|
O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya institutiBog'liq buxgalteriya hisobining axborot tizimlariKompyuterga asoslangan sistemada tekshirish ishlari ananaviy forxona
sistemasidagidan ko’ra kamroq tekshiriladi, ammo ular hamon mavjud. Kompyuterga
asoslangan sistemada buxgalteriya yozuvlari magnetik fayllarning 4 shakli orqali
korsatib beriladi: asosiy fayl, ma’lumotlar fayli, munosabat fayli, zaxira fayli. 2-11
shakl tekshirish munosabatlarini shakllantirishda bu fayllarning munosabatlarini
ko’rsatadi.
Asosiy fayl. Asosiy fayl hisob ma’lumotlarini o’z ichiga oladi. Umumiy
hisobvaraqlar daftari va yordamchi hisobvaraqlar daftari asosiy faylga misol bo’la
oladi. Asosiy fayldagi ma’lumotlar qiymati o’tkazma ma’lumotlardan qabul qilinadi.
Ma’lumotlar fayli. Ma’lumotlar fayli o’tkazma yozuvlarining vaqtinchalik fayli
bo’lib, asosiy faylga ma’lumotlarni qabul qilish va o’zgartirish uchun foydalaniladi.
To’lov topshiriqnomalari, materiallar va to’lov reeisterlari ma’lumotlar faylining
misollari bo’la oladi.
Munosabat fayli. Munosabat fayli o’tkazmalar jarayoni uchun standart
foydalaniladigan ma’lumotlarni yig’adi. Masalan, hisoblar dasturi hisob
munosabatlari uchun soliqlarning to’g’ri son qiymatini hisoblash uchun soliq tabelini
o’z ichiga olishi mumkin.
Zaxira fayli. Zaxira fayli kelajakdagi munosabatlar uchun yig’ib qo’yilgan
amalga oshirilgan o’tkazma yozuvlarini o’z ichiga oladi. Bu o’tkazma ma’lumotlari
tekshirish ishlari uchun muhim qismni shakllantiradi. Zaxira fayllari jurnallar,
ma’lum davr uchun o’tkazma ma’lumotlari, ishdan bo’shab ketgan ishchilar ro’yxati,
hisobyozuvi ma’lumotlari, ma;lum davr uchun ma’lumotlar yozuvini o’z ichiga oladi.
Raqamli tekshirish ishlari
Keling 2-11 shakl qanday qilib kompyuter fayllari tekshirish ishlarini
ta’minlashi ko’rsatamiz. Biz iqtisodiy hodisaning qaramligi bilan boshlaymiz. Bu
misolda narxlar manba hujjatlarida korxona sistemasida yig’ilgan. Bu jarayonda
keyingi qadam manba hujjatlarini raqamli shaklga aylantirish. Ma’lumotlar nashr
qilinganda va to’lov topshiriqnomalarining ma’lumotlar fayli ishlab chiqilganda Bu
31
ma’lumot-mahsulot bosqichida qilinadi. Ba’zi kompyuter sistemalari qo’lda qilingan
hujjatlardan foydalanmaydi. Buning o’rniga ma’lumotlar raqamli sistemalar orqali
hosil qilinadi.
Keyingi qadam turli asosiy faylni o’tkazmalarga ta’sir ko’rsatadigan yordamchi
va nazorat hisobvaraqlariga yuklash. Yuklash jarayonida ma’lumotlarning
qo’shimcha nashri hosil bo’ladi. Ba’zi ma’lumotlar noto’g’ri hisob raqamlar, qo’lda
aniqlikda qilinmagan son miqdorlar,yoki xaridor krediti muammolari sababli
noto’g’ri bo’lganligini isbotlab berishi mumkin. Bu misolda sistema sotuv
jarayonidan oldin kredit faylidan har bir xaridor uchun mos kreditni aniqlaydi.
Kredit muammolari uchun inkor qilingan yozuvlar xato faylga o’tkaziladi. Qolgan
Tovar ma’lumotlari asosiy faylga yuklash uchun foydalaniladi. Bu ma’lumotlar
narxlar jurnali sifatida xizmat qiluvchi zaxira fayliga qo’shiladi. Jurnalga kerakli
ma’lumotlarni ko’chirish orqali haqiqiy ma’lumotlar fayli hisob ishlari maqsadlari
uchun kerak bo’lmay qoladi. Bu fayl to’lov topshiriqnomasining keyingi qismini
tayyorlashda qirqib olinishi mumkin.
Qog’oz ishlariga o’xshab raqamli hisob ishlari ma’lumotlarni guruhlashga imkon
beradi. Bundan tashqari, auditor balansda AR shaklning aniqligini 2-11 shaklda
ko’rsatilgan quyidagi qadamlar orqali hisoblay oladi.
1.
Asosiy fayl AR nazorat hisob balansi bilan balansdagi munosabat
hisobvaraqalarini taqqoslash.
2.
Jami AR yordamchi hisob bilan AR nazorat shaklini farqini aniqlash orqali.
3.
AR yordamchi hisob varag’ida qilingan hisob-kitoblarning yozuv namunasini
tanlash va bularni narxlar jurnalidagi ma’lumotlarga bilan mosligini aniqlash
4.
Bu jurnal yozuvlaridan, ularning fayllaridan ajratilgan va farq qiladigan
maxsus manba ma’lumotlarini aniqlash. Agar zarur bo’lsa auditor savol ostida
turgan xaridorlar bilan aloqa qilish orqali bu manba hujjatlarinining aniqligi va
to’g’rilini aniqlaydi.
Hujjatlashtirish texnikasi
Eskilar aytganidek rasm hujjatlashtirish sistemasiga keganda ming so’zda
teng. Sistemaning yozilgan tavsifi davom ettirish qiyin bo’lgan so’z. tajriba shu
ko’rsatdiki, tasvir so’zdan ko’ra samaraliroq kerakli ma’lumotlar bilan ta’minlaydi.
Hisobchilar yo’nalishli hujjatlashtirish sistemalaridan foydalanadi, dizayner va
auditor sistemalari singari. Grafik shakldagi kompyuter sistemasi uchun qobiliyat
hisobchilar uchun o’rganishga muhim tajriba bo’ladi. Bu bo’limda besh asosiy
hujjatlashtirish texnikasi tanishtiriladi: ma’lumotlarni shakllantirish jarayoni
diagrammasi, xo’jalik yurituvchi subyektlar o’rtasidagi munosabat diagrammasi,
sistema jarayonlari, jarayon programmasi va yig’ma ma’lumotlar diagrammasi.
|
| |
