-mavzu Jarayonni boshqarish tillari




Download 293,56 Kb.
bet5/8
Sana23.12.2023
Hajmi293,56 Kb.
#127181
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
paradigmalar 1

5-mavzu Jarayonni boshqarish tillari


Reja

  1. Jarayonni boshqarish tillari xaqida qisqacha

  2. TJABT rivojlanish bosqachlari

  3. Texnologik jarayonlarni boshqarish

1. Jarayonni boshqarish tillari" deb umuman olib qaraganda "programming tillari" yoki "programming tillar to'plami" degan ma'noni anglatadi. Bu tillar kompyuter dasturlarini yozish, ishlatish, tahrirlash, va ma'lumotlar bilan ishlash uchun mo'ljallangan. Har bir tillarning o'z xususiyatlari va foydalangan joylari mavjud.
Quyidagi, mashhur jarayonni boshqarish tillaridan ba'zilari:

  1. Java Umumiy maqola tillari, mobil ilovalarni yaratish uchun ham foydalaniladi.

  2. Python Oson syntax va qo'llanilishi bilan mashhur bo'lgan umumiy maqola tillaridan biri. Bu tillar yaxshi o'rganish, boshlang'ichlar uchun to'g'ri, va turli sohalar uchun yaratilgan.

  3. C++ Yulduzlararo va saqlangan dasturlar uchun qo'llaniladi.

  4. JavaScript Brauzerda interaktiv tarmoqlar yaratish uchun ishlatiladi.

  5. Ruby Oson syntaxga ega bo'lgan, web dasturlarini yaratishda mashhur.

  6. C# Microsoftning o'ziga xos dasturlarini yaratish uchun ishlatiladi.

  7. PHP Server tomonida ishlaydigan va web saytlarini yaratishda foydalaniladi.

  8. Swift iOS ilovalarini yaratish uchun ishlatiladi.

  9. Kotlin Java tiliga alternativ, Android ilovalarini yaratishda ham foydalaniladi.

Bu tillar har birining o'z mavzusi va foydalanish sohalariga ega bo'lgan. Sizning maqsadingiz va lozim bo'lgan vazifalaringizni bajarishga qanday til kerakligini tanlash juda muhim
Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish — korxonalar, idoralar, hududiy birlashmalar, shahar xoʻjaligi, tarmoq va tashkilotlar faoliyatini boshqarish masalalarini hal qilishda matematik usullar, avtomatik qurilmalar va hisoblash texnikasi vositalarini qoʻllash. Har xil axborot jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyati Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish tizimini yaratishda asosiy ilmiytexnik asos hisoblanadi. Ishlab chiqilgan texnik vositalar evaziga boshqarishdagi axborot jarayonlari texnologiyasini butunlay oʻzgartirish mumkin. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarish va xoʻjalik faoliyatidagi holatni aks ettiruvchi maʼlumotlarning tezkorligi va ishonchliligini taʼminlash, maʼlumotlarni qayd qilishni sodda holatga keltirish, zarur xabarlarni izlash va guruhlash, ularning tezligini oshirish, axborot saqlashni mukammallash, hisobotlar tayyorlashda kishi mehnatini kamaytirish, xoʻjalik boʻgʻinlari orasidagi oʻzaro bogʻlanish va axborot oqimi sifatini koʻtarish, ikkinchi darajali maʼlumotlardan xoli boʻlib, boʻgʻinlararo axborot oqimini tartibga solish, boshqarish uchun olingan maʼlumotlarni saralab, murakkab tahlil ishlarini bajarish, bashoratlash, maqbullash, rejalashtirish va tashkillash masalalarini hal qilish. Bundam tizimlarni barpo etishdan asosiy maqsad ularning texnik asosi hisoblangan
EHMni yaratish, axborot jarayonlarini avtomatlashtirishga qodir tizim maʼlumotlarini har tomonlama ishlab chiqish. Odamning texnik vositalar bilan oʻzaro muloqotini yengillashtiradigan maʼlumotlarni qayta ishlash qurilmalari, ayniqsa, axborotlarni qayd qilish va aks ettirish bosqichidagi har xil qurilmalar Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish tizimini xalq xoʻjaligiga joriy etishni tezlashtirishga imkon beradi. Axborot jarayonlarini avtomatlashtirish asosida eng mukammal matematik modellar qurish hamda maqbul rejalashtirish, loyihalash va boshqarish masalalarini yechish usullaridan foydalanishga imkon tugʻiladi. Axborot jarayonlarini qulda yoki mexanik ravishda bajarishga asoslangan anʼanaviy boshqarish tizimlaridan Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirishning farqi shuki, bu tizimni yaratish va foydalanishni tashkil etishning asosiy yoʻlyoʻriqlari maxsus qoidalar koʻrinishida ifodalangan boʻladi. Boshqaruvning ayrim bosqichlaridagijarayenlarni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash masalani yechishga doir maʼlumotlarni tayyorlashga ketadigan mehnatni kamaytirmaydi. Bu holatda axborotni kiritish va chiqarish, namunalar hamda dastur apparatini tayyorlashda parallellikning buzilishi dastur va axborotni qayta ishlovchi texnik vositalarni ishlatishda qiyinchilik tugʻdiradi. Bu qiyinchiliklar tezkor va haqiqiy maʼlumotlar asosida kelajakni uzoq muddatga bashoratlash masalasini hal qilishda, rejali topshiriqlarni tezkorlik bilan bajarishda, boshqarishda foydalaniladigan maʼlumotlarni takdim etishdagi kechikishlarga sabab boʻladi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish shu jihatdan ham samaraliki, unda birinchidan hisobga olish va boshqarish masalalari yagona majmua ichida hal boʻladi, ikkinchidan, axborotning harakat yoʻli, yaʼni birlamchi axborotdan tortib to bir tizimga solingan boshqaruv maʼlumotlarigacha butunlay qamraladi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish tizimining yagona matematik modeli, yaʼni har xil darajadagi oʻzaro bogʻlangan matematik modellar majmui boʻladi. Bu modellar majmui asosida tizimda avtomatik ravishda maqbullash (optimallash) va rejalashtirish masalasi qoʻyiladi va yechiladi. Bu tizimning unumdorligiga hamma amallarning avtomatik ravishda bajarilishi evaziga erishiladi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish boshqaruvning tashkiliyiqtisodiy tizimi turiga kiradi. Boshqaruv ishlarini avtomatlashtirish murakkab tizim boʻlib, oʻz tarkibida tub tizimlarni mujassamlashtiradi. Bu tizim maʼlum belgilarga asoslanib ajratilgan va boshqarishning aniq maksad hamda masalalariga javob beradigan tizimning bir qismidir. Shu masalalar doirasida uni alohida tizim deb qarash mumkin. Boshqaruv tizimining matematik taʼminoti yoki dasturlar toʻplami odatda ikki guruhga: tashqi va ichki guruhlarga boʻlinadi. Birinchi guruh dasturlar toʻplami tizimining yuqorida sanab oʻtilgan ayrim vazifalarini, yaʼni parametrlarning yoʻl qoʻyilgan oraliqdan chetlashish hollarini hisobga olish, ishlab chiqarish rejalarini tezkorlik bilan tekislash kabi bir qator vazifalarni bajarishga imkon yaratadi. Ichki matematik taʼminot guruhidagi dasturlar esa boshqarish tizimidagi hisoblash majmuining ishlashini taʼminlaydi. EHMlar uchun tuzilgan dasturlar oddiy amallarni bajaruvchi buyruqlar zanjiridan tashkil topadi. Buyruklar zanjiri ixtiyoriy boʻlmasdan, balki masalani yechishning biror matematik usulini amalga oshirishga moʻljallanadi. Bu usul koʻp hollarda oldindan formulalar yoki ifodalar orqali berilgan boʻladi. Agar matematik formulalar va mantiqiy shartlar asosida qoʻyilgan masalani yechish yuzasidan yuqorida keltirilgan shartlar bajarilsa, u holda bu ketmaketlik qoʻyilgan masalani yechish algoritmi deyiladi. Bunday algoritm jarayonni boshqaruvchi operatorga shu jarayon har xil sharoitlarda qanday qilib maqbul boshqarilishi mumkinligini koʻrsatib beradi.
Zamonaviy TJABT (texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi) ko‘p sathli inson-mashinali boshqarish tizimidan iboratdir.
Murakkab texnologik jarayonlarni ABT ning yaratilish m a’lumotlarini to ‘plashning avtomatik axborot tizimlaridan va hisoblash majmualaridan foydalangan holda amalga oshiradi, ular texnik vositalar va dasturiy ta’minot evolutsiyasi darajasiga ko‘ra doimo takomillashtirib boriladi.
2. TJABT rivojlanishining vaqt bo‘yicha uzluksiz boigan manzarasini sifat jihatidan yangi ilmiy g‘oyalar va texnik vositalarning paydo boiishi bilan shart qilingan uchta bosqichga bolish mumkin. Tarix davomida zamonaviy boshqarish tizimining mazmunini tashkil etuvchi obyektlar va boshqarish uslublari, avtomatlashtirish vositalari va boshqa komponentlarning tavsifi o‘zgaradi:

  • В i r i n с h i bosqich — avtomatik rostlash tizimini (ART) joriy qilishni aks ettiradi. Bu bosqichda boshqarish vositalari sifatida ayrim parametrlar, qurilmalar, agregatlar hisoblanadi; stabillashtirish, dasturiy boshqarish, kuzatish masalalarini yechish odamdan ART ga o‘tadi. Insonda topshiriqni hisoblab chiqish vazifalari va regulatorlarni sozlash parametrlari paydo bo‘ladi.

  • I kk i n с h i bosqich — texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish fazoda jamlangan tizim boshqarish obyekti bo‘lib qoladi; avtomatik boshqarish sistemalari (ABT) yordamida boshqarishning yanada murakkab qonunlari amalga oshiriladi, optimal va adaptiv boshqarish masalalari hal qilinadi, obyekt va tizim holatining identifikatsiyasi o ‘tkaziladi. Bu

bosqichning o‘ziga xos xususiyati texnologik jarayonlarni boshqarishga telemexanika tizimlarini joriy qilish hisoblanadi. Inson boshqarish obyektidan borgan sari ko'proq uzoqlasha boradi, obyekt bilan dispetcher o‘rtasida oichash tizimining, ijro mexanizmlarining, telemexanika vositalarining, mnemosxemalarning va axborotni aks ettirishning boshqa vositalarining (AAEV) bir qatori tizilib turadi.

  • U с h i n с h i bosqich — texnologik jarayonlarni boshqarishning avtomatlashtirilgan sistemalari—texnologik jarayonlarni boshqarishga hisoblash texnikasini joriy qilish bilan tavsiflanadi. Avval mikroprotsessorlarni qoilanish boshqarish ayrim fazalarida hisoblash tizimlaridan foydalanish;

so‘ngra inson-mashina boshqarish tizimlarining, muhandislik psixologiyasining, amallarini tadqiq etishning uslublari va modellarining faol rivojlanishi, nihoyat, malum otlam i to ‘plashning avtomatik axborot tizimlaridan va zamonaviy hisoblash majmualaridan foydalanish asosida dispetcherlik boshqaruvi.
Bosqichdan bosqichga qarab texnologik jarayonning reglamentli faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashi kerak boigan insonning (operator/dispetcheming) vazifalari hal qilinadigan masalalar doirasi kengaymoqda; texnologik jarayonni bevosita boshqarish zarurligi bilan cheklangan masalalar to‘plami aw al yordamchi xarakterga ega boigan yoki boshqarishning boshqa sathiga tegishli boigan sifat jihatidan yangi masalalar bilan toidirilmoqda.
3. Texnologik jarayonlarni boshqarishning ko‘p sathli avtomatlashtirilgan
tizimida dispetcher EHM monitoridan yoki axborotni aks ettirish elektron tizim idan va o‘zidan ancha katta masofada joylashgan obyektlarga telekommunikatsiya tizimlari, kontrollerlar, intellektual ijro mexanizmlari yordamida ta’sir ko‘rsatadi.
Yaqqol ifodalangan dinamik xarakterga ega dispetcherlik boshqaruvini samarali amalga oshirishning asosi, zarur sharti axborot bilan ishlash, ya’ni axborotni to‘plash, uzatish, ishlov berish, aks etish, taqdim etish hisoblanadi.
Dispetcherdan endi faqat texnologik jarayonni malakali bilishgina emas, balki axborot tizimlarida ishlash tajribasi, favqulodda va avariya holatlarida qaror qabul qila olish (EHM bilan dialogda) ko‘nikmasi va ko‘pgina boshqa narsalar talab etiladi. Dispetcher texnologik jarayonni boshqarishda bosh ishtirok etuvchi shaxs boiib qoladi.
Dispetcherlik boshqaruvi to‘g‘risida gapirmasdan bo‘lmaydi. Energetikada, neftgaz va sanoatning bir qator boshqa sohalaridagi texnologik tavakkalchilik to‘g‘risida gapirmasdan boim aydi. Energetikada, neftgaz va sanoatning bir qator boshqa sohalaridagi texnologik jarayonlar haqiqatan ham xavfli hisoblanadi va avariya yuzaga kelganda insonlarning halok boiishiga, shuningdek, katta moddiy va ekologik zararga olib keladi.
Statistik m a’lumotlarga ko‘ra, o‘ttiz yil mobaynida hisobga olingan falokatlar soni taxminan har o‘n yilda ikki marta ortar ekan. Istalgan avariya asosida, tabiiy ofatlardan tashqari, insonning xatosi yotadi. Barcha turdagi transport vositalarida, sanoatda va energetikada yuz bergan ko‘pchilik avariyalar va hodisalarni tahlil qilish natijasida qiziqarli m a’lumotlar olindi. 60-yillarda insonning xatosi avariyalarning faqat 20 % ida birlamchi sabab boisa, 80-yillarning oxiriga kelib „inson omilining“ ulushi 80% ga yaqinlashib qoladi.
Bunday an’ananing sabablaridan biri—murakkab boshqarish tizimlarining tuzilishiga eskicha an’anaviy yondashuvdir, ya’ni yangi texnik va texnologik yutuqlarni qoilanishga harakat qilish va insonga (dispetcherga) moijallangan zarur samarali inson-mashina interfeysini tuzish zarurligini to‘g‘ri baholay olmaydi.
Shunday qilib, dispetcherlik boshqaruvi tizimining ishonchliligini (puxtaligini) oshirish talabi bunday tizimlarni: operatorlar dispetcherga m oijal qilishi va uning vazifalarini ishlab chiqishda yangicha yondashuvning paydo boiishi sabablaridan biridir.
SCADA (Supervizory Control And Data Acquisition — dispetcherlik boshqaruvi va malum otlarni to ‘plash) konsepsiyani boshqarish tizimi rivojlanishining borishi va fan-texnika taraqqiyoti natijalari bilan belgilangan. SCADA-texnologiyalarining qoilanilishi axborotni boshqarish tizimini ishlab chiqish, to‘plash, ishlov berish, uzatish, saqlash va aks ettirish masalalarini hal qilishda avtomatlashtirishning yuqori darajasiga erishishga imkon beradi.
SCADA — tizim lar taqdim etadigan inson-mashinali interfeysning
(H M I/M M I) do‘stonaligi, ekranda ko‘rsatilayotgan axborotning toialigi va yaqqolligi, boshqarish ,,richaglarining“ qulayligi, aytib turishlardan va malum otnom a tizimidan foydalanishning qulayligi va hokazo — dispet- cherning tizim bilan o‘zaro ta’sirlashish samaradorligini oshiradi va uning boshqarishdagi kritik xatolarini nolga keltiradi.
Asosiy boshqarish tizimlarini avtomatlashtirilgan ishlab chiqishdan iborat boigan SCADA konsepsiyasi uzoq vaqt yechib boimaydigan deb hisoblab kelingan bir qator masalalarni yechishga imkon berishni ta’kidlab o ‘tish lozim: avtomatlashtirish bo‘yicha loyihalarni ishlab tayyorlash muddatlarini va ularni ishlab chiqarishga ketadigan bevosita moliyaviy xarajatlarini qisqartirish.
Ayni paytda SCADA murakkab dinamik tizimlarini (jarayonlarni) avtomatlashtirilgan boshqarishning asosiy va eng istiqbolli usuli hisoblanadi. SCADA tizimlari asosida texnologik jarayonlarni boshqarish ilg‘or g‘arb mamlakatlarida 80-yillarda boshlandi. Qoilanish sohasi: elektr va suv ta ’minoti, kimyo, neftkimyo va neftni qayta ishlash sanoati, temir y o i transporti, neft va gaz transporti va hokazo.
Rossiyada texnologik jarayon dispetcherlik personalining tajribasiga tayanilar edi. Shuning uchun SCADA tizimlari asosida boshqarishga o ‘tish
biroz qiyinroq amalga oshirila boshladi. Rossiyada yangi axborot texnologiyalarini, SCADA tizimlari ana shunday texnologiyalar sirasiga kiradi,
o‘zlashtirish qiyinchiliklariga ulardan foydalanishdagi tajribaning yo‘qligi ham, turli xil SCADA tizimlar to‘g‘risidagi axborotning yetarli emasligi ham kiradi.
Jahonda SCADA tizimlarini ishlab chiqish va joriy qilish bilan faol shug'ullanuvchi bir necha o ‘nlab kompaniyalar mavjud. Har bir SCADA tizim — bu kompaniyaning ,,know-now“ i boilib, shuning uchun ham u yoki bu tizim to‘g‘risidagi malum otlar juda ham keng emas. Dispetcherlik boshqaruvining zamonaviy tizimlarini joriy qilishda quyidagi masalalarni hal etish juda katta ahamiyatga ega:

  • SCADA tizimini tanlash (texnologik jarayonning talablari va o ‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib);

  • kadrlar bilan ta’minlash;

SCADA tizimini tanlash ko‘p mezonlik sharoitida qarorlar qabul qilishga o‘xshash yetarlicha qiyin masaladan iborat boiib, u axborot yetishmasligi tufayli bir qator mezonlarni miqdoriy baholashning iloji yo‘qligi bilan murakkablashtirilgan.
SCADA dasturiy ta ’m inot negizida boshqarish tizimlarini ishlab chiqish va foydalanish bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash turli xil firmalarning maxsus kurslarida, malaka oshirish kurslarida amalga oshiriladi.
Hozirgi vaqtda bir qator texnik universitetlarning o ‘quv rejalariga SCADA tizimlarni o‘rganish bilan bogiiq fanlar kiritila boshladi. Biroq SCADA tizimlari bo‘yicha maxsus adabiyot yo‘q, faqat ayrim maqolalar va reklama prospektlari mavjud xolos.
Odatda, bular ikki sathli tizimlardir, chunki aynan ana shu sathlarda texnologik jarayonlarni bevosita boshqarish amalga oshiriladi. Har bir aniq boshqarish tizimining o‘ziga xos xususiyati har bir sathda foydalaniladigan dasturiy-apparatli platforma bilan belgilanadi.
Quyi sath — obyekt sathi (kontrollerli) — texnologik jarayonning kechishi to ‘g‘risida axborot to ‘plash uchun turli datchiklarni, elektr yuritmalami va rostlovchi hamda boshqaruvchi ta’sirlami amalga oshirish uchun
ijro mexanizmlarini o‘z ichiga oladi. Datchiklar lokal dasturlanuvchi mantiqiy
kontrollerlarga (PLS-Programming Logical Contoller) axborot yetkazib beradi, ular quyidagi vazifalarni bajara oladi:

  • texnologik jarayonning parametrlari to‘g‘risidagi axborotni to‘plash va ishlov berish;

  • elektroyuritmalar va boshqa ijro mexanizmlarini boshqarish;

  • avtomatik mantiqiy boshqarish masalalarini yechish va boshqalar. Kontrollerlarda axborot dastlab ishlov berilgani va joyida qisman foydalanilgani uchun aloqa kanallarining o‘tkazish qobiliyatiga bo‘lgan talablar ancha pasayadi.

Hozirgi paytda turli xil texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish tizimlarida lokal PLS sifatida mamlakatimiz ishlab chiqaruv- chilarining ham, xorijiy ishlab chiqaruvchilarning ham kontrollerlari qoilaniladi. Bozorda bir qancha o‘zgaruvchidan bir necha yuz o‘zgaruvchigacha ishlov berishga qodir juda ko‘p o‘nlab va hatto yuzlab kontroller turlari taqdim etilgan.

Download 293,56 Kb.
1   2   3   4   5   6   7   8




Download 293,56 Kb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



-mavzu Jarayonni boshqarish tillari

Download 293,56 Kb.