O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Koson kompyuter texnologiya kasb hunar kolleji

o`qituvchisi

____________________________ning

EHM operatori

fanidan





Koson– 2006 yil.1. Xisoblash markazining texnik xavfsizligi.

Informatika vositalari jamiyatimizning barcha jabxalariga tobora kirib borayotgani, axborotni tez va sifatli kayta ishlash masalasi usib kelayotgan xar bir yoshning turmush talabiga aylanishini kursatmokda.Axborotning kimmatbaxo tovarga aylanib borayotganini, informatika fanining nufuz va axamiyati usib borayotganidan dalolatdir.

Maksadimiz informatika vositalarining axamiyati tugrisida fikr yuritishgina emas, balki jamiyatning axborotga bulgan extiyojini kondirishdagi usul va vositalar tugrisida siz aziz kitobxonga tugri tushuncha berishdan iboratdir.

Mazkur extiyoj doim mavjud bulaveradi va biror-bir axborotli muxit doirasida kondiriladi.

Respublikamizning mustakilligi va uning jaxon xamjamiyatidagi obruyi ortib borayotganligi xamda shu tufayli, axborotlarni nafakat davlatimiz ichida, balki dunyodagi boshka davlatlar bilan almashinuvi masalasining ijobiy xal etilishi, bu axborotlar Respublikamizning iktisodiy va ijtimoiy axvolini yuksaltirishga karatilganligidir.

Bugungi kunda butun jaxonda bu borada katta ishlar amalga oshirilmokda.Aloka soxasida xam axborot texnologiyalari yangi pogonaga kutarilmokda.

Prezidentimiz I.A.Karimov Davlat va jamiyat kurilishi akademiyasining ochilish marosimida suzlagan nutkida: «Yuksak malakali mutaxassislar – tarakkiyot omilidir», - deya bejiz ta`kidlamagan edi. «Binobarin zamonaviy kompyuterlardan amaliy ish faoliyatida keng foydalana oladigan etuk mutaxassislar, jumladan, muxandis kuruvchilar xamda iktisodchilar tayyorlash kechiktirib bulmaydigan vazifalardan biridir».

Industrial jamiyat deganda asosiy omil ishlab chikarish va realizatsiya bulgan jamiyatni tushunish mumkin.Bizning jamiyatimizda esa ana shu industrial jamiyatdan axborotlashgan jamiyatga utish boskichi davom etmokda.

Xabar – axborot (informatsiya)ni tasvirlash shakli bulib, u nutk, matn , tasvir, grafik, jadval, videotasvir, tovush va x.k. kurinishlarda tasvirlanishi mumkin.

Informatika – bu insoniyat faoliyatining bir soxasi bulib, axborotni xosil kilish, saklash va kompyuter yordamida uni kayta ishlash, shu bilan birgalikda tatbik muxiti bilan uzaro boglik bulgan jarayonlarning alokadorliklarini uz ichiga oladi.

«Informatika» suzi dastlab XIX asrning 60-yillarida Frantsiyada vujudga keldi.Bu suz informatsiya va avtomatika suzlarining birlashmasidan xosil bulib, ma`lumotlarni avtomatik kayta ishlash degan ma`noni bildiradi.

Informatikaning asosiy vazifasi axborotni kayta ishlashning yangi usullari va vositalarini yaratish, xamda ularni amaliyotda kullashdan iboratdir.

Shartli ravishda informatikani uchta uzaro boglik kismga bulish mumkin:

1. 
   Apparatli texnika vositasi.
   Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
   
   
2. 
   Dastur muxiti.
   
3. 
   Algoritmlar muxiti.
   

Axborotlashgan tizimlar deganda axborot texnologiyasi tatbiki amalga oshirilgan va yulga kuyilgan jarayonlarga aytiladi.Bunday tizimlar bugungi kunda kupgina soxalarda vujudga kelgan.Masalan ishlab chikarish, sanoat korxonalari, xarbiy soxa, iktisodiyot, ukuv jarayoni va boshkalar.Ularning kullanilishi kuplab vakt va aniklikni talab kiladigan ishlar sifatini oshirish, ishchi kuchini tejash va boshka shu kabi vazifalarga xizmat kiladi.Axborotlashgan tizimlarning tarakkiyoti kup jixatdan axborot texnologiyalarining rivoji bilan uzviy boglikdir.Axborot texnologiyalari (xususan dastur ta`minoti) rivojlanib borgani (oddiylashgani) sayin unda ishlay oladigan mutaxassislar soni xam orta boradi.

Jamiyat tarakkiy etgan sari boshkariladigan ob`ektlar tobora kupayib borib, boshkarish muammolari murakkablashib boradi.Murakkab mashina va dastgoxlar, korxona muassasalar, xatto odamning uzi xam, jamiyat xam boshkarish ob`ektidir.Bunday ob`ektlarni kibernetikada murakkab dinamik(xarakatdagi) sistemalar deb ataladi.Ana shunday sistemalarni boshkarishga oid umumiy konunlarni urganish, odam kullariga boshkarish sirlarining kalitini topib berish xozirgi kunda eng dolzarb masalalardan biriga aylandi.Natijada boshkarish fani, ya`ni, kibernetika (kiber nautos - «darga», «kema boshkaruvchisi») fani paydo buldi.

Xozirgi zamon kibernetikasining paydo bulishi amerikalik olim Norbert Viner (1894-1964) nomi bilan boglik.1948 yilda uning «Kibernetika yoki jonzot va mashinalarda boshkarish xamda aloka» kitobi bosmadan chikdi.Boshkarish uchun axborot yigish, uni aloka kanallarida bir joydan ikkinchi joyga etkazib berish, uni kayta ishlash kerak.Boshkarish ob`ekti va boshkarish sub`ekti birgalikda boshkarish sistemalarini tashkil etadi.Boshkarishning sxematik kurinishi kuyidagicha buladi :

V

Boshkarish Maksad

Kibernetik sistemalar kuyidagi uch turga bulinadi:

1. 
   Tabiiy sistemalar.
   
2. 
   Avtomatlashtirilgan sistemalar.
   
3. 
   Avtomatik sistemalar.
   

MS DOS bilan foydalanuvchi urtasida mulokot komandalari orkali buladi. DOS komandasi komanda nomi va parametrlardan tashkil topadi.

MS DOS ishga tayyor bulganda foydalanuvchini mulokotga kuyidagicha taklif kiladi:

A> yoki S:\>

Bu MS DOS ning taklifi joriy va katalog xakidagi ma`lumotni uz ichiga oladi.

Masalan:

S:\ - S disk, tub katalog,

S:\EXE> - S: diskdagi EXE katalogi tushuniladi.

DOS taklifi satri komandalar satri deb ataladi.

Komandalarni kiritish

Komandani kiritish uchun uni komandalar satriga klaviaturadan terib, [Enter] tugmasini bosish kerak.. DOS komandalari nomi vat parametrlari lotin alifbosida teriladi.

Komandani kiritishda kuyidagi tugmachalardan xatolarni tugrilash uchun foydalanish mumkin:

[Del] - joriy belgini olib tashlaydi,

[Backspace] - kursordan chapdagi belgini uchiradi,

[Ins] - almashtirish rejimini yokadi yoki uchiradi,

[Esc] - komandani butunlay uchiradi,

[F3] - komandalar satriga avvalgi komandani chakiradi.

Ba`zi xollarda programma ishini tuxtatish zarur buladi. Masalan, programma notugri bajarilayotgan bulsa yoki komyuter “osilib” kolsa (ya`ni tugmachalar bosilishiga kompyuter e`tibor bermasa), prograama ishi tuxtatiladi.

Buning uchun [Ctrl] va [Break] yoki [Ctrl] va [C] ni bosish kerak, agar bu yordam bermasa, [Ctrl] [Alt] [Del] ni kiritib, MS DOS kaytadan yuklanadi. Agar bu xam yordam bermasa, kompyuter uchirib yokiladi.

Agar MS DOS komandani bajarayotganda ekranda:

Strice any key when ready

(Tayyor bulganingizda, ixtiyoriy tugmachani bosing)

yoki

Strice any to continue

xosil bulsa, u xolda ishni davom ettirish uchun ixtiyoriy tugmachani bosish kerak.

ff (file find - faylni topish) programmasi diskda faylni topishga yordam beradi. Buning uchun faylning nomini berishingiz lozim, ya`ni

ff

Masalan:

topib beradi.

Disketani ishlatishdan avval uni formatlash zarur. Buning uchun MS DOS ning maxsus Format komandasidan foydalaniladi. Bu komanda formati:

format a:

Komanda kiritilgandan keyin kuyidagi xabar chikadi.

Insert new dskee to drive x: and strice Enter when ready

(Disketani kuying va [Enter]ni bosing).

Agar disketa yaroksiz bulsa, kuyidagi xabar chikadi.

Track 0 - bad - disk unisable

(0 chi yul yaroksiz, disketani ishlatish mumkin emas)

formatlash tugatilganda, savol beriladi:

Format anoter (Y/N)?

(Yana formatlaysizmi (xa, yuk)?)

Agarda disketada biror ma`lumot bulsa, formatlash natijasida u uchiriladi.

* Agar “format a:/S” komandasi kiritilsa, formatlash natijasida “sistemali” disketa xosil buladi. Undan MS DOS OS sistemasini yuklashingiz mumkin.

360 Kbaytli diskni 360 Kbayt va undan kamrok xajmga, 1,2 Mbaytli diskni 1,2 Mbayt va undan kamrok xajmga formatlash mumkin. Disketalarni kattarok xajmda xam formatlash mumkin. Buning uchun format komandasida yulkalar va sektorlar soni kursatiladi, ya`ni:

format [Disk:] /T: yulaklar soni /N: sektorlar soni

Fakatgina ularni ukish uchun 800.com programmasini ishga tushirish zarur.

Masalan:

Joriy diskni uzgartirsh uchun disk nomidang keyin (:) kuyiladi, ya`ni:

a: - A: diskka utish uchun,

b: - V: diskka utish uchun

c: - S: diskka utish uchun.

Joriy katalogni uzgartirish

Joriy katalogni uzgartirish uchun cd (“change directory” - katalogin uzgartirish) komandasidan foydalaniladi. Uning foramti kuyidagicha

cd [Disk:] [Yul\]

Masalan:

cd\exe\dos - Katalogni exe\dos katalogiga uzgartiradi.

cd\ - Joriy disk tub katalogiga utishni ta`minlaydi.

cd.. - oldingi boskichdagi katalogga kaytaradi.
Katalogni kuzdan kechirish

Katalog ruyxatini chikarish uchun dir komandasidan foydalanish mumkin. Uning formati:

dir [Disk:] [Yul\] [Fayl nomi] [/P] [/W]

Agar fayl nomi berilmasa, katalogning mundarijasi chikadi. Bunda diskdagi xar bir katalog va fayllar nomi, xajmi, yozilgan kun va vakti xakidagi ma`lumot ekranga chikadi.

Bunda:

/P - belgisi mundarijani ekran buylab varaklab chikaradi;

Ruyxat oxirida faylar soni, egallangan va bush joy xajmlari keltiriladi.

Katalogni tashkil kilishi uchun md (“make directory” - katalog ochish) komandasidan foydalaniladi. Uning formati

md [Disk:] [Yul\]

Masalan:

md a:\WORK - A: diskda WORK katalogini xosil kiladi.

Katalogni uchirish uchun rd (“remove directory” - katalogni uchirish) komandasidan foydalaniladi.

rd [Disk:] [Yul\]

Katalogni uchirishdan avval uning fayl va kataloglari uchiriladi, ya`ni katalog bush bulishi lozim.

Diskdagi fayl va kataloglar.

Reja :
1. Yangi fayl va katalog tashkil kilish

2. Fayllar va katalog nusxasini olish

3. Fayllarni va katalog uchirish va kayta nomlash.

4. Fayl matnini ekranga chikarish
Matnli faylni tashkil etish
Matnli faylni tashkil etish uchun

copy con

komandasi kiritiladi va fayl satrlari klaviaturadan kiritiladi. Xar bir satr [Enter] bilan, oxirgisi esa, [F6] [Enter] bilan tugatiladi. Natijada ekranda kuyidagi javob chikadi:

1 file(s) copied

(1 ta fayl nusxasi kuchirildi)
va diskda fayl nomi xosil buladi.
Masalan:

copy con sss.doc - joriy katalogda sss.doc fayli xosil buladi.

del [Disk:] [Yul\] [faylning nomi]

* Faylning nomida “*”, “?” belgilardan foydalanish mumkin.

Masalan:

del *.*

komandasi kiritiladi. Kompyuter bunga kuyidagicha javob beradi:

Are You sure (Y/N)?

(Ishonchingiz komilmi?)

Fayllarni uchirish uchun “Y”, aks xolda “N” kiritiladi.