13.3-rasm.
Raqobatlashgan (a) va Monopol raqobatlashgan (b)
bozorlarning uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlari.
Yuqorida koʻrgan edikki, raqobatlashgan bozorda iste’molchi va
ishlab chiqaruvchilarning ortiqchaliklari oʻzining maksimal qiymatiga
erishadi. Monopol raqobatlashgan bozorning samarali yoki samarasiz
AC
MC
C
N
D=MR
P*
Q
Q*
б)
a)
C
MC
AC
P
m
N
E
D
MR
M
Q
Q
N
Q
M
Q
E
265
ekanligini tahlil qilish uchun raqobatlashgan va Monopol raqobatlashgan
bozorlarning
uzoq
muddatli
oraliqdagi
muvozanat
holatlarini
taqqoslaymiz. Raqobatlashgan va Monopol raqobatlashgan bozorlarning
uzoq muddatli oraliqdagi muvozanat holatlari 13.3-rasmda keltirilgan.
Bu ikki bozor oʻrtasidagi farqlarni quyidagilarda koʻrish mumkin:
1.
Raqobatlashgan
bozorda
MC
P
*
boʻlsa,
Monopol
raqobatlashgan bozordagi narx chekli xarajatdan yuqori
MC
P
M
, demak,
iste’molchi qoʻshimcha bir birlik mahsulot uchun toʻlaydigan narx, bir
birlik mahsulotni ishlab chiqarish xarajatidan yuqori. Agar ishlab
chiqarish hajmi
M
Q
dan
E
Q
miqdorgacha oshirilganda (
MC
chizigʻi bilan
talab chizigʻi kesishgan
E
nuqta) iste’molchi va ishlab chiqaruvchining
umumiy ortiqchaligi shtrixlangan maydon miqdoriga teng miqdorda
oshgan
boʻlar
edi
(13.3b-rasm).
Buning
sababi,
yuqorida
koʻrganimizdek, Monopol hokimiyatning sof yoʻqotishlarga olib
kelishidir, Monopol raqobatlashgan bozordagi korxonalar ham nisbatan
Monopol hokimiyatga ega.
2.
Raqobatlashgan bozorda muvozanat holat
N
nuqtada (3a-rasm)
erishilsa, Monopol raqobatlashgan bozorda
M
nuqtada (3b-rasm)
erishiladi. Raqobatlashgan bozorda talab chizigʻi gorizontal boʻlib,
firmaning foydasini nolga teng boʻlish nuqtasi oʻrtacha xarajatning
minimal qiymatiga toʻgʻri keladi. Monopol raqobatlashgan bozorda talab
chizigʻi pastga tomon yotiq boʻladi, shuning uchun ham firma
foydasining nolga teng nuqtasi oʻrtacha xarajatning minimal nuqtasidan
chaproq tomonga siljigan boʻladi va firma
M
N
Q
Q
Q
miqdorga teng
rezerv quvvatga ega boʻladi. Bu rezerv quvvatlar samarasiz hisoblanadi,
nima uchun deganda, oʻrtacha xarajatlarni ishlab chiqarish hajmini
oshirib, kamaytirish mumkin. Bunday samarasizlik aholining turmush
darajasini pasaytiradi. Demak, Monopol raqobatlashgan bozor samarasiz
266
hisoblanadi. Lekin, shu bilan birga Monopol raqobatlashgan bozorning
ijobiy tomonlari toʻgʻrisida ham gapirish mumkin.
Monopol
raqobatlashgan
bozordagi
firmalarning
Monopol
hokimiyati katta emas. Bozordagi firmalarning mahsulotlari bir-birini
oʻrnini bosadi va shuning uchun ham alohida firma yuqori Monopol
hokimiyatga ega boʻla olmaydi. Demak, aytish mumkinki, Monopol
hokimiyatdan koʻradigan sof yoʻqotishlar ham uncha katta boʻlmaydi.
Talab chizigʻining yotiqligi, talabning elastik ekanligini bildiradi,
shuning uchun firmalarning rezerv quvvati ham katta emas. Boshqa
tomondan, Monopol raqobatlashgan bozor tovarlar assortimentini
kengaytiradi. Bu oʻz navbatida iste’molchilarga raqobatlashgan tovarlar
bozorida tanlash imkoniyatini oshiradi.
13.4-rasmda Monopolistik raqobat sharoitidagi uzoq muddatli
muvozanat va mukammal raqobatdagi uzoq muddatli muvozanat
taqqoslangan. Monopolistik raqobat va mukammal raqobat sharoitida
ikkita farq mavjud: ortiqca imkoniyat va qoʻshimcha qiymat.
(A) chizmada Monopolistik raqobatlashgan bozordagi uzoq
muddatli muvozanatni koʻrsatyapti, (b) chizigʻi esa mukammal
raqobatlashgan bozordagi uzoq muddatli muvozanatni koʻrsatyapti.
Bunda ikki tofovut mavjud.
- mukammal raqobatda firma samaradorlik shkalasida ishlab
chiqaradi, bunda oʻrtacha umumiy xarajat minimallashtirilgan. Farqli
oʻlaroq Monopolistik raqobatlashgan firma samarodorlik shkalasidan
kam boʻlgan miqdorda mahsulot ishlab chiqaradi.
- mahsulot narxi mukammal raqobat sharoitida chekli xarajatga
tenglashadi, biroq narx Monopolistik raqobatdagi chekli xarajatdan
baland.
|
