofaviy ta’limga muvaffaqiyatli o‘tishni ma’muriyatning sezgirligi, texnik vositalarning mavjudligi, pedagogik usullarning samaradorligi va boshqalar nuqtai nazaridan tahlil qilish mumkin.
Xulosa
Tizim tahlili universitet o‘zgarishlarini boshqarishning ajralmas qismi bo‘lib, universitetlarga dinamik o‘zgaruvchan ta’lim landshaftiga moslashish imkonini beradi. Ushbu vosita murakkab muammolarni hal qilishda, potensial xavflarni bashorat qilishda va o‘zgarishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish strategiyalarini ishlab chiqishda yordam beradi.
Identifikatsiya va tahlil: tizim tahlili tizimning asosiy elementlarini va o‘zgarishi mumkin bo‘lgan o‘zgaruvchilarni aniqlashdan boshlanadi. Bu ushbu omillarning universitet maqsadlariga ta’sirini keyingi tahlil qilishda yordam beradi.
Prognozlash va ssenariyani modellashtirish: Keyingi qadam joriy va kutilayotgan ma’lumotlar asosida kelajak ssenariyalarini bashorat qilishdir. Bu universitet ma’muriyatiga rivojlanishning eng maqbul yo‘lini tanlash imkoniyatini beradi.
Ustuvorlik va qaror: Tizim tahlili resurslarni samarali boshqarishning kaliti bo‘lgan xavf va imkoniyatlarni ustuvorlashtirishga yordam beradi.
Monitoring va tuzatish: O‘zgarishlar amalga oshirilgandan so‘ng, tizim tahlili o‘zgarishlarni boshqarish uchun siklik va moslashuvchan yondashuvni ta’minlab, monitoring va tuzatish jarayonida rol o‘ynashda davom etadi.
Manfaatdor tomonlar ko‘p bo‘lgan va muammolar murakkab bo‘lgan oliy ta’lim kontekstida tizimli tahlil murakkab o‘zgarishlarni boshqarish jarayonlarini boshqarishning tizimli usulini taklif qiladi. U tez o‘zgaruvchan dunyoga doimiy takomillashtirish va moslashishga intilayotgan maktab ma’murlari uchun kuchli vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
TIZIM TAHLILINING USULLARI VA VOSITALARI
Reja
1. Oliy ta’limdagi muammolar aniqlash.
2. Muammolarni bartaraf etish
3. Sifatli qarorlar qabul qilish usulari foydalanish
4. Me’zonlarni aniqlash.
5. Tizimli tahlil usullari va vositalari talabalar faoliyatiga (o‘quv, ilmiy, yoshlar bilan ishlash, moliyaviy va boshqalar) qarab tanlanadi
Amaliy mashg‘ulot maqsadi:
Tinglovchilarda oliy ta’limdagi muammolar aniqlash va muammolarni bartaraf etish bo‘yicha malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish.
Amaliy mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:
Mashg‘ulot rejasi bo‘yicha materiallar tahlil qilinib, kichik guruhlar yoki juftliklarda yangi pedagogik texnologiyalar yoki interaktiv usullardan foydalangan holda berilgan topshiriqlar bajariladi.
Amaliy mashg‘ulot bo‘yicha materiallar: Amaliy mashg‘ulot bo‘yicha materiallar:
Pareto tahlili: boshqaruvning yeng muhim jihatlariga ye’tiborni qaratish uchun asosiy muammolar va ularning sabablarini aniqlash imkonini beruvchi usul
Pareto tahlil usuli ma’lumotlar to‘plamidagi yeng muhim omillarni aniqlashga yordam beradigan vositadir. U Pareto prinsipiga asoslanadi, unda ko‘pgina sabablar odatda ta’sirning ko‘p qismi uchun javobgardir. Ushbu usul ko‘pincha Pareto diagrammasi shaklida taqdim yetiladi, bu ma’lumotlarni vizualizatsiya qilish va yeng muhim omillarni aniqlash uchun ishlatiladi.
Oliy ta’limda u qanday qo‘llaniladi?
Vazifalarning ustuvorligi: Pareto usuli oliy ta’lim muassasasi ma’muriyatiga eng muhim muammo yoki vazifalarni aniqlashga va resurslarni ularga yo‘naltirishga yordam beradi. Misol uchun, agar talabalarning katta qismi ma’lum kurslarda qiyinchiliklarga duch kelsa, ushbu kurslarni yaxshilash uchun resurslarni qayta taqsimlash mumkin.
O‘qituvchi faoliyatini baholash: Pareto tahlili o‘qituvchi faoliyatini baholashda ye’tibor berish kerak bo‘lgan asosiy ko‘rsatkichlarni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin.
Kurslar va o‘quv dasturlarini takomillashtirish: Pareto tahlilidan foydalanib, ta’lim jarayonining qaysi yelementlarini takomillashtirish zarurligini aniqlash mumkin. Bu o‘quv rejalari va kurslarini isloh qilish uchun foydali bo‘lishi mumkin.
Resurslarni taqsimlash: Ayniqsa resurslar cheklangan sharoitlarda institutlar tadqiqot, asbob-uskunalar yoki stipendiyalar kabi mablag‘larni qayerga eng yaxshi taqsimlashni aniqlash uchun Pareto tahlilidan foydalanishi mumkin.
O‘quvchilarning qoniqishi: O‘quvchilarning fikr-mulohazalari va baholashlarini tahlil qilib, ta’lim jarayonining qaysi jihatlari ko‘proq norozilik yoki aksincha, qoniqish hosil qilishini aniqlab, ularga ye’tiborni qaratish mumkin.
O‘qishdan chetlashtirish sabablarini tahlil qilish: Oliy ta’limdagi asosiy masalalardan biri talabalarni o‘qishdan chetlashtirishdir. Pareto tahlili o‘quvchilarning o‘qishni tark yetishining asosiy sabablarini aniqlashga yordam beradi va bu muammoni hal qilish yo‘llarini taklif qiladi.
Vaqt va loyihani boshqarish: O‘qituvchilar va tadqiqotchilar Pareto usulidan o‘z vaqtlarini eng muhim vazifalar va tadqiqotlarga ajratish orqali optimallashtirish uchun foydalanishlari mumkin.
Pareto tahlili oliy ta’limdagi turli muammolarni hal qilish uchun moslasha oladigan kuchli vositadir.
Oliy ta’lim sharoitida Pareto tahlili usulidan foydalanishga misol.
Faraz qilaylik, universitet ma’ruzalarga qatnashishning kamligi bilan bog‘liq muammoga duch keldi va ma’muriyat bu muammoning asosiy sabablarini aniqlamoqchi.
1-qadam: Ma’lumotlarni yig‘ish
Birinchidan, siz kam qatnashish sabablari haqida ma’lumot to‘plashingiz kerak. Bu so‘rovlar, intervyular yoki ma’lumotlarni tahlil qilish orqali amalga oshirilishi mumkin. Aytaylik, so‘rov natijalari quyidagicha:
Jadvalning mos kelmasligi: 40 talaba
Fanga qiziqishning kamligi: 30 nafar talaba
Transport muammolari: 15 talaba
Shaxsiy sabablar: 10 talaba
Boshqalar: 5 talaba
2-qadam: Ma’lumotlarni tahlil qilish
Keyingi qadam muammolarning umumiy sonini hisoblash (bu holda 40+30+15+10+5 = 100) va har bir sababning nisbatini aniqlashdir.
Jadvaldagi nomuvofiqlik: 40% (40/100)
Mavzuga qiziqish yo‘qligi: 30% (30/100)
Transport muammolari: 15% (15/100)
Shaxsiy sabablar: 10% (10/100)
Boshqalar: 5% (5/100)
3-qadam: Pareto diagrammasini yaratish
Pareto diagrammasida sabablar ahamiyatiga qarab kamayish tartibida joylashtirilgan. Agar siz diagramma tuzsangiz, ikkita eng muhim sabab (jadvalning nomuvofiqligi va mavzuga qiziqish yo‘qligi) barcha muammolarning 70% gacha qo‘shilishini ko‘rishingiz mumkin.
4-qadam: qaror qabul qilish
Ushbu ma’lumotlarga asoslanib, ma’muriyat o‘z sa’y-harakatlarini ushbu ikki sababga qaratishga qaror qilishi mumkin, masalan, dars jadvalini optimallashtirish va o‘qitish sifatini oshirish.
Shunday qilib, Pareto tahlili universitetga resurslarni eng muhim muammolarga yo‘naltirishga yordam berdi, bu yesa davomatning pastligi muammosini yanada samarali hal qilishga olib keladi.
ABC tahlil usuli: ob’ektlarni ahamiyatiga ko‘ra tasniflash va resurslarni samaraliroq boshqarish imkonini beradi
ABC tahlili - bu inventarizatsiyani boshqarish uchun keng qo‘llaniladigan tasniflash usuli, ammo turli xil resurslar yoki vazifalarni ustuvorlashtirish uchun boshqa sohalarda ham qo‘llanilishi mumkin. Ushbu usul ob’ektlarni uchta toifaga ajratadi: "A" eng muhimi, "B" o‘rtacha ahamiyatga yega va "C" eng muhim emas.
Oliy ta’limda ariza
Keys stadi: Akademik resurslarni boshqarish
Aytaylik, universitet o‘zining akademik resurslaridan foydalanishni optimallashtirishni xohlaydi: kutubxonadagi kitoblar, laboratoriyalardagi jihozlar va o‘quv materiallari.
1-qadam: Ma’lumotlarni yig‘ish
Universitet ushbu resurslardan foydalanish bo‘yicha statistik ma’lumotlarni to‘playdi:
Ixtisoslashgan fanlar bo‘yicha kitoblar: oyiga 500 ta nashr
Umumiy ta’lim kitoblari: oyiga 300 ta nashr
Laboratoriya uskunalari: oyiga 200 ta foydalanish
Elektron darsliklar va materiallar: oyiga 1000 ta kirish
2-bosqich: tasniflash
Umumiy foydalanish soni: 500 + 300 + 200 + 1000 = 2000
Ixtisoslashgan fanlar bo‘yicha kitoblar: 25% (500/2000)
Umumiy ta’lim kitoblari: 15% (300/2000)
Laboratoriya jihozlari: 10% (200/2000)
Elektron darsliklar va materiallar: 50% (1000/2000)
3-qadam: ABC toifalarini belgilash
“A” toifasi: Elektron darsliklar va materiallar (50%)
"B" toifasi: Ixtisoslashgan fanlar bo‘yicha kitoblar (25%)
“S” toifasi: Umumiy ta’lim kitoblari (15%) va laboratoriya jihozlari (10%)
4-qadam: qaror qabul qilish
Endilikda, elektron darsliklar va materiallar eng katta qiziqish uyg‘otayotganini bilgan universitet ushbu yo‘nalishni rivojlantirishga ko‘proq resurslarni yo‘naltirishi mumkin. "B" toifasi ham muhim, ammo "A" toifasiga qaraganda kamroq ye’tibor berilishi mumkin. "C" toifali resurslarni optimallashtirish yoki iloji bo‘lsa, hatto kamaytirish mumkin.
Shunday qilib, ABC tahlili universitetga akademik resurslarni taqsimlashga ustuvor ahamiyat berishga yordam berdi.
Ierarxik tahlil usuli (AHP): muammoni strukturalash va eng muhim mezonlar va kichik mezonlarni aniqlash, shuningdek ularning vaznlarini aniqlash imkonini beradi.
Analitik ierarxiya jarayoni (AHP) tuzilmaviy qaror qabul qilish usuli bo‘lib, maqsadlar, mezonlar va muqobil variantlar ierarxiyasi ko‘rinishidagi murakkab, ko‘p mezonli muammoli masalani ko‘rib chiqish imkonini beradi. AHP qaror qabul qilishda turli omillarning nisbiy ahamiyatini aniqlash uchun ishlatiladi.
Oliy ta’limni boshqarish bo‘yicha amaliy ish: qo‘shimcha moliyalashtirish bo‘limi tanlash
Aytaylik, universitetning cheklangan budjeti bor, uni kafedralardan biriga qo‘shimcha moliyalashtirishga yo‘naltirish mumkin. Ma’muriyat ushbu mablag‘ga qaysi bo‘lim ko‘proq loyiq yekanligini aniqlamoqchi.
1-qadam: Ierarxiyani aniqlash
Asosiy maqsad: qo‘shimcha moliyalashtirish uchun bo‘lim tanlash
Mezon: Ilmiy faoliyat, Ta’lim samaradorligi, Talabalarning faolligi, Ishlab chiqarish bilan hamkorlik
Muqobil variantlar: Kompyuter fanlari bo‘limi, muhandislik bo‘limi, gumanitar fanlar bo‘limi
2-bosqich: Mezon va muqobillarni baholash
Ma’muriyat har bir bo‘limni juft taqqoslash matritsalari yordamida to‘rtta mezon bilan taqqoslaydi.
3-bosqich: Xususiy vektorlar va izchillik koeffitsientlarini hisoblash
Ushbu bosqichda har bir mezon va muqobil uchun og‘irliklar matematik tarzda hisoblanadi.
4-qadam: Birlashtirish va muqobil tanlash
Moliyalashtirish uchun eng maqbul bo‘limni aniqlash uchun yakuniy vaznlar yig‘iladi. Aytaylik, muhandislik bo‘limi eng yuqori umumiy og‘irlikni oldi.
Qaror qabul qilish
Ushbu tahlilga asoslanib, universitet muhandislik bo‘limiga qo‘shimcha mablag‘ ajratish to‘g‘risida qaror qabul qilishi mumkin, chunki u berilgan mezonlar uchun eng mos yekanligini isbotladi.
Ierarxik tahlil usuli (AHP) bu holda sub’ektiv omillarni minimallashtirish va muammoning turli tomonlarini hisobga olgan holda asosli qaror qabul qilishga yordam beradi.
Ixtisoslashgan fanlar bo‘yicha kitoblar: 25% (500/2000)
Umumiy ta’lim kitoblari: 15% (300/2000)
Laboratoriya jihozlari: 10% (200/2000)
Elektron darsliklar va materiallar: 50% (1000/2000)
3-qadam: ABC toifalarini belgilash
“A” toifasi: Elektron darsliklar va materiallar (50%)
"B" toifasi: Ixtisoslashgan fanlar bo‘yicha kitoblar (25%)
“S” toifasi: Umumiy ta’lim kitoblari (15%) va laboratoriya jihozlari (10%)
4-qadam: qaror qabul qilish
Yendilikda, elektron darsliklar va materiallar eng katta qiziqish uyg‘otayotganini bilgan universitet ushbu yo‘nalishni rivojlantirishga ko‘proq resurslarni yo‘naltirishi mumkin. "B" toifasi ham muhim, ammo "A" toifasiga qaraganda kamroq ye’tibor berilishi mumkin. "C" toifali resurslarni optimallashtirish yoki iloji bo‘lsa, hatto kamaytirish mumkin.
Shunday qilib, ABC tahlili universitetga akademik resurslarni taqsimlashga ustuvor ahamiyat berishga yordam berdi.
O‘zaro ta’sirni tahlil qilish usuli
O‘zaro ta’sir tahlili usuli tizimdagi turli ob’ektlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishga va ularning umumiy natijalarga ta’sirini aniqlashga qaratilgan. Oliy ta’lim sharoitida talabalar, o‘qituvchilar, kurslar, kafedralar, ma’muriy xodimlar va boshqalar ob’ektlar bo‘lishi mumkin. Qo‘llash bosqichlari 1. Ob’ektlarni aniqlash: Oliy ta’limni boshqarish tizimidagi asosiy ob’ektlarni aniqlash. 2. Aloqalarni ochib berish: bu ob’ektlarning bir-biri bilan o‘zaro ta’sirini aniqlash. 3. Miqdoriy baholash: Har bir ob’ektning boshqalarga ta’sirini baholash uchun matematik modellardan foydalanish. 4. Natijalarga ta’sirni tahlil qilish: ob’ektlar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlarning asosiy ishlash ko‘rsatkichlariga (KPI) qanday ta’sir qilishini o‘rganish. 5. Tavsiyalarni shakllantirish: Tahlil asosida umumiy natijalarni yaxshilash uchun o‘zaro aloqalarni optimallashtirish bo‘yicha takliflar.
Oliy ta’limni boshqarishda qo‘llash misollari
- O‘qituvchilar va talabalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar: o‘qitish sifati talabalarning muvaffaqiyati va qoniqishiga qanday ta’sir qilishini baholash.
- Kurslar va talabalarni tayyorlash o‘rtasidagi bog‘liqlik: qaysi kurslar to‘plami talabalarni ishga joylashtirishga yeng samarali tayyorlanishini tahlil qilish.
- Ma’muriy jarayonlar va ularning samaradorligi: ma’muriy qarorlar (masalan, jadvalni o‘zgartirish yoki yangi kurslarni joriy yetish) ta’lim jarayonining umumiy samaradorligiga qanday ta’sir qilishini o‘rganish.
- tashqi dunyo (sheriklar, ish beruvchilar) bilan o‘zaro aloqa: hamkorlar va ish beruvchilar bilan hamkorlik universitet obro‘siga va uning bitiruvchilarining mehnat bozoridagi muvaffaqiyatiga qanday ta’sir qilishini baholash.
Natijalarni qo‘llash
1. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish: Tahlil natijalari o‘quv jarayonini optimallashtirish, resurslarni taqsimlash va boshqa boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ishlatilishi mumkin.
2. Monitoring va tuzatish: Strategiyani tezkor tuzatish uchun o‘zaro ta’sirlarni va ularning KPIga ta’sirini doimiy monitoring qilish.
3. Strategik rejalashtirish: Aniqlangan aloqalar va ularning umumiy natijalarga ta’siridan kelib chiqqan holda universitet rivojlanishini uzoq muddatli rejalashtirish.
O‘zaro ta’sir tahlilining ushbu usuli oliy ta’lim tizimidagi boshqaruv jarayonlarini optimallashtirish va takomillashtirish uchun juda foydali bo‘lishi mumkin.
Oliy ta’limni boshqarishda tashqi dunyo bilan o‘zaro ta’sir tahliliga misol
Dastlabki ma’lumotlar
Ob’ektlar: Universitet, hamkorlar (boshqa o‘quv muassasalari, ilmiy laboratoriyalar), ish beruvchilar (kompaniyalar, tashkilotlar).
Faoliyatning asosiy ko‘rsatkichlari (KPI): Universitet obro‘si, bitiruvchilarning muvaffaqiyatli ishga joylashish foizi, bitiruvchilarning ish haqi darajasi.
Usulni qo‘llash bosqichlari
1. Ob’ektlar va munosabatlarni aniqlash
Universitet va hamkorlar/ish beruvchilar o‘rtasida qanday hamkorlik shakllari mavjudligini belgilash (masalan, amaliyot, tadqiqot loyihalari, qo‘shma kurslar).
2. Miqdoriy baholash
Har bir turdagi o‘zaro ta’sirning KPIga ta’sirini aniqlash uchun so‘rovnomalar, so‘rovlar yoki bandlik ma’lumotlaridan foydalanish.
3. Natijalarga ta’sirini tahlil qilish
Hamkorlik boshlanishidan oldin va keyin KPI ni solishtirish. Hamkorlikning qaysi shakllari ko‘proq ijobiy ta’sir ko‘rsatishini tahlil qilish.
natijalar
Aytaylik, tahlil quyidagilarni ko‘rsatdi:
– Hamkor korxonalarda amaliyot o‘tash bitiruvchilarning ishga joylashish imkoniyatlarini 30 foizga oshiradi.
– Boshqa ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda ilmiy loyihalarda ishtirok yetish oliy o‘quv yurti nufuzini yuksaltirayotganini o‘qishga qabul qilish uchun kelib tushgan arizalar sonining ortib borayotganida ham ko‘rish mumkin.
- Hamkorlar bilan qo‘shma kurslar KPIga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi.
Tavsiyalarni shakllantirish
- Amaliyot bo‘yicha hamkorlikni faollashtirish: Amaliyot o‘tash joylarini ko‘paytirish, hamkorlar ro‘yxatini kengaytirish.
- ilmiy hamkorlikni davom yettirish: ilmiy loyihalar uchun yangi hamkorlarni izlash, joriy tadqiqot dasturlarini kengaytirish.
- Qo‘shma kurslarni ko‘rib chiqish: qo‘shma kurslarning KPIga past ta’siri sabablarini tahlil qilish va yondashuvlarni tuzatish yoki resurslarni qayta yo‘naltirish.
- Ushbu misol universitetning tashqi dunyo bilan o‘zaro ta’sirini baholash va optimallashtirish uchun o‘zaro ta’sir tahlili usulini qanday qo‘llash mumkinligini ko‘rsatadi.
Morfologik usul
Usulning mohiyati shundaki, tizimda bir nechta xarakterli belgilar (tuzilmaviy yoki funksional) ajratib olinadi. Ularning har biri muammoning yechimiga bog‘liq bo‘lgan biron bir parametr yoki tizimning xususiyatlarini tavsiflashi mumkin. Har bir ajralib turadigan xususiyat uchun uning turli xil alternativalari ro‘yxati tuziladi. Alternativalari bor belgilar jadvalga - "morfologik quti"ga joylashtiriladi. Ushbu alternativalarning turli xil kombinatsiyalarini aralashtirib ko‘rib, siz yangi yechimlarni topishingiz mumkin. Morfologik usulning modifikatsiyasi – bu matritsa usulidir. Tezaurusli yondoshuvi bu tizimni pastdan o‘rganish, ya’ni maqsadni aniqlash emas, balki elementlar va munosabatlar ro‘yxatini sanab o‘tishdir.
Morfologik tahlil noan’anaviy, original yechimni talab qiladigan tizimli muammolarni hal qilishning samarali usuli hisoblanadi. Zamonaviy morfologik tahlil g‘oyalari dastlab rohib Raymond Lulie tomonidan sinab ko‘rilgan (taxminan 1235 – 1316 yillarda). Usulga ikkinchi hayotni 20-asrning o‘rtalarida AQShda ishlagan taniqli shveysariyalik astrofizik Fris svikki bergan. svikki o‘zining usulidan foydalanib, raketa qurilishi fani uchun juda ko‘p sonli original yechimlarni yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Usulning nomi - "morfologik" usul ko‘pincha "Svikki usuli" atamasi bilan ham almashtiriladi. Endilikda morfologik tahlil inson faoliyatining turli sohalarida keng qo‘llaniladi. Usulning rivojlanishi uning alohida yo‘nalishini - Ixtirochilik Yechimlari Nazariyasini shakllantirdi.
Morfologik tahlilning asosiy g‘oyasi nomlash va muammoni hal qilishning turli xil variantlarini ko‘rib chiqish jarayonini tartibga keltirishdir. Hisob-kitob ilgari ko‘rib chiqilmagan variantlar paydo bo‘lishi mumkinligiga asoslanadi. Morfologik tahlil tamoyili kompyuter vositalaridan foydalangan holda osonlik bilan amalga oshiriladi.
Morfologik tahlil quyidagi ketma-ket bosqichlarga asoslanadi:
1. Muammo shakllantiriladi;
Tizimning barcha asosiy elementlari ajratiladi;
3. Iloji boricha ko‘proq variantlar aniqlanadi;
4. Variantlar jadvalga kiritiladi;
5. Barcha variantlar va ularning kombinatsiyasi baholanadi;
6. Eng optimal yechim tanlanadi.
4 jadval – Variantlarning juftma-juft birlashishlari uchun morfologik tahlil ko‘rinishi

	Variant 1	Variant 2	Variant 3	Variant 4
Variant 1
Variant 2
Variant 3
Variant 4

Morfologik tahlil tamoyili juda oddiy tizimlar - reklama, dizayn va hokazolar uchun ratsional hisoblanadi. Ko‘p sonli elementlarga va ko‘plab variantlarga ega bo‘lgan ob’ektlar uchun jadval noqulay bo‘lib qoladi va usul vaqt talab qiladigan bo‘lib qoladi va bunday vazifalar uchun yechimlar daraxti (alternativalar, variantlar daraxti) dan foydalanish mumkin.
Morfologik tahlilning asosiy afzalliklari:
• tahlil qilinadigan ob’ektning barcha elementlarining teng kuchliligi;
• vazifani shakllantirishning maksimal aniqligi;
• o‘rganilayotgan ob’ekt elementlarini tahlil qilishda cheklovlarni olib tashlash;
• yangi va / yoki mavjud g‘oyalarni ishlab chiqish imkoniyati.
Morfologik tahlilning asosiy sxemalari:
- o‘rganilayotgan tizimning tayanch elementlarini tanlash usuli va yechim variantlari kombinatsiyasi bilan ishlash;
- inkor etish va qurish usuli. Ushbu morfologik tahlil usulining asosi shakllangan g‘oyalarni qarama-qarshi fikrlar bilan almashtirish va nomuvofiqliklarni tahlil qilishda yotadi;
-morfologik quti usuli (katta va murakkab ob’ektlar uchun eng mos). U muammoni hal qilish uchun barcha mumkin bo‘lgan parametrlarni aniqlash, matritsani shakllantirish va eng yaxshi kombinatsiyani tanlash uchun turli xil kombinatsiyalarni tahlil qilishdan iborat.
Misol:
Kadrlarni tanlashning masalasi uchun yuqorida ko‘rsatilgan usullarni qo‘llashni ko‘rib chiqamiz. Ushbu jarayonda qaror qabul qiluvchi (QQQ) bo‘lib, qoida tariqasida, HR bo‘yicha menejer hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasidan foydalanib, biz bitta aniq vakansiyani va taklif etilgan vakansiya profiliga muvofiq uchta rezyumeni tanlaymiz.
Muammoni belgilab qo‘yamiz: xalqaro IT-loyihada marketing bo‘yicha direktorning bo‘sh o‘rni mavjud; taklif etilayotgan ish haqi: suhbat natijalariga ko‘ra 4000 000 so‘mdan 5 000 000 so‘mgacha; katta lavozimlarda ish tajribasiga ega bo‘lgan talabgorlarga ustunlik beriladi.
Maqsad: taklif etilgan uchta avvaldan tanlab olingan nomzoddan bittasini ko‘rsatilgan lavozimga tayinlanishi to‘g‘risida qaror qabul qilish zarur.
Ko‘rsatilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish zarur:
lavozimga talabgor bo‘lgan nomzodlar to‘plamidan (C) alternativ yechimlar daraxti quriladi;
Nomzodlarni baholashning mezonlari bo‘lmish T chekli to‘plam shakllantiriladi;
3. Baholash mezonlarining mumkin bo‘lgan qiymatlarini shunday segmentlash lozimki, har bir segment doirasida da’vogarlar ma’lum bir mezon ta’sir etadigan ta’sir nuqtai nazaridan ushbu pozitsiyaga yaqinlik darajasiga muvofiq tarzda ajratilsin.
4. Har bir baholash mezoni uchun, ekspert baholash usuli asosida, har bir segmentga aloqador bo‘lgan talabgorlarning mavqeiga yaroqlilik darajasiga (foiz ko‘rinishida) baho beriladi.
5. Ekspert baholari va nomzodlar mezonlarining haqiqiy qiymatlari asosida har bir nomzodning ushbu lavozimga muvofiqlik darajasini hisoblash modeli taklif etiladi.
6. Mumkin bo‘lgan xavflar ko‘rib chiqiladi va ular modelga kiritiladi. Kadrlar tanlashda qaror qabul qiluvchi har bir alternativ yechim natijasini aniq belgilaydi;
7. Taklif etilgan modeldan foydalanib, hisob-kitoblar amalga oshiriladi va ushbu lavozimga aniq nomzodni tayinlash to‘g‘risida qaror qabul qilinadi.
Nizomning 2 punktiga ko‘ra , barcha ish beruvchilar mehnat organlariga bo‘sh ish o‘rinlari mavjudligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim etadilar. Yuqoridagi Nizomga 2-ilovaning shakli har bir bo‘sh joy uchun, shu qatorda: zarur malaka (daraja), zarur ma’lumot, zarur ish staji, shuningdek maxsus talablar (ish beruvchining xohishiga ko‘ra) kabi ko‘rsatkichlarni ko‘zda tutadi. Ana shu qiymatlar to‘plamini abiturientlarni baholash mezonlari sifatida taqdim etamiz.
Biror lavozimga da’vogar nomzodni baholash uchun har bir mezonni tanlashda qaror qabul qiluvchi, u yoki bu mezonning har bir nomzod yaroqliligining yakuniy darajasiga ta’siri to‘g‘risidagi statistik gipotezani qabul qiladi. Shuning uchun birinchi va ikkinchi turdagi xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun qaror qabul qiluvchining professionalligi ayniqsa muhimdir.
T – ko‘rib chichqilayotgan misolda nomzodlarni baholashning mezonlari to‘plami quyidagi elementlardan iborat bo‘ladi:
: Yoshi;
: Oilaviy ahvoli;
: Ma’lumot darajasi;
: Rahbar lavozimlarda ishlash tajribasi;
: Xorijiy tilni bilishi;
: Maqbul oylik ish haqi.
Misol tariqasida uchta alternativ variantni ko‘rib chiqamiz (22 rasm).
Mezonlarning mumkin bo‘lgan qiymatlarini segmentlashtiramiz (5 – 10 jadvallarga qarang) va (, , , bu yerda n – moщnost mnojestva T to‘plamning quvvati va – mezonning mumkin bo‘lgan qiymatlari to‘plamining segmentlari soni) mezon nuqtai nazaridan nomzod vakansiyaga qay darajada mosligini ko‘rsatuvchi qiymatlarni taqdim etamiz. Bitta segment doirasida talabgorlar lavozimga yaroqlilik darajasiga mezon tomonidan ko‘rsatiladigan ta’sir jihatidan teng kuchli bo‘ladilar.
Ekspert [0; 1] intervalda baho qo‘yadi va agar mavjud bo‘lsa , vzyav za bazis (100%) sifatida vakansiyada ko‘rsatilgan mezon qiymatini oladi:
.
Izoh: baholashda, bazis bo‘lib vakansiyada ko‘rsatilgan mezonning maksimal qiymati xizmat qiladi.

1 rasm. Alternativ variantlar daraxti

1 jadval . (yosh) mezonini ekspertli baholash

, yosh	18 – 24	25 – 30	31 – 36	37 – 45	46 – 55	> 56
	0,8	1	0,8	0,7	0,6	0,2

2 jadval. (oilaviy ahvoli) mezonini ekspertli baholash

	Uylanmagan / erga tegmagan	Uylangan / erga tekkan
	1	0,7

3 jadval. (ma’lumot darajasi) mezonini ekspertli baholash

	O‘rta	O‘rta maxsus	Oliy (bakalavr)	Oliy (magistr)
	0,2	0,4	0,8	1

3 jadval. (rahbar lavozimlarda ish tajribasi) mezonini ekspertli baholash

, yillar	Tajribasi yo‘q	< 1	1 – 2	2 – 5	5 – 10	> 10
	0	0,3	0,7	0,8	0,9	1

5 jadval. (ingliz tilini bilish darajasi) mezonini ekspertli baholash

	A1	A2	B1	B2	C1	C2
	0,1	0,2	0,5	0,85	0,9	1

6 jadval. (maqbul oylik ish haqi) mezonini ekspertli baholash

, mln. UZS	Ko‘rsatilmagan	4 – 5		5 – 7		>7
	1		0,8		0,4

Nomzodning lavozimga muvofiqligi fozini (1) formula bo‘yicha uning aslidagi ko‘rsatkichlarining o‘rta arifmetigi ko‘rinishida hisoblaymiz.

(1)

bu yerda – nomzodning baholashning ajratib ko‘rsatilgan mezolar majmui bo‘yicha yaroqlilik darajasi (foizda ifodalanadi); – i-chi mezonning ekspert bahosi (foizda); – T (mezonlar) to‘plamining quvvati.
Shunday qilib quyidagiga ega bo‘lamiz:
;
;
;
(1) formulaga ko‘ra , uchinchi nomzod tegishli lavozimga eng yuqori darajada munosib hisoblanadi.
Maqsadlar daraxti usuli – ilm-fan, ta’lim, texnologiya rivojlanishining mumkin bo‘lgan yo‘nalishlarini bashorat qilishda keng qo‘llaniladi va ularning bo‘ysunishi va ichki munosabatlarini tavsiflovchi maqsadlarning tartiblangan ierarxiyasi hisoblanadi. Maqsad daraxti usuli vazifalarni rejalashtirishning eng samarali usullaridan biri sifatida tanilgan. Ushbu usul rejalashtirishning barcha umumiy qoidalarini o‘z ichiga oladi, u sodda va uni o‘rganish oson. Aslida, bu ma’lum bir muammoni hal qilish rejasini aks ettiradigan grafikdir.
Maqsadlar daraxti standart tuzilishga ega. Maqsad daraxtining "tanasi " - bu hal qilinishi kerak bo‘lgan asosiy muammo. "shoxlar" bu ikkinchi, uchinchi, to‘rtinchi va hokazo pog‘onadagi vazifalardir.
Muammoning yechimini rejalashtirishda, odatda daraxtning grafik tasviridan foydalaniladi. Bunday rasmda daraxt oyog‘i osmondan qilib ko‘rsatiladi, va bu yerda "tana" grafaning yuqori qismini ifoda etadi va eng yuqori qismida joylashgan bo‘ladi. Undan, cho‘qqilaridan esa, keyingi pog‘onalar o‘sib chiqadi va daraxt tojini shakllantiradi.
Ushbu shaklda vazifalarni grafik tasvirlash odamga maqsadga erishish rejasini aniq o‘ylashga yordam beradi. O‘z rejalarini grafik shaklida tasvirlab, kishi qanday muammolarga duch kelishini va o‘z rejasiga erishish uchun qanday qo‘shimcha manbalar kerakligini ko‘radi.
Shuningdek, grafaga qarab maqsadlarga erishish muddatlari taxmin qilinadi. Muammoni hal qilishning ushbu ko‘rinishi bilan ba’zi vazifalarning boshqalarga bog‘liqligi ko‘rinadi. Bugungi kunda menejerlar loyihalarni amalga oshirishda, shuningdek shaxsiy masalalarni rejalashtirishda, bashorat qilitda maqsadlar daraxti usulidan foydalanadilar.
Maqsad daraxtini yaratishda ishlatiladigan qoidalar juda oddiy:
Birinchidan, hal qilinishi kerak bo‘lgan asosiy vazifa aniqlanadi. Aynan u daraxtning tepasi yoki "tanasi" bo‘ladi. Odatda bunday vazifani bosh vazifa deb ataladi. Odatda, uni darhol yechib bo‘lmaydi. Bunga erishish uchun umumiy maqsadni bajarish uchun zarur bo‘lgan boshqa pastki pog‘onadagi maqsadlarni hal qilish kerak bo‘ladi, ular esa "shoxlar " deb ataladi. Shoxlar shuningdek, maqsad ostilariga ega bo‘lishi mumkin.
Maqsad daraxtini qurishda har bir shoxni aniq va batafsil tavsiflash kerak. Har bir maqsad ham, shuningdek amalga oshirilishi uchun to‘g‘ri miqdordagi qo‘shimcha maqsad ostilariga ega bo‘lishi kerak. Natijada u yoki bu muammoning yechimiga to‘liq mos keladigan daraxtni olishingiz kerak. Unda asosiy muammoni hal qilish uchun zarur bo‘lgan barcha zarur qadamlar va manbalar bo‘lishi kerak.
Maqsadlar daraxtini qurish tamoyillari. Maqsadlar daraxtini qurishda quyidagi tamoyillarni qabul qilish mumkin:
1. Ehtiyojlar va resurslarni hisobga olish.
Maqsadni belgilash yechilishi zarur bo‘lgan qaysidir muammo mavjudligini ko‘zda tutadi. Odatda rejalashtirishni talab qiladigan vazifalarni birdaniga hal qilib bo‘lmaydi. Chunki ular yetarli darajada murakkab bo‘ladi va masalani yechishga kompleks yondashuvni talab etadi. Qo‘yilgan vazifa yechilmaydigan holatlar ham bo‘ladi, chunki uni hal qilish uchun resurslar yetarli bo‘lmaydi. Yoki muammo juda katta bo‘lgani sababli resurslarning yetarli bo‘lishini baholab bo‘lmaydi. Bu holda maqsadlar daraxti vaziyatni tahlil qilish uchun yaxshi variant hisoblanadi. Shuning uchun maqsadlar daraxtini qurishda ehtiyojlar va resurslarni hisobga olish zarurdir.
2. Muayyanlashtirish
Muammoni aniq ta’riflash kerak. Maqsadlar yakuniy bo‘lishi kerak. Buning uchun parametrlarni tavsiflash zarur, natijada uning tugagan yoki tugamaganligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Shuningdek, qo‘yilgan vazifani bajarish uchun zarur bo‘lgan vaqtni belgilash zarur bo‘ladi.
3. Masalaning qo‘yilishini bosqichlarga bo‘lish
Vazifalarni bir necha bosqichda amalga oshirish oqilona bo‘ladi. Birinchi bosqich - bu umumiy maqsad. Keyin uni amalga oshirish uchun resurslar qidiriladi va tahlil qilinadi. Shundan so‘ng, odatda, maqsad ostilari qo‘yiladi. Xuddi shunday, maqsad ostilarini amalga oshirish uchun resurslar ham qidiriladi. Shunday qilib asosiy vazifani hal qilishning barcha sxemasi o‘ylanmaguncha uni yoyib chiqish davom etadi. Vazifalar zarur bo‘lguncha aniqlanadi va ravshanlashtiriladi.
4. Bir-biriga moslik
Maqsad ostilari asosiy vazifani hal qilish uchun yetarli bo‘lishi kerak, ya’ni barcha pastki maqsad ostilariga erishilsa, bu asosiy muammoni hal qilishga olib keladi. Barcha pastki maqsad ostilari bajarilgan vaqtda asosiy vazifani hal qilish uchun qo‘shimcha harakatlar yoki mablag‘lar talab qilinadigan holatni yuzaga keltirmaslik lozim. Agar bu sodir bo‘lsa, unda bu maqsad daraxtining to‘g‘ri qurilmaganligini ko‘rsatadi.
5. Korxona tuzilmasiga mos kelishligi
Agar maqsadlar daraxti oliy o‘quv yurtining ishini tashkil qilish uchun tuzilsa, unda uning tuzilishi universitet tuzilmasiga mos kelishi kerak. Shunday qilib, har bir bo‘lim, fakultet yoki kafedra o‘z intilishlariga erishishi va oxir oqibatda kelajakda universitetning umumiy rejasiga erishilishi kerak. Bu bir nechta elementlardan yoki muassasalardan iborat tizimlar uchun maqsad daraxtining eng qulay qurilishidir.
6. Dekompozitsiya usuli
Maqsadlar daraxtini qurishda ko‘pincha dekompozitsiya usuli ishlatiladi. Ushbu usulning mohiyati eng yuqori pog‘onadagi asosiy maqsadni xususiy maqsad ostilariga ajratishdir. Yoki teskari tartibda, maqsad ostilaridan yuqori pog‘onadagi mo‘ljalga erishish uchun reja tuziladi. Muayyan muammoni hal qilish uchun siz har doim resurslarni eng maqbul va optimal ravishda ishlatadigan maqsadlar daraxtini yaratish variantini tanlashingiz kerak.
Misol. Kafedrada o‘qiladigan predmetlarni davlat tilidagi ilmiy-uslubiy adabiyotlar bilan ta’minlash vazifasini ko‘rib chiqaylik.
Resurslarni ajratib olamiz:
moliyaviy imkoniyatlar;
professor-o‘qituvchilar tarkibi;
texnik qurilmalar (kompyuter, printer va hokazo);
axborot resurslari;
Internet
Maqsad ostilarini belgilaymiz (2 rasm)

2 rasm . Maqsad ostilarini ajratish

Har bir maqsad ostidan keyin yangi maqsad ostilari yuzaga keladi.

3 rasm. Maqsad ostilarini keyingi maqsad ostilariga ajratish

- Internetdan, kutubxonalardan, ixtisoslashgan universitetlardan tegishli adabiyotlarni qidirish;
- tegishli adabiyotlarni chet tillaridan davlat tiliga tarjima qilish;
- kafedra o‘qituvchilarining sa’y-harakatlari bilan tegishli o‘quv qo‘llanma / darsliklar yaratish
Maqsadlar daraxti birinchi pog‘onadan tashqari har bir pog‘onada maqsad ostilariga ega bo‘lishi mumkin. Birinchi pog‘onada har doim bitta asosiy intilish mavjud bo‘ladi. U muammoni hal qilish rejasini to‘liq tavsiflashi muhimdir.
O‘zingizning harakatlaringizni grafa yordamida rejalashtirish juda qulay. Bu vazifalar va resurslar yechimni topish uchun qanday o‘zaro ta’sir qilishini ko‘rishga imkon beradigan vizual vositadir.
Bunday qurilish yordamida yetishmayotgan resurslar osongina aniqlanadi va yetishmayotgan resurslarni to‘ldirish uchun yangi vazifalar paydo bo‘ladi.
Shuningdek, grafikik tasvirda maqsadlarning o‘zaro ta’siri, ularning bir-biriga bog‘liqligi, topshiriqni bajarilishining yuqoriroqdagi vazifalarga ta’siri, uning umumiy natijadagi ahamiyati ko‘rinadi.
Grafadan nafaqat ta’lim muammolarini hal qilish uchun, balki biznesni yuritish yoki ishlarni rejalashtirishda foydalanish qulaydir. U o‘qish, moliya, o‘z-o‘zini rivojlantirish va boshqalar kabi shaxsiy muammolarni hal qilish uchun osongina o‘zgartiriladi.
Amaliy mashg‘ulot uchun topshiriqlar:
Maqsadlar daraxtidan foydalanib, kafedrangizdagi (fakultet, ta’lim muassasasidagi) ilmiy unvonlar darajasining foizini oshirish masalasini hal qiling
Masalani hal qilish muddatini va ilmiy unvonlarga egalik darajasini albatta ko‘rsatib o‘ting

Download 257,62 Kb.

1 2

Download 257,62 Kb.