18
3-MA’RUZA
МODDA SARFI VA MIQDORINI O’LCHASH. SUYUQLIK VA SOCHILUVCHAN
MATERIALLAR SATXI BALANDLIGINI O’LCHASH . MODDALARNING TARKIBI,
FIZIK XOSSALARINI NAZORAT QILISH VA MEXANIK
PARAMETRLARNI O’LCHASH
O’quv moduli birliklari:
1. O’zgaruvchan va o’zgarmas bosimlar farqi ostida ishlovchi sarf
o’lchagichlar. 2. Elektromanitli, ulьtratovushli va kalorimetrik sarf o’lchagichlar. 3.
Suyuqliklar, gazlar, sochiluvchan material-lar va donali mahsulotlar miqdorini
o’lchash. 4. Qalqovuchli, gidrostatik, elektrik, radioizotopli, ulьtratovushli va
radioto’lqinli satx o’lchagichlar. 5. Suyuqlik va sochiluvchan materiallar satxini turli
xil standart signallarga aylantirish. 6. Gazoanalizator va xromatograflar. 7.
suyuqlik tarkibini tahlil kiluvchi analizatorlarning konduktometrik, potentsiometrik,
optik va boshqa turlari; 8. Suyuqliklarning zichligi va qovushqoqligini o’lchash
asboblari; 9. O’lchov-nazorat asboblari: potentsiometrik, tenzometrik, sig’imli,
induktiv va boshqa sezgich asboblar.
Sarf o‘lchash uchun ishlatiladigan asboblar
sarf o‘lchagichlar
deb ataladi.
Moddaning berilgan kanal kesimi orqali vaqt birligi ichida o‘tgan
miqdori
modda
sarfi
deyiladi. Sarf o‘lchaydigan asboblar oniy sarfni o‘lchaydi va texnologik rejimlar
(ayniqsa uzluksiz jarayonlarda) ishining barqarorligini nazorat qilishga, texnologik
jarayonning o‘tishini har bir onda avtomatik ravishda rostlashga va rejimni berilgan
yo‘nalishda sozlashga imkon beradi.
Moddaning hajmiy sarfi
l/s, m
3
/s, m
3
/soat
, massa sarfi esa
kg/s, kg/soat, t/soat
va
hokazolarda o‘lchanadi. Asboblar hisoblagichlar (integratorlar) bilan ta’minlanishi
mumkin, unda bu
asboblar
hisoblagichli sarf o‘lchagichlar
deyiladi
Modda miqdorini o‘lchaydigan asboblar
hisoblagichlar
deb ataladi.
Hisoblagichlar o‘zlaridan o‘tgan modda miqdorini istalgan vaqt (sutka, oy va hokazo)
mobaynida o‘lchaydi. Uning miqdori hisoblagich ko‘rsatkichlari farqi bilan
aniqlanadi. Modda miqdori hajmiy (
litr, m
3
) yoki massa (
kg, t
) birliklarida
ifodalanadi. Hisoblagichlar bevosita o‘lchash asboblari bo‘lib, ularning shkalasi
bo‘yicha olingan ko‘rsatkichlar qo‘shimcha hisoblashni talab qilmaydi.
Sanoatda keng tarqalgan sarf va miqdor o‘lchagichlar
ishlash prinsipi va
tuzilishlariga ko‘ra bir qancha guruhlarga bo‘linadi. Ishlab chiqarishda suyuqlik, bug‘
va gazlarning sarfini o‘lchaydigan asboblarning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
1) bosim farqi o‘zgaruvchan sarf o‘lchagichlar; 2) bosim farqi o‘zgarmas sarf
o‘lchagichlar; 3) tezlik bosimi sarf o‘lchagichlari; 4) o‘zgaruvchan sathli sarf
o‘lchagichlar; 5) induksion sarf o‘lchagichlar; 6) ultratovushli sarf o‘lchagichlar; 7)
kalorimetrik (issiqlik) sarf o‘lchagichlar; 8) ionli sarf o‘lchagichlar.
O‘lchanayotgan moddaning turiga ko‘ra sarf o‘lchagichlar suv, mazut ,bug‘, gaz
va hokazolar sarfini o‘lchagichlarga bo‘linadi.
Suyuqlik va gazlarning miqdorini o‘lchaydigan hisoblagichlar quyidagi asosiy
guruhlarga bo‘linadi:
1) hajm hisoblagichlari; 2) tezlik hisoblagichlari; 3) vazn hisoblagichlari.
19
Quyida texnologik jarayonlarni nazorat qilishda keng tarqalgan usullar va
asboblar ko‘rib chiqilgan.
Quvurlardagi suyuqlik, gaz va bug‘ sarfini bosimlar farqi o‘zgaruvchan sarf
o‘lchagichlar bilan o‘lchash keng tarqalgan va yaxshi o‘rganilgan. Sarfni bunday usul
bilan o‘lchash suyuqlik yoki gaz o‘tayotgan quvurda kichik diametrli to‘siq-
diafragma (4.1– rasm,a), soplo (4.1–rasm,b), Venturi soplosi (4.1–rasm, c) va Venturi
quvuri (4.1–rasm, d) o‘rnatish natijasida hosil bo‘ladigan modda potensial energiyasi
(statik bosimi) ning o‘zgarishini o‘lchashga asoslangan. Kichik diametrli to‘siq
vazifasini bajaruvchi toraytirish qurilmasi quvurga o‘rnatilib, mahalliy torayishni
hosil qiladi. Suyuqlik, gaz yoki bug‘ quvurning
kesimi toraygan joyidan
o‘tayotganida uning tezligi oshadi. Tezlikning, binobarin, kinetik energiyaning ortishi
oqimning kesimi toraygan joyida potensial energiyaning kamayishiga olib keladi.
Bunda to‘siqdan keyingi statik bosim undan oldingi statik bosimdan kam bo‘ladi.
Shunday qilib, modda toraytirish qurilmasidan o‘tishda bosimlar farqi
∆
P=P
1
-P
2
hosil bo‘ladi. Bu bosimlar farqi oqim tezligi va modda sarfiga mutanosib bo‘ladi.
Demak, toraytirish qurilmasi hosil qilgan bosimlar farqi quvurdan o‘tayotgan modda
carfining o‘lchovi bo‘lishi mumkin. Sarfning son qiymati esa difmanometr o‘lchagan
∆
P
bosimlar farqi bo‘yicha aniqlanadi.
