O‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi tоshkеnt aхbоrоt tехnоlоgiyalari univеrsitеti «Kiberxavfsizlik va kriminalistika»

Download 37.8 Kb.
bet	1/2
Sana	04.01.2024
Hajmi	37.8 Kb.
	#130236

1 2

Bog'liq
Kiber huquq
ТАБИАТШУНОСЛИК КУЛЛАНМА, baholar 6-22, SHAHAR TEST, Kriptografik algoritmlar elektron pul, Kriptografiyasiga kirish (1)

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TОSHKЕNT AХBОRОT TЕХNОLОGIYALARI UNIVЕRSITЕTI
«Kiberxavfsizlik va kriminalistika» kafеdrasi

INDIVIDUAL LOYIHA

Mavzu: Kiberhuquq va Kiberetika sohasida xalqaro qonunchilik
Bajardi:Yusupov Obidjon
Guruh:071-20
Ilmiy rahbar: Suyunov M.N

Toshkеnt – 2023

Mundarija
Kirish………………………………………………………………
1.Nazariy qism. Ushbu qonunning maqsadi…………………………7
1.1 Raqamli suverenitet davrida kiberxavfsizlik bo'yicha xalqaro huquq………………………………………………….……………… 7
1.2 Xalqaro huquq va kibermakon boshqaruvidagi mavjud muammolar………………………………………………………….….10
2.Shifrlashda muvaffaqiyatli xatosiz bolishi va ishlashi
2.1. Kibermakon va raqamli suverenitet bo‘yicha xalqaro
huquq ……...........................................................................................… 36
2.2 Xalqaro huquqningkibermakongamoslashuvi: Tallin qo‘llan masining tajribasi va Ruscha yondashuvlar …………………………………………………………………..…..…. 39

Foyadalanilgan adabiyotlar…………………………………..……… 49

Zamonaviy dunyoda kibermakonda sodir etilgan jinoyatlar soni sezilarli darajada oshdi. Noqonuniy maqsadlarga erishish uchun ishlatiladigan zararli dasturlarning yangi turlari muntazam ravishda ortib bormoqda.

Mutaxassislarning fikricha, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida sodir etilgan jinoyatlardan jahon iqtisodiyotiga yetkazilgan moddiy zarar trillionlab dollarni tashkil etadi.Bunday masshtablar kibermakonda rivojlanayotgan munosabatlarni huquqiy tartibga solishning samarali vositalarini talab qiladi.
Kiberxavfsizlik zamonaviy xalqaro huquqning eng dolzarb mavzularidan biri bo'lib, davlatlarning milliy xavfsizligini ta'minlash uchun zarurdir." Kibermakon " atamasi ilmiy muomalaga nisbatan yaqinda kiritilgan. Aksariyat mutaxassislar ushbu tushuncha birinchi marta 1981-yilda fantast yozuvchi V.Gibson tomonidan qo'llanilganligini ta’kidlashadi.
Etimologik jihatdan "kibermakon" so'zi "kibernetika" -mashinalar, tirik organizmlar va jamiyatdagi axborotni boshqarish va uzatish jarayonlarining umumiy qonuniyatlarini o'rganadigan fan bilan bog'liq.Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari davlat va jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va siyosiy munosabatlarga salbiy ta'sir ko'rsatishi, harbiy va mudofaa salohiyatiga ziyon yetkazishi mumkin. Shu munosabat bilan xalqaro hamjamiyat kiberxavfsizlik sohasida hamkorlik masalalarida ko‘p tomonlama huquqni rivojlantirish asoslariga jiddiy qiziqish bildirmoqda.
Biroq, xalqaro maydonda bu vazifani hal qilish uchun umumiy yondashuv hali ishlab chiqilmagan, chunki kibermakonni huquqiy tartibga solishning murakkabligi bu sohadagi munosabatlarning virtual xususiyatlar ega ekanligiga bog'liq.Raqamlisuverenitet davrida kiberxavfsizlik bo'yicha xalqaro huquq. Foma Akvinskiy o'zining "Summa Theologica" asarida shunday deb ta'kidlagan
edi: "Huquq -bu jamiyat haqida qayg'uradigan insonlar tomonidan yaratilgan umumiy farovonlik uchun qoidalar institutidir". Afsuski, bu ta’rif kibermakondagi xalqaro huquqqa mutlaqo mos kelmaydi. Kibermakonda samarali xalqaro huquqiy hujjatlarning yo‘qligi nazariy va siyosiy munozaralarda ko‘p muhokama qilinmoqda, chunki kibermakondagi murakkabliklar ishtirokchilarning kelishuvlarga erishishini qiyinlashtirmoqda.
Bahsli munozaralar, asosan, davlatlar kibermakonga oid xalqaro huquqni shakllantirishda ko'proq rol o'ynashi kerak deb hisoblaydiganlar va kibermakon
erkin va mustaqil hudud bo'lib qolishi kerakligini ta'kidlaydiganlar o‘rtasida boradi.
Kibermakonga oid xalqaro huquqning manfaatdor tomonlariva xalqaro tashkilotlar oʻrtasida munozaralardinamikxarakterga ega.
Ammo, bu munozaralarning barchasi bir nuqtada kesishadi: kibermakonda xalqaro huquqiy rejimning yo‘qligi kibermakondagi ishtirokchilarning va yurisdiktsiyasining murakkabligi natijasidir. Buni so'nggi bir necha yil ichida bir qancha xalqaro subyektlar, asosan gegemon davlatlar Internet bilan bog'liq
ma'lumotlar, aloqalar, ma'lumotlar va infratuzilma ustidan nazoratni amalga oshirish manfaatdorligini oshirish maqsadida raqamli suverenitet g'oyasini ilgari surayotgani bilan yanada murakkablashdi. Binobarin, bu xalqaro kiberxavfsizlik huquqining kelajagi uchun kattaroq muammolarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun, raqamli suverenitet davrida kibermakondagi davlatlarning xatti-harakatlariga xalqaro huquq normalarini qo'llash mumkinligi baxsli masala bo‘lib qolmoqda. Ushbu mavzu ikkita asosiy muhokamaga bo'lingan:
1) xalqaro huquq va kiber makonda boshqaruvning dolzarb muammolari;
2) kibermakon va raqamli suverenitetga oid xalqaro huquq.
Kibermakonga oid puxta ishlab chiqilgan xalqaro huquq xalqaro ommaviy
huquqda yurisdiksiya, arbitraj, huquqiy hujjatlar va yurisprudensiya bilan bog'liq
muammolarni hisobga olgan holda davlatlarga samarali tatbiq etilishi juda murakkab
vazifalardan biri bo‘lib kelmoqda.
Kibermakonda xalqaro huquq normalarining qo‘llanilishi raqamli suverenitet me'yorlarini ilgari surish tendensiyasi kuchayganligi sababli tobora qiyinlashmoqda. Xalqaro huquq va kibermakon boshqaruvidagi mavjud muammolar. Kibermakonning xalqaro huquq bilan tartibga solinishi g'oyasi jahon hamjamiyatida yangilik emas.
1996 -yildan beri kibermakonda xalqaro huquqni shakllantirishga qaratilgan
sa'y-harakatlar yuridik ekspertlar, biznes sub'ektlari va hukumatlar tomonidan doimiy ravishda taklif qilingan va rad etilgan.
Xalqaro huquqning kibermakonni qanday boshqarishi haqida uchta asosiy g'oya mavjud:
Liberal institutsionalistlar,
Kiberlibertaristlar;
Hukumatchilar.
Vu(1997) kabi liberal institutsionalistlar kibermakonni boshqarishda xalqaro institutlar va qoidalarga asoslangan ko'p tomonlama munosabatlarning muhimligini ta'kidlaydilar. Jon Barlou (1996) kabi kiberlibertaristlar kibermakon tashqi bosim va Internet erkinligiga xalaqit beradigan har qanday repressiv qoidalardan ozod bo‘lishi kerak degan g'oya tarafdorlari bo'lsa, Jeyms Lyuis (2010) kabi hukumat tarafdor olimlar davlatlarda kibermakonni boshqarish uchun milliy va xalqaro huquqni shakllantirish majburiyati bor, deb hisoblaydilar.
Bu uchta asosiy g‘oya xalqaro huquqning kibermakonda rivojlanishida o‘z ifodasini topdi. Ushbu davom etayotgan bahsli munozaralar tufayli kiber makon
bo'yicha majburiy va yaxshi ishlaydigan xalqaro
 HIPAA yoki Health Insurance Portability and Accountability Act
(1996);
 Gramm
- Leach
- Billey
- Moliyaviy xizmatlarni modernizatsiya
qilish qonuni(1999)
 Milliy xavfsizlik qonunida (2002).
Fransiyada qonun chiqaruvchi milliy organ 1988 yildan beri kibermakon bo‘yicha huquqiy asoslarni ishlab chiqayapti. Rossiya federal organlari ham "Shaxsiy ma'lumotlar to'g'risida"gi Rossiya federal qonunini 2006-yilda qabul qildi.Biroq, bu mamlakatlar kibermakonga turli xil nuqtai nazar bilan qarashadi,
chunki Rossiya ziddiyatli tarzdashaxsiy daxlsizlik huquqlarida xavfsizlik muammosini AQShdan ustun deb belgilaydi. Snouden masalasi jamoatchilik e'tiboriga tushganidan beri xuddi shunday muammo muhokamalarga sabab bo‘lmoqda.
Malayziya va Indoneziya Kabir rivojlanayotgan mamlakatlarda kiberhuquqiy bazani o'rgansak, bu nomutanosiblik yanada kengayadi. Malayziyada fuqarolar ma'lumotlariga chuqur davlat aralashuvi uchun imkon yaratadigan mustaqil kiber akt yoki qonun loyixasi mavjud emas. Indoneziyaning ahvoli bundan ham yomonroq -uning taklif qilingan kiberxavfsizlik to'g'risidagi qonuni 2019-yilning so'nggi bir necha oyiichida inson huquqlari bilan bog'liq muammolar sababli talabalarning ommaviy namoyishlari tufayli qabul qilinishi qoldirildi. Ushbu milliy huquqiy bazaning nomutanosibligi kibermakon bo‘yicha
samarali xalqaro huquqning yo‘qligi milliy huquqiy hujjatlarga qanday ta’sir o‘tkazishini ko'rsatadi. Xalqaro miqyosda kiberxavfsizlik to'g'risidagi qonun juda kam o‘rganilgan. Darhaqiqat, Budapesht konvensiyasi kibermakon bo'yicha yagona xalqaro shartnoma hisoblanadi.
Ammo bu nizolarni hal qilishning majburiy mexanizmining yo'qligini, davlatlar va xalqaro tashkilotlarning ushbu yo‘nalishda ish olib boramayotganini anglatmaydi.
Shunga qaramay, xalqaro huquq milliy miqyosda amalga oshiriladigan aniq huquqiy amaliyot va qonun bilan mustahkamlangan huquqiy hujjatlarni talab qiladi.
Yuqorida aytib o'tilganidek, turli mamlakatlarda kibermakon bo'yicha milliy qonunchilik tizimining nomutanosibligi tufayli bu hali ham mumkin emas.
Belgilangan domenlar va raqamlar uchun Internet korporatsiyasi (ICAAN), Xalqaro elektraloqa ittifoqi (ITU) va Internetni boshqarish forumlari kabi tashkilotlar kibermakonni nazorat qilish va uni boshqarishga ko‘maklashuvchi huquqiy normalarni ishlab chiqishda o‘z faoliyatini olib bormoqda. Afsuski, ularning hech biri xalqaro huquqning alohida davlatlarga qanday samarali tatbiq etilishini hal qilolmayapti.
Ularning hech biri tegishli va majburiy xalqaro huquqiy hujjatlar va sud amaliyotini muvaffaqiyatli tatbiq etolmaydi.
Shunga ko'ra, kibermakon bo'yicha xalqaro huquq hozirda samarali emas va uni davlat sub'ektlariga yuklash qiyinroq kechmoqda. Kibermakon va raqamli suverenitet bo‘yicha xalqaro huquq Kibermakon bo'yicha xalqaro huquqning murakkabliklari va muammolari raqamli suverenitetni ilgari surish bo'yicha so'nggi tendentsiya tufayli tobora ko'proq murakkablashib bormoqda. Raqamli suverenitet -bu xalqaro ishtirokchilar tomonidan raqamli sohadagi kirish, axborot, aloqa, tarmoq va infratuzilmani nazorat qilish va boshqarish g'oyasidir. So‘ngi yillarda bu g‘oya kibermakondagi uchta tarixiy hodisa tufayli ommalashib bormoqda:
 Xitoy va Rossiyaning raqamli suverenitet bo‘yicha kiberittifoqi;
 Snouden va Vikiliks ishi;
 GAFA (Google-Apple-Facebook-Amazon)ning yuksalishi.
Xitoy va Rossiyaning raqamli suverenitet bo'yicha kiber ittifoqi raqamli
suverenitetning muhim asosiga aylanadi. Chunki har ikki davlat ham o'zlarining milliy manfaatlarini himoya qilish uchun bunday g'oyani faol ravishda ilgari surmoqda, bu asoson ITU, ICANN, IANA va Internet boshqaruvi forumi kabi ko'plab muassasalarning global internet boshqaruviga aralashmaslik tamoyilini asoslab, o'zlarining kibermakonini ko'proq nazorat qilish maqsadini talab qilmoqdalar.
Bu jarayon raqamli suverenitet g'oyasi internet betarafligiga qarshimi yoki yo'qmi degan bahs-munozaralarga sabab bo'ladi. Biroq, ularning sa'y-harakatlari o'zlarining kibermakonlari ustidan davlat paradigmasini ta'sirchan tarzda o'zgartiradi, chunki bu g'oya Saudiya Arabistoni va Misr kabi davlatlar tomonidan qo'llab-quvvatlanadi. Ularning sa'y-harakatlari, shuningdek, Yevropa Ittifoqini Internetga ruxsat berishni qayta ko'rib chiqishga chaqirdi, chunki Snouden-Wikileaks ishi jamoatchilik e'tiborini xavfsizlik masalalariga ko‘proq qaratishga undamoqda. Xavfsizlik va ma'lumotlarni himoya qilish masalalari tobora ko'proq Yevropa Ittifoqining kibermakon boshqaruvini qo'llab - quvvatlashi kerakmi yoki
yo'qmi degan munozaralar markaziga aylandi. Keyinchalik, bu qarash yuksalayotgan yirik internet kompaniyalarining, ayniqsa GAFAning nazoratsiz xatti-harakatlari tufayli iqtisodiy nuqtainazarga qadar kengaydi. GAFA ning juda tez sur’atlarda yuksalishi Yevropa Ittifoqini biznes inqilobining oldini olish va butun Yevropada innovatsiyalar va internet imkoniyatlarini qo'llab-quvvatlash uchun raqamli ekotizimni ko'rib chiqishga majbur qildi.
Bu holatlar, shubhasiz, kibermakon bo'yicha xalqaro huquqning yangi muhitini davlat sub'ektlari uchun qulay sharoitda belgilab beradi. Raqamli suverenitetning ushbu targ'ibotlari va yutuqlari nafaqat nodavlat sub'ektlari va internetning betarafligini buzishi mumkin, balki kibermakondagi erkinlik va mustaqillik savollarining paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Bular, shuningdek, kiberxavfsizlik bo'yicha potentsial kelishilgan xalqaro huquqni buzadi.
Buning sababi, raqamli suverenitet potentsial ravishda ajratilgan kiber makonni yaratishi mumkin, chunki u davlatlar tomonidan hududiy asosda chuqur tartibga solinadi. Raqamli suverenitet g'oyasi hozirgi global internetni uzib qo'yadi. Natijada, xalqaro ishtirokchilarning kibermakon bo'yicha samarali va majburiy xalqaro huquqni shakllantirish bo'yicha kelishuvga erishish imkoniyatini kuchaytiradi. Bu, shuningdek, kiberhuquqbuzarliklar bo'yicha ishlarni
Davlat ishtirokchilariga ko'rib chiqish imkoniyatini kuchaytiradi, chunki raqamli suverenitet aralashmaslik tamoyillari bilan mustahkamlangan. So'nggi yillarda qayd etilgan ko'plab kiber insidentlar shuni ko'rsatmoqdaki, kiberxavfsizlik masalasi xalqaro siyosatning bir qismiga aylanib ulgurdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va Yevropa Ittifoqi kabi bir qancha xalqaro tashkilotlar kibermakonni boshqarish tashabbuslarini ilgari surmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Yevropa Ittifoqi kiber tahdidlarga chidamlilikni ta'minlash siyosatida yetakchi rol o'ynashga intilmoqda. Biroq, bu tashabbuslar haligacha tegishli qonun - qoidalar yaratilishga olib kelmadi. Davlatlar kibermakonni (global internetning ishlashiga imkon beruvchi texnik arxitekturani) boshqarishga va kibermakondagi boshqaruvga e'tiborni kuchaytirar ekan, xalqaro huquqning kiberkontekstdagi roli ortib bormoqda. Xalqaro huquq davlatlar va boshqa xalqaro manfaatdor tomonlar (asosan xalqaro tashkilotlar) oʻrtasidagi munosabatlarni turli taqiqlar, talablar va ruxsatlar orqali tuzadi.
Shunday qilib, xalqaro huquq qurol-yarog’ savdosidan tortib, atrof-muhitni muxofaza qilishga qadar global boshqaruv masalalarini tartibga solish uchun yo'lni taqdim etdi. Bir nechta istisnolardan tashqari (kiberjinoyatlar bo'yicha Budapesht konventsiyasi va hali kuchga kirmagan Afrika Ittifoqining Kiberxavfsizlik va shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish bo'yicha konventsiyasi), xalqaro huquqda kibermakonni tartibga solish bo'yicha maxsus qoidalar mavjud emas. Bundan tashqari, kibermakon texnologiyalari hali ham yangi, ham dinamik soha hisoblanadi.
Shunday qilib, bir necha yillar davomida mavjud xalqaro huquq normalari umuman kibermakonga taalluqli yoki yo'qligi haqida javobsiz savollar mavjud edi. Bugungi kunda aksariyat davlatlar va bir qancha xalqaro tashkilotlar, jumladan, BMT Bosh Assambleyasining “Qurolsizlanish va xalqaro xavfsizlik” boʻyicha birinchi qoʻmitasi, G20 mamlakatlari, Yevropa Ittifoqi, ASEAN (Janubiy
-Sarqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi) va OAS (Amerika davlatlari tashkiloti) amaldagi xalqaro huquq davlatlar tomonidan axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanishga nisbatan qo‘llanilishini tasdiqladilar.
Boshqa ko'plab xalqaro muammolardan farqli o'laroq, kibermakonni boshqarish muammosi davlatlar tomonidan emas, balki Internetni yaratgan akademik institutlar va xususiy shaxslar tomonidan (hukumat tomonidan moliyalashtirilgan bo'lsa ham)ilgari surilgan. Internetning tijoratlashuvi bilan AKT kompaniyalari paydo bo'ldi; bugungi kunda ularning platformalarining katta qismi, jumladan, davlat va davlat homiyligidagi kiberoperatsiyalar uchun muhit bo'lib xizmat qilmoqda.
Davlatlarning kibermakonga, xususan, uning geosiyosiy raqobat zonasi sifatida qiziqishi kun sayin ortib bormoqda. Shunday qilib, kibermakonni boshqarish davlatlar va asosiy manfaatdor tomonlarni o'z ichiga oladi. Oxirgi vaqtlarda Yevropa Ittifoqi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning kiberxavfsizlik masalalarining turli jihatlariga qaratilgan tashabbuslar ilgari surildi.
BMT va Yevropa Ittifoqi kiber barqarorlik siyosatida yetakchi rol o'ynashni maqsad qilgan. Ikkala siyosiy institut ham qoidalar ishlab chiqarishga juda manfaatdor va ko'p jihatdan turlicha yondashuvlarni namoyish etadi, chunki ularning birinchisi o'zining noyobligi bilan ajralib turadigan xalqaro tashkilot bo‘lsa, ikkinchisi esa maxsus mintaqaviy tashkilotdir.
Hozirgacha BMT kiberx
avfsizlik sohasiga oid xalqaro konventsiyani ishlab chiqmagan. Xalqaro huquq normalarini yaratishning mavjud tartibini birlashtirishga harakat qilganda bir nechta omillar yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tushuntiradi.
Kiberinqilobning yuqori sur'ati va ishlab chiqarish qobiliyati tufayli dunyoni raqamlashtirish misli ko'rilmagan tezlikda davom etmoqda. 2022 yil oxiriga qadar
dunyoda 21 milliarddan ortiq raqamli qurilmalar paydo bo'lishi kutilmoqda. Xalqaro huquq normalarining yaratuvchilari XX asrda ishlab chiqqan qonunchilik normalaridan farqli o'laroq, masalan, "eksklyuziv iqtisodiy zona" tushunchasi doirasida dengiz va dengiz tubini muhofaza qilishni ta'minlash huquqi va uning maqomini belgilash “Insoniyatning umumiy merosi” sifatida tan olingan bo‘lsa, kiberinqilob shunday tezlik va oldindan aytib bo'lmaydigan darajada shiddat bilan rivojlanmoqda va qonun ishlab chiqaruvchilar innovatsiyalar bilan bir oqimda bo‘lolmayaptilar. Xalqaro huquqning kibermakonga moslashuvi: Tallin qo‘llanmasi ning tajribasi va ruscha yondashuvlar.
2013-yil 19-martsanasida Estoniya poytaxti TallindaNATOning qoʻshma kibermudofaa markazi tomonidan kibermakondagi nizolar sharoitida Xalqaro huquqni qo'llash bo'yicha Tallin yo'riqnomasining yakuniy versiyasi chop etildi. Bu yerda gap kibermudofaa markaziekspertlari guruhi tomonidan uch yillik ish natijasida deyarli 300 betlik hujjat haqida boradi. Garchi Tallin yo'riqnomasi hali hech qanday rasmiy maqomga ega bo‘lmagan bo‘lsa ham va bunday maqomga ega bo‘la olishi noma'lum bo‘lsadauning taqdim etilishi NATO davlatlari va Rossiya Federatsiyasida katta qiziqish uyg'otdi. Hujjat birinchi navbatda ayrim qoidalar
ning munozaralarga sabab bo'lganligi tufayli xalqaro huquq nuqtai nazaridan o'zining kashshof faoliyati bilan bog'liq xarakterli ekanligi bilan barchaning e’tiborini tortdi. Yuqorida muhokama qilinganidek ma’lumotlardan xulosa qilinsa, xalqaro huquq davlatlarning kibermakondagi xatti-harakatlariga taalluqlimi, degan savol javobi samarasizligini bildiradi. U xalqaro huquqning uch jihati: yurisdiktsiya, arbitraj, huquqiy hujjatlar va yurisprudensiya bo'yicha o'tmish va joriy muammolarga asoslanadi.
Kelajakda raqamli suverenitet me'yorlarini tobora ko'proq targ'ib qilish tendensiyasi potentsial ravishda kibermakondagi xalqaro huquqning davlat ishtirokchilariga samarali tarzda yuklanishi dargumon bo'lishiga olib kelishi mumkin. Agar mavjud bo'lsa, kelajakda kibermakonda xalqaro huquq ularning nodavlat ishtirokchilarining manfaatlarini hisobga olgan holda raqamli suverenit etga bog'liq bo'ladi.
Ikkala senariy ham kibermakondagi xalqaro huquq davlat ishtirokchilari uchun deyarli samarali emasligini va kelajakda qoidalarga asoslangan, erkinlikka asoslangan va inklyuziv global Internet normalarini shakllantirish uchun kengroq chaqiriqlarni talab qilishini ko'rsatadi.
Xalqaro xususiy huquqning predmeti ko'p qirrali (shaxsiy, mulkiy, oilaviy, mehnat, xizmat ko'rsatish) munosabatlarni o'z ichiga qamrab oladi. Ushbu huquq qoidalarini puxta o'zlashtirish respublikamizda boshqa davlatlarning jismoniy va yuridik shaxslari ishtirokida o'rnatilgan ijtimoiyiqtisodiy munosabatlar yuzasidan vujudga keladigan muammolar va nizolarni malakali hal qilish uchun zarurdir.
Kiber huquq, shuningdek, Internet huquqi yoki kiber huquq sifatida ham tanilgan, huquqiy informatika bilan bog'liq bo'lgan umumiy huquqiy tizimning bir qismi bo'lib, axborotning raqamli aylanishini, elektron tijorat, dasturiy ta'minot va axborot xavfsizligini nazorat qiladi. U huquqiy informatika va elektron elementlar, jumladan, axborot tizimlari, kompyuterlar, dasturiy ta'minot va texnik vositalar bilan bog'liq. U Internetga kirish va undan foydalanish kabi ko'plab sohalarni o'z ichiga oladi, turli kichik mavzularni, shuningdek, so'z erkinligi va onlayn maxfiylikni o'z ichiga oladi.
Kompyuter firibgarligi va suiiste'moli to'g'risidagi qonun 1986 yilda qabul qilingan CFAA (Computer Fraund and Abuse Act) deb nomlangan birinchi kiber qonun bo'ldi. Bu qonun kompyuterlarga ruxsatsiz kirishning oldini olishda yordam beradi. Shuningdek, ushbu qonunni buzganlik yoki har qanday noqonuniy faoliyatni amalga oshirganlik uchun jazolar keltirib o'tilgan.
Chet el huquqshunosligida Internet-huquqi dastlab huquqning mustaqil sohasi sifatida emas, balki huquqning turli sohalari bilan bog'liq bo'lgan va qandaydir Internet bilan bog'liq bo'lgan munosabatlarni tartibga soluvchi ko'p yo'nalishli huquqiy normalar va institutlar majmui sifatida qaralgan edi.
Kiberhuquq axborot almashinuvi dasturiy ta'minotni ishlab chiqish va Internet-resurslarning ishlash masalalarni o'z ichiga oladi. Boshqacha qilib aytganda, kiber huquq yuridik fanning bir sohasi sifatida, kompyuter texnologiyalari va yoki virtual makon bilan uzviy bog'liqlikda mavjud bo'lgan barcha huquqiy munosabatlarni tadqiqot qilishga davogarlik qiladi.
O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 1158-moddasini quyidagi qoida bilan to'ldirish mumkin: "Internetda rivojlanayotgan huquqiy munosabatlarni tartibga solishda qo'llaniladigan qonunni belgilashning o'ziga tartibga solishda qo'llaniladigan qonunni belgilashning o'ziga xos xususiyatlari tegishli huquqiy munosabatlarning ikki yoki undan ortiq davlatlarning huquqiy tartibi bilan huquqiy aloqasi namoyon bo'lishi asosida belgilanadi".
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
Kiber qonun yoki IT qonuni Internet qonuni deb ataladi. Kiber-huquq ta'rifida aytilishicha, bu Internet, hisoblash, kibermakon va tegishli huquqiy masalalarni hal qilish uchun mo'ljallangan huquqiy tizimdir. Kiber huquqqa to'g'ri kirish: bu "qog'ozsiz dunyo"dagi "qog'oz qonunlar".
Kiber huquq intellektual mulk, shartnoma, yurisdiktsiya, ma'lumotlarni himoya qilish qonunlari, maxfiylik va so'z erkinligi jihatlarini o'z ichiga oladi. U dasturiy ta'minot, axborot, onlayn xavfsizlik va elektron tijoratning raqamli aylanishini boshqaradi. Kiber huquq sohasi elektron hujjatlarni huquqiy tan olishni ta'minlaydi. Shuningdek, u elektron tijorat operatsiyalari va elektron to'ldirish uchun tuzilmani yaratadi. Shunday qilib, Kiber qonunning ma'nosini tushunish uchun u Kiberjinoyatlarga qarshi kurashishning huquqiy infratuzilmasi hisoblanadi. Elektron tijoratdan foydalanishning ko'payishi qonunbuzarliklarga yo'l qo'ymaslik uchun tegishli tartibga solish amaliyotlarini o'rnatish muhim ahamiyatga ega .
Kiberxavfsizlik bo'yicha qo'llaniladigan qonunlar mamlakatdan mamlakatga va ularning tegishli yurisdiktsiyasiga ko'p jihatdan farq qiladi. Xuddi shunday jazolar ham sodir etilgan jinoyatga qarab jarimadan ozodlikdan mahrum qilishgacha o'zgaradi. Fuqarolar kiberxavfsizlikka oid barcha ma'lumotlarni yaxshi bilishlariga ishonch hosil qilishlari uchun o'z davlatlarining kiber qonunlarini bilishlari juda muhimdir. 1986-yilda qabul qilingan "Kompyuter firibgarligi va suiiste'mollik to'g'risida"gi qonun ilk bor mavjud bo'lgan birinchi kiber qonun bo'lib, u kompyuterlarga ruxsatsiz kirishni va raqamli ma'lumotlardan noqonuniy foydalanishni taqiqlagan.
Boshqa har qanday qonun singari kiber qonun ham odamlar va kompaniyalar internet va kompyuterlardan qanday foydalanishi kerakligini belgilaydigan qoidalardan iborat. Boshqa qoidalar odamlarni internetda yovuz niyatli odamlar tomonidan boshqariladigan kiberjinoyat tuzog'iga tushib qolishdan himoya qiladi. Barcha kiberjinoyatlarni 100% jilovlash deyarli imkonsiz bo'lsa-da, butun dunyoda joriy etilgan qonunlar yordam beradi. Endi savol tug'iladi, kiber huquq va uning ahamiyati nima?
Kiber huquqning ahamiyatini quyidagi fikrlar bilan tushunish mumkin:
• U Cyberspacedagi barcha harakatlar va reaktsiyalarni belgilaydi.
• Barcha onlayn tranzaktsiyalar xavfsiz va himoyalangan bo'lishi ta'minlanadi.
• Barcha onlayn harakatlar kiber huquq xodimlari tomonidan nazorat qilinadi.
• Jismoniy shaxslar, tashkilotlar va hukumatning barcha ma'lumotlari va mulki uchun xavfsizlik.
• Tegishli sinchkovlik bilan noqonuniy kiber faoliyatni jilovlashga yordam beradi.
• Har qanday kibermakonda amalga oshirilgan barcha harakatlar va reaksiyalar u bilan bog'liq bo'lgan qonuniy ta'rifga ega Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q
• Barcha elektron yozuvlarni kuzatib boradi
• Elektron boshqaruvni o'rnatishga yordam beradi
• 2021 yil boshida internetdan foydalanadigan odamlar soni 4,66 milliarddan oshdi. Har yili bu raqam 7 foizga oshadi. Bu shuningdek, har kuni deyarli 875000 yangi foydalanuvchilarni hisobga olishi mumkin degan ma'noni anglatadi.
• Kibermakondan foydalanishning tez sur'atlarda o'sishini hisobga olgan holda, qat'iy kiberqoidalarni amalga oshirish va ulardan foydalanish foydalanuvchilar uchun xavfsiz va xavfsiz muhitni yaratishga yordam beradi. Tez rivojlanayotgan dunyoda yashab, unga hamqadam bo'ladigan yagona narsa bu Internetdir. U dastlab axborot vositasi sifatida boshlangan bo'lsa-da, bugungi kunda u aloqa va tijoratda yordam beradi. Juda murakkab va har kuni rivojlanib borayotgan kibermakonlardan foydalanish odatiy holga aylandi, shuning uchun kiberjinoyatlarning ko'payishi muqarrar.
•Ma'lumotlar va maxfiylikni himoya qilish ham shaxsiy, ham ommaviy ma'lumotlar to'liq himoyalangan bo'lishi kerak. Shaxsiy va moliyaviy ma'lumotlar har doim kiber jinoyatchilarni jalb qiladi. Ushbu ma'lumotni boshqa har qanday shaxs tomonidan suiiste'mol qilish noqonuniy hisoblanadi va bu qonunlar o'sha erda kuchga kiradi.
•Bundan tashqari, kiber jinoyatlar hudud bo'yicha jinoyatlar tarmoqqa ulangan texnologik qurilmada sodir bo'ladigan har qanday noqonuniy harakatlarini aniqlashda qo'llaniladi. Ushbu jinoyatlar orasida onlayn va tarmoq hujumlari, tovlamachilik, ta'qib qilish, pul yuvish, xakerlik va boshqalar kiradi.
• Intellektual mulk - Intellektual mulk asosan shaxs yoki guruhning ishi, dizaynlari, ramzlari, ixtirolari yoki ularga tegishli bo'lgan nomoddiy va odatda patentlangan yoki mualliflik huquqi bilan himoyalangan har qanday narsadir. Endi kiber o'g'irlik xuddi shu nomoddiy narsalarni o'g'irlash yoki noqonuniy foydalanishni anglatadi.
• Elektron va raqamli imzolar - Hozirgi kunda aksariyat jismoniy shaxslar va kompaniyalar elektron yozuvlarni tekshirish uchun elektron imzolardan foydalanadilar. Bu ishonchli va muntazam bo'lib qoldi. Ushbu imzoning boshqasi tomonidan noto'g'ri foydalanish noqonuniy va shuning uchun kiber jinoyat hisoblanadi.
Texnologiya sohasining jadal rivojlanishi tufayli kibermakondan foydalanish odatiy holga aylandi. Ushbu o'sish bilan u juda ko'p ijobiy tomonlarga ega, ammo ko'proq kamchiliklarga ega. Shunday qilib, 2000-yilda Xalqaro xarakterga ega bo'lgan IT qonuni joriy etildi. Bu barcha onlayn qaydlar va faoliyatlar huquqiy boshqaruv spektri ostiga olinishini ta'minlash uchun amalgaoshirildi. Hindiston kibertahdidlar
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230bo'yicha boshqa davlatlar orasida birinchi beshlikka kirgan. Amo 2000 yildagi IT ACT va unga kiritilgan tuzatishlar bo'lgan har qanday kiberjinoyatlarga qarshi kurashish va ularga qarshi kurashish uchun u faqat bitta kuchli qonunga ega.
Xalqaro xususiy huquq doirasida har bir masala dolzarb bolgani kabi kiber huquq sohasi ham xalqaro huquq subyektlari doirasida muhim o'rin egallaydi. Kiber huquqning mohiyati hamda tushunchalarining umumiy tavsifini jamlashtirib, kelib chiqishi hamda ahamiyatining oshib borishi jarayoni uzoq vaqtni boshdan kechirmadi. Bu tushunchalarning vujudga kelishi uchun yillar asrlar talab etilmadi. Shunchaki qisqa muddat ichida ushbu sohaning ahamiyatining oshib borishi mohiyati jihatidan dolzarblik masalalarini ham jahon darajasuda birinchi o'ringa olib chiqdi.
Biz xalqaro xususiy huquq doirasida kiber huquqni kichkina bir tizim deb o'ylashimiz mumkin. Ammo ushbu tizimni ichiga kirib e'tibor beradigan bolsak, kiber huquq ham o'zining ichki tuzilishiga ega ekanligini ko'rishimiz mumkin. Qisqacha qilib aytganda kiber huquq huquqning qolgan boshqa barcha sohalari bilan hamkorlikda talqin qilinadi. Aynan XXI asrga kelib oila, mehnat, fuqaolik hamda boshqa huquq sohalarini kiber huquq bilan mujassamlashganini ko'rishimiz mumkin.
Bu kiber huquqning mohiyati jihatidan qanchalik muhimliligini ko'rsatib beradi hamda nafaqat dunyo mamlakatlarida balki, O'zbekistonda ham ushbu huquq sohasini dolzarbligini oshirishni talab qiladi.
Kiber hudud va unda yuzaga keladigan munosabatlar muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Bunda biz yuqorida qayd etgan kibermaydon tushunchasi ham kiber hududda yuzaga keldigan munosabatlarda keng qollaniladi. Hammamizga ma'lumki, internet chegara bilmaydi, uni hudud bilan cheklab bolmaydi. Ammo, shunday masalalar borki, kiberhuquqda ahamiyatlilik jihatidan muhim ahamiyat kasb etgani hamda davlatlarni yuritayotgan siyosatidan kelib chiqqan holda ma'lum manoda "to'siq" bo'ladigan jihatlarini inobatga olgan holda kiber huquq hudud jihatdan chegaralanadi va cheklanishi ham mumkin.
Qisqacha qilib aytadigan bo'lsak, jahondagi mamlakatlarni barchasida ham internet tezlik jihatdan, foydalanish jihatidan farq qilishi mumkin. Bundan tashqari, bir davlat hududida foylanishga ruxsat etilgan ilova yoki web saytdan boshqa davlat hududida foydalanib bo'lmasligi mumkin. Biz bularning yaqqol misolini hayotimizda ko rishimiz mumkin. O'zbekiston Respublikasida foydalanilishi taqiqlanilgan hamda to'sib qo'yilgan ilovalar yoki web sahifalar mavjud bo'lib, boshqa mamlakatlar hududida ushbu ilova hamda web saytdan foydalanish mumkin.
Ikkinchi tomondan, kiber hududlarda yuzaga keladigan munosabatlarni aynan yer jihatdan emas balki, ko'lam jihatdan farqlashimiz mumkin. Bu yerda shuni takidlashimiz kerakki, kiber huquqqa nisbatan hudud so'zining foydalanilishi aynan
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230ma'lum bir ilova yoki web sahifaning foydalanilishiga qarab ushbu web sahifa yoki ilovaning hududini aniqlashimiz mumkin. Misol uchun, shunday ilovalar yaratiladiki, ushbu ilovalar maydoni ko'lami faqat bir nechta davlat bilan chegaralanib qoladi yoki ushbu holat web sahifalardan ham uchrashi mumkin. Shularni hisobga olgan holda xalqaro xususiy huquq doirasida kiber huquq ma'lum bir shahar, davlat yoki bir nechta davlatlar hududida foydalanilishi mumkin bo'lgan kiber huquq obyektlarining kiber huquq subyektlari o'rtasidagi munobatlarini tartibga soladi.
Har bir huquq sohasida bo'lgani kabi kiber huquqda ham subyektlar hamda obyektlar mavjud. Kiber munosabatlarda subyektlar ko'lami hamda obyektlar ko'lami o'zgarib boradi. Kiber huquq aynan muosabat ishtirokchilari o'rtasida yuzaga keldigan nizolarni tartibga soladi. Kiber munosabatlar ishtirokchisi bo'lish uchun aynan chegara yoki to'siq mavjud emas. Har qanday jismoniy (fuqarolar, chet el fuqarolari hamda fuqaroligi bo'lmagan shaxslar nazarda tutilyapti), yuridik shaxslar kiber munosabat ishtirokchisi bo'lishi mumkin. Kiber huquqda fuqarolik huquqida bo'lgani kabi har qanday jismoniy yoki yuridik shaxs o'zi anglamagn holda ham munosabatga kirishadi. Misol uchun, biz internet sahifalaridan yoki ilovalardan foydalanganimizda kiber huquq ishtirokchisiga aylanamiz. Chunki, ba'zi ilova yoki internet sahifalardan foylanishni boshlaganimizda bir ma'lum shartlar taqdim etiladi hamda ushbu shartlarni qabul qilsakkina biz ilova yoki sahifadan foydalana olamiz. Agar biz ilova yoki sahifadan foydalanishda shartlarni qabul qilib, ushbu shartlarga amal qilmaydigan bo'lsak munosabat tugatiladi ya'ni ilova yoki sahifa bizni foydalanishimizni taqiqlab qo'yadi.
Kiber aloqalarda kollizion masalalar bugungi kunda juda ham muhim hisoblanadi. Bugungi kunga kelib, kollizion masalalar har bir huquq sohasining eng dolzarb masalasi hisoblanadi. Kolliziya bor joyda hamisha tushunmovchilik hamda kelishmovchiliklar mavjud bo'ladi. Shuning uchun ham kiber munosabatlarda kolliziya vujudga kelishi kiber huquq subyektlari uchun juda ham dolzarb masala hisoblanadi. Kiber huquq subyektlari o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar xalqaro huquqning umume'tirof etilgan prinsiplariga asoslanadi. Ya'ni, kiber huquq subyektlari o'rtasida munosabat yuzaga kelishida kolliziya vujudga kelishiga yo'l qo'yilmaydi.
Aniqroq qilib tushintiradigan bo'lsak, kiber huquq subyektlari munosabatga kirishishda (shartnoma tuzishda, mujburiyat qabul qilish yoki yuklatishda va boshqa munosabatlarda) kolliziya yuzaga kelmasligi uchun barcha talab, shartlarni to'liq kiritishi kerak. Kolliziyadagi eng asosiy muammo bu nizo kelib chiqqanda qo'llanadigan huquq muammosi hisoblanadi. Kiber huquq subyektlarini ko'lamini hisobga oladigan bo'lsak, juda ham ulkan maydonni yashkil etadi. Misol uchun kiber huquq subyekti sifatida bir tomon O'zbekiston Respublikasi fuqarosi hamda ikkinchi tomon Germaniya hududida joylashgan yuridik shaxs bo'lsa, ular qiyinchiliksiz
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230
munosabatga kirishishi mumkin yoki shartnomasi tuzishi, majburiyat olishi mumkin. Aynan shu yerda shartnoma shartlarini tuzishda har ikki tomon ham kolliziya vujudga kelmasligi uchun e'tiborli bo'lishi kerak. Ya'ni nizo kelib chiqqanda ikki tomonda ham huquqni qo'llash bo'yicha muammo vujudga kelmasligi kerak.
Yuqoridagi ma 'lumotlarni inobatga olib biz quyidagi takliflarni ayta olamiz: •kiber huquq mohiyatidan kelib chiqib mamlakatimizda ushbu soha uchun e'tiborni kuchaytirish. Ushbu sohaga alohida e'tibor bergan holda qonun hamda qonunosti hujj atlar qabul qilish.
•Kiber huquqda yuzaga keladigan munosabat ishtirokchilari huquqlarini munosib himoya qilish maqsadida yuridik xizmat ko rsatish markazlarida kiber munosabatlar uchun murojaatlar tizimini shakllantirish
•O'zbkiston Respublikasi jismoniy hamda yuridik shaxslari xalqaro xususiy huquqda kiber huquqning subyekti ekanligini inobatga olgan holda kiber huquq sohasida Xalqaro konvensiyasi yoki shartnomalarni ratifikatsiya qilish
•Kiber aloqalarda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan kollizion muammolarni oldini olish maqsadida xalqaro xususiy huquq subyektlari o'rtasida vujudga kelishi mumkin bo'lgan aloqalarda xalqaro xususiy huquq prinsiplarini joriy qilish hamda nizolar kelib chiqqanda ularni oqilona hal qilish uchun har bir taraf uchun teng imkoniyatlar yaratib berish.

Download 37.8 Kb.

1 2

Download 37.8 Kb.