25
g) bilish mahorat va ko'nikmalarni o'zlashtirish — bu aqliy harakatlar hisoblanadi, ular
individ tomonidan shakl obraz ko'rinishida tashqi vositalarga tayanilgan holda (predmetlar
yordamida yo'l topish yoki so'z bilan yordamlashish) bajariladi va o'quv faoliyati natijasida
o'zlashtirilgan, qayta tashkil etilgan «sobiq» tashqi predmetli harakatlardan iborat.
Insonlar psixologiyasining birgalikdagi munosabat va harakatiga asoslangan o'qitish interfaol
o'qitish usuli deyiladi. Individ sifatida alohida o'qiydigan emas, aksincha,
guruh bilan birga
faoliyat yurituvchi, savollarni o'zaro kelishib bahslashib muhokama qiluvchi bir-birini qo'zg'atib
va faollashtirib boradigan o'quvchi va o'qituvchi faoliyati markaziy o'rinni egallaydi.
Interfaol usulni qo'llaganda hammasidan ko'ra bellashuv, raqobat, tortishuv ruhiyatini
intellektual faolligiga kuchli ta'sir etadi. Bu insonlar uyushgan holda muammoni yechishni
izlaganlarida namoyon bo'ladi. Bundan tashqari, shunday psixologik omillar ta'sir qiladigan,
atrofdagilar tomonidan bildirilgan har qanday fikrga o'zining shunga o'xshash,
yaqin yoki
aksincha mutlaqo qarama-qarshi fikr bildirishga da'vat etadi.
Bunday mashg'ulotlar vaqtida o'qituvchidan ancha ko'p ijodkorlik va faollik talab etiladi.
Oldindan ma'lum yoki ancha ko'p ijodkorlik va faollik talab etuvchi kitobdan o'qiganlarini
hikoya qilish shaklidagi dars passiv darajada o'tadi. Interfaol usuli nafaqat ta'limda balki,
tarbiyada ham ayniqsa yaxshi natija keltiradi, ilmiy nuqtayi nazardan qaraganda o'qituvchi
muhokamaga ta'sir qilganda nafaqat fikr bildiradi, balki muammoga o'zining shaxsiy
munosabatini, axloqiy mavqeyi va dunyoqarashini bildiradi. Talabalar bahsida o'qituvchini
ishtiroki turlicha bo'lishi mumkin. Lekin har qanday holatda ham o'zini fikrini o'tkazmasligi
kerak. Yaxshisi bahsni boshqarishda yaxshilab hisoblab chiqilgan usul, sermahsul fikrlashni,
yechimini topishda ijodiy izlanuvchanlikni talab etuvchi yo'lni muammoli savol qo'yish
orqali
boshqarish lozim. O'qituvchi o'z nuqtayi nazaridan chiqarishda fikr bildiradi, faqat talabalar
fikridan xulosa chiqarish bilan isbotlash va xato fikrlarni rad etish kerak. Bu usul bilan bahsni
nafaqat mazmuni intellektual — bilish, nazariy savollarni yo'llash mumkin, shuningdek,
hamkorlikda sermahsul faoliyatlarini tuzish, talabalar shaxsiga o'z ta'siri bilan o'quv
faoliyatini
o'quv tarbiya jarayoniga aylantirishi mumkin.
Shu tartibda, interfaol o'qitish usuli, talabalarning hamkorlikdagi faoliyati o'qituvchining
bahslardagi ishtiroki tufayli dars jarayonini nafaqat hamkorlikdagi faoliyati bo'ladi, balki
shaxsning ijtimoiy raunosabatlarining real ijodiy sermahsul faoliyatiga aylanadi. O'qishdagi
hamkorlik o'z-o'zidan talabalar tomonidan o'zlashtirilgan bilim, to'g'ridan-to'g'ri ularning ichki
dunyosiga ta'sir etadi va dars jarayonini asosiy tarbiyaviy funksiyasi hisoblanadi.
26
Hamkorlikdan tuzilgan sermahsul faoliyatni uchta alohida faol usul nomi bilan ajratish
mumkinmi? Umuman olganda, dars jarayonini tarbiyaviy funksiyasini
hisobga olganda
mumkin. Lekin bunday qilish kerakmi? Bu maqsadga muvofiq hisoblanmavdi, zero interfaol
usul bu o'qituvchi va talabalarning birgalikdagi ijodiy (sermahsul) faoliyati, shaxsning
hamkorlikdagi jarayonigina emas, shuningdek, bilish izlanish jarayonini yuzaga kelishi hamdir.
O'qituvchi shu narsani doim esda to’tishi lozimki, bahsda savollarni o'z holicha qilmasdan, faqat
faol bilishning yo'nalishi «talaba-talaba» hamkorligi bilan chegaralanib qolmasdan, doim
«o'qituvchi-talaba» tizimini qo'shilishi muhimligini nazarda to’tish kerak.
Interfaol o'qitish usuliga quyidagilar kiradi:
1) evrestik suhbat;
2) bahs usul;
3) aqliy hujum;
4) davra stoli;
5) ishbilarmon o'yinlar usuli;
6) amaliy ish bo'yicha tanlov muhokamasi va boshqa alohida o'qituvchi bilan qo'llanuvchi —
zavqli interfaol o'qitish usullari kiradi. Ularning mazmuni bilan qisqacha tanishib chiqamiz.
Interfaol o'qitishning bir usuli everstik suhbat bo'lib, lotincha — «to'playman, izlayman»
ma'nolarini anglatadi. Bu suhbat usuli bo'lib qadimgi grekcha ko'rinishi
Suqrot suhbati deb
nomlangan o'qitish tizimiga asoslangan. Shu yo'l bilan mohirona savollar tuzish va o'quvchini
qo'yilgan savolga mustaqil ravishda to'g'ri javob topishga yo'naltirish kerak. Bu o'qitish usulini
Suqrotnikidan farqi uning keng doirada jonligidir. Lekin uning so'zsiz o'xshashlik tomonlari
ham mavjud, o'z tavsifiga ko'ra olinayotgan funksiyasi bevosita ularni faol o'ylash orqali
o'quvchilarni mohirona savol berishga qaratilganligidir. O'z yo'nalishining psixologik tabiatiga
ko'ra — evrestik suhbat bu jamoaviy fikrlash yoki suhbat, muammoning yechimini izlovchi
sifatidagi suhbatdir. Shuning uchun pedagogikada bu usul muammoli o'qitish
usullaridan
hisoblanadi, shu qatorda muammoli izlanuvchi deb mlanuvchi suhbatdan everestik suhbat
psixologik tomondan hech ham farq qilmaydi. Pedagogika ular orasida shaxsiy miqdoriy
chegara o'tkazadi. Agar evrestik suhbat faqat qaysidir mavzuni bitta elementiga tegishli bo'lsa,
muammoli izlanishda esa — muammoli vaziyatlar ko'p. Biroq bunday farqlanish taqidni
ko'tarmaydi, amaliyotda suhbatni haqiqiysiga aylantirishsa mashg'ulotlarda «faqat bitta» va
«ko’p» muammolar orasidagi bu ko'rinmas farqni sezish mumkin emas: o'qituvchi va auditoriya
27
orasidagi suhbat ko'p savolli suhbatga aylanadi va mavzuga tegishli suhbat bilinmasdan bahsga
o'tadi. Lekin endi bu o'qitishning boshqa usulidir, bunga keyinroq to'xtalamiz. Gap shundaki,
suhbatda fikrlab izlanish jamoaviy izlanishga aylanadi va muammoning
yechimini izlashda
fikrlar almashinuvi, turli variantlar, orasidagi xulosalar hamkorlik va hamfikrliylik bir-birini
faollashtiradi.
Shuning uchun mantiqan bu usul interfaol o'qitish usuli sifatida ko'rib chiqiladi.
Suhbatni evrestik suhbatga aylantirish uchun qo'yilgan savollar ham boshqa muammoli
o'qitish usullari rioya qiladigan shartlarga bo'ysunadi. Evrestik suhbatga aylanish jarayonida esa,
muammoli vaziyatni keltirib chiqarilgan interfaol o'qitish usullaridan birini amalga oshirishdan
bo'lak narsa emas.
So'nggi ishlarda bahs interfaol o'qitish usuli sifatida qoilanila boshlandi.
