O’zbekiston Respublikasi iqlim sharoitida avtomobil yo’llari
ekspluatatsion ishonchliligini baholash usullarini
takomillashtirish
Jahongir Qodirqul o’g’li Alimov
Jizzax politexnika instituti
Annotatsiya: Maqolada O‘zbekiston Respublikasi iqlim sharoitida avtomobil
yo‘llari ekspluatatsion ishonchliligini baholash usullarini takomillashtirish masalasi
yoritilgan.
Kalit so’zlar: sementobeton qoplamali yo‘llar, yo‘l-transport talablari, yo‘lning
holati, me’yoriy baholash usullari, yuklanganlik koeffitsienti
Improvement of methods for assessing the operational
reliability of highways in climatic conditions of the Republic of
Uzbekistan
Jahangir Kadirqul oglu Alimov
Jizzakh Polytechnic Institute
Abstract: The article covers the issue of improving methods for assessing the
operational reliability of highways in the climatic conditions of the Republic of
Uzbekistan.
Keywords: roads with cementobeton coating, traffic requirements, road
condition, regulatory assessment methods, load factor
Hammamizga ma’lumki, bugungi kunda dunyoning istalgan mamlakatlarida turli
xil og‘irlikdagi avtomobillar soni oshib bormoqda. Bunday holat o‘z navbatida
avtomobil yo‘llariga tushayotgan og‘irlikni oshishiga olib kelganligi bois
mustahkamligi yuqori bo‘lgan qoplamalarga talab oshib borayotganligini
ko‘rsatmoqda.
Sementobeton qoplamali yo‘llarni qurish texnologiyasi dunyoda qariyb 50 yil
davomida qo‘llanilmoqda, u turli xil iqlim sharoitlariga ega bo‘lgan mamlakatlarda
qo‘llanilishini topdi.
Yuk va yo‘lovchi tashish hajmining oshishi dunyoning ko‘pgina davlatlarida
sementbeton qoplamalariga o‘tish samarali ekanligini ko‘rsatmoqda [1,2,3].
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
July 2023 / Volume 4 Issue 7
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
92
Yo‘l xo‘jaligi viloyat iqtisodiyotini rivojlantirishga katta ta’sir ko‘rsatadi, chunki
u shahar va qishloq aholi punktlarining iqtisodiy faolligini ta’minlaydi, sanoat va
qishloq xo‘jaligini rivojlantirish salohiyatini belgilaydi, yuk va yo‘lovchi tashishning
zarur hajmini tashishni ta’minlaydi. Shu sababli, transport muammosini eng samarali
hal qilishni asoslash imkonini beradigan avtomobil yo‘lini qurish uchun optimal
variantni tanlash zarurati tug‘iladi. So‘nggi yillarda byudjetdan tashqari mablag‘larni,
shu jumladan, xususiy investorlarni davlat-xususiy sheriklik asosida yanada kengroq
jalb etish imkonini beruvchi me’yoriy-huquqiy baza yaratilganligi munosabati bilan bu
boradagi ishlarni dastlabki baholash zarurati paydo bo‘ldi.
Investision loyihalarni baholashning xalqaro amaliyotida xususiy investorga
mablag‘larni investisiyalashning maqsadga muvofiqligi (maqsadga muvofiq emasligi)
to‘g‘risida qaror qabul qilish imkonini beruvchi bir qancha ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi:
sof joriy qiymat;
rentabellik indeksi;
ichki daromad darajasi;
to‘lov muddati, shuningdek ko‘rsatkichlar:
iqtisodiy samaradorlik koeffisiyenti;
xarajatlarning har bir so‘mi uchun tejash (iqtisodiy samaradorlik.
Ushbu ko‘rsatkichlardan foydalanishning qiyinligi shundaki, avtomobil yo‘lini
qurish narxini aniqlash mumkin, ammo iqtisodiyotning tegishli sohalaridagi iqtisodiy
samaralarni aniqlash ancha qiyin, chunki ular yo‘q.
Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari, shubhasiz, rivojlangan yo‘l tarmog‘idan foyda
ko‘radi. Bu ishlab chiqarish sohasini rivojlantirish, korxonalar rentabelligini oshirish,
ishlab chiqarish hajmini oshirish kabi ijobiy oqibatlarga olib keladi. Transport
xarajatlarining kamayishi hisobiga tejamkorlik transport aloqalarining ko‘payishi bilan
bog‘liq. Yo‘lning sifati qanchalik yaxshi bo‘lsa, masofalarni bosib o‘tish uchun
kamroq vaqt ketadi, yo‘l-transport hodisalari soni kamayadi. Bunda aholi ham,
hududdagi xo‘jalik yurituvchi subektlar ham foyda ko‘radi.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda ham yo‘l qurilishi
loyihalari samaradorligi sezilarli darajada farq qiladi. Masalan, Yevropa Ittifoqi
mamlakatlarida yo‘l loyihalari rentabelligi 0,65 dan 10,5% gacha va o‘rtacha 4% ni
tashkil qiladi [3-9].
Yo‘l loyihalari hatto pullik yo‘llar, shuningdek, yo‘l chetida joylashgan yo‘l
xizmati ob’ektlari qurilishida ham yuqori xavf va past rentabellik bilan ajralib turadi.
Shu sababli, xalqaro amaliyotda mahalliy investisiya loyihalarini baholashda
qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlar, bizningcha, amaldagi me’yoriy-huquqiy bazaga
moslashtirilishi zarur.
Yo‘l iste’mol xususiyatlari yoki transport va ekspluatasion ko‘rsatkichlar to‘plami
bilan tavsiflanishi mumkin. Yo‘lning iste’mol xususiyatlari - bu avtomobil
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
July 2023 / Volume 4 Issue 7
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
93
transportining samaradorligi va xavfsizligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan, yo‘l
harakati qatnashchilarining manfaatlarini aks ettiruvchi uning transport va
ekspluatasion ko‘rsatkichlari yig‘indisidir.
Avtomobil yo‘llari holatining transport va ekspluatasion ko‘rsatkichlarini
baholash yo‘llarning haqiqiy iste’mol xususiyatlari, ularning asosiy parametrlari va
xususiyatlarining normativ talablariga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Umuman
olganda, baholashning maqsadi yo‘llar va yo‘l inshootlarining, muhandislik jihozlari
va jihozlarining haqiqiy transport va ekspluatasiya holatini, shuningdek, ekspluatasiya
qilishning texnik darajasini aniqlash, uni talab qilinadigan bilan solishtirish, yo‘l
uchastkalarini aniqlashdir.
Yo‘llarning holatini baholashning zamonaviy usullari quyidagi mezonlar
bo‘yicha tasniflanadi:
- taxminiy ko‘rsatkich bo‘yicha;
- baholangan elementlar yoki ko‘rsatkichlarning to‘liqligi;
- alohida baholash;
- baholashning xolislik darajasi;
- baholash mezonlari yoki ko‘rsatkichlari soni va boshqalar.
Taxminiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha:
a) yo‘lning texnik va ekspluatasion sifatlari yoki xususiyatlarini baholash usullari,
ya’ni, yo‘lning texnik ko‘rsatkichlari va fizik xususiyatlari, masalan, qoplamaning
mustahkamligi, qoplamalarning tekisligi, pastki qatlamning barqarorligi, shuningdek
muhandislik jihozlari va inshootlari;
b) yo‘lning transport va ekspluatasion ko‘rsatkichlarini yoki uning iste’molchi
xususiyatlarini, masalan, yo‘l tomonidan taqdim etilgan tezlik, qulaylik va harakat
xavfsizligi, harakat qobiliyati, ruxsat etilgan eksenel yuk va transport vositalarining
umumiy massasi, ergonomik, estetik, ekologik xususiyatlarini baholash usullari. yo‘l
va boshqalar;
v) yo‘l va avtomashinalarning birgalikdagi ish ko‘rsatkichlarini yoki ma’lum bir
yo‘lda avtomobil transporti ishlashining texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini, masalan,
transport oqimining o‘rtacha tezligi, avtomobillarning unumdorligi, yoqilg‘i sarfini
baholash usullari. va shinalar eskirishi, transport xarajatlari, yo‘l-transport hodisalari
soni va boshqalar.
Baholangan elementlar yoki ko‘rsatkichlarning to‘liqligiga ko‘ra, ular ajratiladi
[12,13,14-19]:
a) alohida elementlarni, parametrlarni, xususiyatlarni yoki ko‘rsatkichlarni
baholash usullari (alohida baholash usullari);
b) elementlar, parametrlar, jismoniy xususiyatlar yoki ko‘rsatkichlar guruhini
baholash usullari;
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
July 2023 / Volume 4 Issue 7
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
94
c) kompleksni baholash usullari, ya’ni. integrasiyalashgan baholash usullari deb
ataladigan asosiy elementlar, parametrlar, xususiyatlar yoki ko‘rsatkichlarning
barchasi yoki ko‘pchiligi.
Yo‘llarning texnik parametrlari va xususiyatlarini, shuningdek, muhandislik
jihozlari va jihozlarining elementlarini alohida baholash usullari, agar faqat ushbu
parametrlar yoki elementlarning normativ talablarga muvofiqligini tekshirish va
shunga mos ravishda faqat ta’mirlash ishlarini belgilash zarur bo‘lganda qo‘llaniladi.
Ko‘pincha bu usul yo‘lning holatini baholaydi: mustahkamligi, tekisligi, tutilishi,
yoriqlar va yo‘lak ustidagi chuqurliklar va boshqalar. Yo‘lning individual transport va
ekspluatasion ko‘rsatkichlarini baholash uchun alohida baholash usullaridan
foydalanish mumkin: tezlik, o‘tkazuvchanlik, harakat xavfsizligi va boshqalar.
Baholashning ob’ektivlik darajasiga ko‘ra, [21]:
a) ekspert ekspertlar tomonidan yo‘l va yo‘l inshootlarini tekshirish natijalariga
asoslangan sub’ektiv yoki vizual baholash usullari. Shu bilan birga, vizual diagnostika
ajralib turadi, ya’ni. yo‘l holatining ko‘rinadigan parametrlari va xususiyatlari haqida
ma’lumot to‘plash va vaziyatni vizual baholash, ya’ni, ushbu xususiyatlarni normativ
talablar bilan taqqoslash;
b) asboblar, qurilmalar va ko‘chma laboratoriyalar yordamida amalga
oshiriladigan yo‘llar va yo‘l inshootlarining parametrlari va xususiyatlarini o‘lchash
natijalariga asoslangan ob’yektiv baholash usullari;
c) parametrlar va xususiyatlarning bir qismi vizual tekshirish natijalariga ko‘ra,
bir qismi esa ob’ektiv o‘lchovlar natijalariga ko‘ra baholansa, baholashning aralash
usullari.
Baholash mezonlari yoki ko‘rsatkichlari soniga ko‘ra bir mezonli va ko‘p mezonli
baholash usullari ajratiladi.
Baholashning ob’yektivligiga ishonch hosil qilish uchun ma’lum bir
ko‘rsatkichning miqdoriy qiymatlarini olish va ularni standart qiymat bilan solishtirish
kerak.
Avtomobil yo‘lini qurishning eng samarali variantini tanlash uchun ko‘rsatkichlar
transportning prognoz qilingan narxi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi mumkin,
chunki avtomobil yo‘lining transport va ekspluatasion ko‘rsatkichlarining
yaxshilanishi, asosan, transport xarajatlarining pasayishiga olib keladi. transport
vositalarining tezligini oshirish uchun. Binobarin, avtomobillar oqimining tezligi
transport xarajatlari miqdorini belgilovchi asosiy transport va ekspluatasion
ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin.
Hozirgi kunda sementbeton qoplamali avtomobil yo‘llari AQShda barcha
magistral yo‘llarning 62% ni, Germaniyada 52% ni, Avstriyada 47% ni, Fransiyada
14% ni, Belgiyada 41% ni, Rossiyada 2% ni tashkil qiladi [4-11].
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
July 2023 / Volume 4 Issue 7
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
95
Zamonaviy sharoitlarda yo‘llar O‘zbekiston Respublikasining muhim transport
arteriyalari bo‘lib, yuk va yo‘lovchilar tashishni ta’minlaydi. Yo‘llar va undagi
ko‘priklarni qurish va reabilitatsiya qilish har bir davlatning ustuvor vazifasi etib
belgilangan.
Misol uchun, sementobeton qoplamalar Kanadada keng tarqalgan. Bundan
tashqari Skandinaviya mamlakatlari jumladan Norvegiyada mutlaqo keng tarqalgan.
Yo‘l tarmog‘ining takomillashuvi davlatlarning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish
darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi [12-18].
Ular ko‘pincha granitning ulkan konlari bo‘lgan hududlarda joylashgan bo‘lib,
ular yo‘lak ustiga 80 sm qalinlikda quyish qobiliyatiga ega. O‘zbekiston Respublikasi
avtomobil yo‘llari tegishli tartibga ega mavjud va yangi tashkil etilgan yo‘llar majmui
bo‘lib, viloyatlar hududlarini bog‘lovchi yo‘nalishlar bo‘yicha yo‘lovchilar va yuklarni
optimal tashishni ta’minlovchi tizim sifatida qaralishi lozim. Shu bilan birga, ularning
tarmog‘i Shimoliy-Janubiy va G‘arbiy-Sharqiy yo‘nalishlarga yo‘naltirilgan asosiy va
oraliq yo‘llar va bog‘lovchi yo‘llardan iborat. Umum foydalanish yo‘llarining tarmoq
uzunligi - MDH davlatlarida 1231850 km maydoni 22045,1 ming kvadrat kilometr,
ko‘priklar va yo‘l o‘tkazgichlar soni - 95593 dona umumiy uzunligi 2812600 km [19-
26]ni tashkil qilmoqda.
Yo‘l qurilishining jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, yangi avtomobil yo‘llarini
qurish bilan birga kelajakda yo‘l jamg‘armasi mablag‘lari asosan yo‘llarning transport
va ekspluatatsion sifatlarini yaxshilashga yo‘naltiriladi:
avtomobil yo‘llari holatini tekshirish boshqaruv harakatlarini muvaffaqiyatli
nazorat qilish uchun xizmat qiladi;
o‘z vaqtida milliy iqtisodiyotning yo‘qotishlarini ko‘rsatadi va moliyaviy
harajatlarni rejalashtirishga asos bo‘ladi;
yo‘llarning holati o‘lchov asboblari bilan ham, chamalash usuli bilan ham
tekshiriladi;
yaxshi b) asboblar, qurilmalar va ko‘chma laboratoriyalar yordamida amalga
oshiriladigan yo‘llar va yo‘l inshootlarining parametrlari va xususiyatlarini o‘lchash
natijalariga asoslangan ob’yektiv baholash usullari;
c) parametrlar va xususiyatlarning bir qismi vizual tekshirish natijalariga ko‘ra,
bir qismi esa ob’ektiv o‘lchovlar natijalariga ko‘ra baholansa, baholashning aralash
usullari.
Baholash mezonlari yoki ko‘rsatkichlari soniga ko‘ra bir mezonli va ko‘p mezonli
baholash usullari ajratiladi.
Baholashning ob’yektivligiga ishonch hosil qilish uchun ma’lum bir
ko‘rsatkichning miqdoriy qiymatlarini olish va ularni standart qiymat bilan solishtirish
kerak.
"Science and Education" Scientific Journal / www.openscience.uz
July 2023 / Volume 4 Issue 7
ISSN 2181-0842 / Impact Factor 3.848
96
Avtomobil yo‘lini qurishning eng samarali variantini tanlash uchun ko‘rsatkichlar
transportning prognoz qilingan narxi to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi mumkin,
chunki avtomobil yo‘lining transport va ekspluatasion ko‘rsatkichlarining
yaxshilanishi, asosan, transport xarajatlarining pasayishiga olib keladi. transport
vositalarining tezligini oshirish uchun. Binobarin, avtomobillar oqimining tezligi
transport xarajatlari miqdorini belgilovchi asosiy transport va ekspluatasion
ko‘rsatkich bo‘lishi mumkin.mos keladigan laboratoriya uskunalari bilan boshqarishni
markazlashtirilgan tashkil etishda asosiy e’tibor qurilmalar orqali yo‘llar holatini
ro‘yxatga olishga qaratiladi va aksincha, markazlashmagan boshqaruv rahbarlari
qarorlarni vizual baholash natijalarini oqlaydi.
Yo‘lning holati uning o‘zgarish dinamikasiga ega bo‘lish uchun muntazam
ravishda qayd etiladi. Bundan tashqari, mamlakat miqyosi va natijada logistika
minimaldir.
Turli mamlakatlarda qabul qilingan yuqoridagi me’yoriy baholash usullari
yo‘llarning transport ekspluatatsion majmuasini qamrab olmaydi, bu esa yo‘llarning
normal ishlashi bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqishda ob’ektiv va optimal
boshqaruv qarorlarini qabul qilishga yordam bermaydi [27, 31].
O‘z navbatida, yo‘lga avtomobil transport oqimi ta’sir ko‘rsatadi. Transport oqimi
atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatadi.
Atrof-muhit o‘z navbatida yo‘lning holatiga, haydovchiga, avtomobilga va
transport oqimining holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Biroq, hatto Skandinaviya
mamlakatlarida ham beton yo‘llarning ulushi 5% dan 13% gacha [1, 6, 22].
| 