tushunchaga ega bo‘lishi kerak.
- favqulodda vaziyatlarda insonlar va moddiy boyliklarni saqlash va
qutqarish vositalarini ishlatish bo
‘yicha
ko‘nikmaga ega bo‘lishi kerak.
-turli holatlarda jabrlanganlarga birlamchi tibbiy yordam ko
‘rsata olish;
- texnika, elektr va yong
‘in xavfsizligi talab va me’yorlarini tez va qatiylik
bilan amalda bajarish
malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Qo
‘yilgan vazifalar o‘qish jarayonida talabalarning ma’ruza va seminarlarda
faol ishtiroki hamda o
‘qituvchi kuzatuvida mustaqil ta’lim olishi bilan amalga
oshiriladi.
Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi
va uslubiy jihatdan uzviyligi.
Insonlarni texnosferadagi faoliyati xavfsizligining asoslarini o
‘rganish
avvalo, tirik mavjudotlarning o
‘zaro va atrof-muhit bilan birbiriga muno
sabati to
‘g‘risidagi umumiy bilimlarda HFXning o‘rnini bilishdan boshlanadi.
“Hayot faoliyati xavfsiz ligi” fanini o‘qitish talabalarning o‘qish jarayonida
ushbu o‘quv fani bo‘yicha o‘z lashtirilgan ma’lumotlarga hamda o‘quv
rejasida rejalash tirilgan matematika va tabiiy-ilmiy hamda umum kasbiy va
ixtisoslik fanlardan olgan bilimlariga tayangan holda olib boriladi.
Fanning ilm-fan va ishlab chiqarishdagi o‘rni.
Hayot faoliyati xavfsizligi fani ishlab chiqarish jarayoni bilan bevosita
bog
‘lanmagan. Hayot faoliyati xavfsizligi fanini o‘rganish nafaqat
texnosferada xavflar tug‘ilganda, balki ishlovchilarni kasb kasalligiga
chalinishlarini qisqartirish, baxtsiz hodisalarni oldini olish, favqulodda
holatlarda jabrlanganlarga birlamchi tibbiy yordam ko‘rsata olish, mehnat
qilish gig
ienasini o‘rganish, shuningdek, biosferada (atrof - muhitda) yuz
beradigan favqulodda vaziyatlarda insonlar o‘limi va moddiy zararlar
miqiyosini kamaytirish imkonini beradi.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar.
Talabalar ning
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fanini o‘zlashtirishlari uchun
o
‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-
pedagogik texnologiya larni tatbiq qilish muhim ahamiyatga
egadir. Fanni
o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma’ruza matnlari,
tarqatma materiallar, elektron materiallar, electron darsliklar vertual
stendlar va boshqa materiallardan foydalaniladi.
Sh
uningdek atroflicha bilim olishni ta’minlash maqsadida talabalarga
mustaqil ish mavzulari ham beriladi.
Ma’ruza, amaliy va laboratoriya
darslariga mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalaniladi.
ASOSIY QISM
Hayot faoliyati xavfsizligining nazariy asoslari.
Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash asoslari.
Hayot faoliyati xavfsizligi haqida tushuncha. Hayot faoliyati xavfsizligi
fanining maqsadi va vazifalari. Fanning kelib chiqishiga xavfsizlik
muammolari
ning bog‘liqligi. Faoliyat xavfsizligini tahlil qilish. Hayot faoliyati
xavfsizligining asosiy tushunchalari, ularning mazmuni. Xavflar, ularning
tasnifi. Faoliyat xavf
sizligini ta’minlash tamoyillari, uslublari. Texnosferada
xavfsizlikni ta’minlash vositalari. Inson va uning hayot kechirish tizimi.
“Inson - muhit” tizimida inson omili. Faoliyat xavfsizligi psixologiyasi. Hayot
faoliyati
xavfsizligining
iqtisodiy
jihatlari.
Hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy va tashkiliy asoslari.
Hayot faoliyati xavfsizligining huquqiy asoslari, mazmuni. Ishlab
chiqa
rishda faoliyat xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha qabul qilingan asosiy
qonunlar, standartlar, nizomlar, qoidalar va me’yoriy hujjatlar tizimi. Faoliyat
xavfsizligi qonun
– qoidalarga amal qilinishini nazorat qilish tizimi, qoida va
talablarni buz ganda tortiladigan javobgarliklar. Ishlab chiqarishda faoliyat
xavfsizligini boshqa rish tizimi, xavfsizlikni
ta’minlashga oid tadbirlarini
rejalashtirish, mablag‘ bilan ta’minlash. Ishlovchilarni faoliyat xavfsizligi
talablariga
amal
qilishga
o‘qitish
tizimi. Ishlab chiqarishda faoliyat jarayoni vaqtida yuzaga keladigan
jarohatlanish lar va kasb kasalliklari, ularning kelib chiqish sabablari, tahlil
qilish, oldini olish tadbirlari, ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari.
Ishlab chiqarish jarayonlari sanitariyasi va gigienasi
Inson mehnat faoliyatining fiziologik-gigienik asoslari. Inson mehnat
fao
liyatiga ta’sir etuvchi salbiy omillar, ularning turlari, mohiyati va
himoyalanish usullari. Inson mehnat faoliyatining turlari (aqliy va jismoniy).
Mehnatning fiziologik asoslari. Mehnat jarayonida ishlovchining ishlash
qobilyatini pasayishi va zo‘riqishi. Ishlab chiqarishning sanitariyasi va
gigienasi
me’yorlari,
mazmuni.
Texnosferada havo muhitining ko‘rsatkichlari, ularning mehnat faoliyatiga
ta’siri, ishlab chiqarish mikroiqlimining gigienik me’yorlari, ularning inson
organizmiga ta’siri. Ishlab chiqarishda yoritish va uni me’yorlari. Tabiiy va
sun’iy yoritish. Yoritishga qo‘yiladigan sanitar-gigienik talablar. Ishlab
chiqarishda shovqin va titrash. Ularning inson organizmiga
zararli ta’siri,
muhofaza chora-tadbirlarini belgilash. Ultra va infratovushlarning inson
organizmiga zararli ta’siri. Yuzaga kelish manbalari va sabablari.
Himoyalanish vositalari. Ishlab chiqarishda zararli nurlanishlar, ularning
xususiyatlari va
inson organizmiga ta’siri va himoyalanish chora-tadbirlari.
O‘tkir zaharlanishlardagi shifokordan oldingi yordamning umu miy chora-
tadbirlari, kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar, zaharli o‘simliklar va
hashoratlar chaqqanda zaharlanishlarning o‘ziga xos xususiyatlari va
ularda birin chi yordamning ahamiyati.
Hayot faoliyati xavfsizligining tibbiy biologik asoslari.
Odam organizmining turli sharoitlarga moslashishi (adaptatsiya)ning
umumiy prinsiplari va mexanizmi. Tashqi muhit bilan inson organizmi
o‘rtasidagi
bog‘liqlik.
Favqulodda vaziyatlarda fuqarolar muhofazasi.
Favqulodda vaziyatlarda fuqaro muhofazasining maqsadi va
vazifalari,
O‘zbekiston Respublikasining fuqaro muhofazasi to‘g‘risidagi
qonunlari, O‘z.R. FMning tuzilishi, kuch va vositalari,o‘quv yurtlarida va
boshqa xalq xo‘jaligi ob’ektlarida FMni tashkil etish tartiblari. O‘zbekistonda
favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etilishi hamda favqulodda
vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimlari (FVDT)
to‘g‘risidagi va boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarning mohiyati.
Tabiiy va texnogen tusdagi favqulodda vaziyatlar va muhofaza
tadbirlari.
O
‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27
oktyabrda gi
“Texnogen, tabiiy va ekologik tusdagi favqulodda
vaziyatlarning tasnifi to
‘g‘ risida”gi 455-son qarorining mohiyati. O‘zbekiston
Respublikasida bo‘lishi mum kin bo‘lgan tabiiy ofatlar va ekologik
favqulodda vaziyatlarning ta’riflanishi. Er silkinishi va surilishi, tuproq, qor
ko‘chkilari, suv toshqini, kuchli shamollar, qur g‘oqchilik va sel hodisasi
ofatlari, ularning kelib chiqish sabablari, xususiyatlari, keltiradigan talafotlari
va har bir katastrofik o‘choqda olib boriladigan chora-tadbir lar. Texnogen
tusdagi ofatlar, turlari, xususiyatlari, oqibatlari va ularda muhofaza
tadbirlari.
Terrorizm va aholi muhofazasi.
O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 31 avgustdagi “Terrorizmga
qarshi kurash to‘g‘risida”gi qonunning mazmun-mohiyati. Terrorizm
tushunchasi, uning salbiy illatlari va amalga oshirish uslublari.
Terrorizmning iqtisodiyot tarmoqlari va aholi uchun xavfli xususiyatlari.
Xalqaro terrorizm va unga qarshi olib boriladi gan harakatlar.
Seminar mashg‘ulotlarining taxminiy ro‘yxati
Birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatish asoslari.
Respublikada halokatlar tibbiy xizmatining tashkil etilishi va uning
asosiy vazifalari. Jabrlanganlarga birlamchi tibbiy yordam
ko‘rsatishning
tartib va qoida lari. Yurak-
o‘pka reanimatsiyasi (qayta jonlantirish)ni
o‘tkazish qoidasi, yuqori nafas yo‘llari o‘tkazuvchanligini tiklash usullari.
Qon ketishi, turlari, vaqtincha to‘xtatish usullari. Suyaklarning sinishi va
birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish. Uzoq vaqt ezilish sindromida
jarohatlanganlarga ko‘rsatiladigan birlamchi tibbiy yor dam. Kuyish va
sovuq
o
lganda,cho‘kishda, elektr tokidan shikastlanganda tibbiy
yordam ko‘rsatish. Tabiiy ofat, avariya va katastrofalarda jabrlanganlarni
tibbiy saralash (triaj) qoidalari. Jabrlanganlarni transportirovka qilishda
yordam
ko‘rsa
tish.
Fuqarolarni favqulodda vaziyatlardan himoya qilish uslublari va
vositalari, ularning xususiyatlari. Favqulodda holatlarda qutqaruv
va boshqa shoshilinch ishlarini tashkil etish.
Fuqarolarni favqulodda vaziyatlardan himoya qilish uslublari va
vositalari, ularning xususiyatlari. Qutqaruv va boshqa shoshilinch ishlarini
tashkiliy
asoslari,
shikastlangan o‘choqlarda ularni olib borish usullari. Tabiiy ofatlar, avariya
va halokat oqibatlarini bartaraf etishda qutqaruv va boshqa shoshilinch
ishlarni tashkil etish va o‘tkazish.
Yong‘in xavfsizligi.
O‘zbekiston Respublikasining 2009 yil 30
sentyabrdagi “Yon g‘in xavfsizligi to‘g‘risida”gi qonunning mazmun-
mohiyati. Yo
ng‘in ofati, uning kelib chiqish sabablari, omillari, turlari, yonish
fazalari va ularning xususiyatlari. Iqtisodiyot tarmoqlari binolari, inshootlari
va qurilish materiallarining yong‘inga qarshi bardoshlilik darajalari.
Yo
ng‘inga qarshi kurashish xizmati. Yong‘inga qar shi texnik vositalar.
Yo
ng‘inni
o‘chirish
usullari
va
vositalari,
turlari,
xususiyatlari
v
a ularga qo‘yiladigan talablar. Yong‘in ofatida inshootlardagi fuqarolarni
evakua
tsiya qilish tartibi, yong‘inga qarshi to‘siqlar, xususiyatlari, yong‘in
darakchilari va aloqa tizimi. Portlash hodisasi, uning xususiyatlari, unga
qarshi chora-tadbirlar. Po
rtlashning salbiy ta’sirlari.
Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar
Namunaviy o‘quv rejada fan bo‘yicha laboratoriya ishlari ko‘zda tutilmagan.
Kurs ishini tashkil etish bo‘yicha uslubiy ko‘rsatmalar
Namunaviy o‘quv rejada fan bo‘yicha kurs ishi rejalashtirilmagan.
Mustaqil ta’limni tashkil etishning shakli va mazmuni
HFX fani bo‘yicha talaba mustaqil ishini tashkil etishda talabaning
akademik o‘zlashtirish darajasi va qobiliyatini hisobga olgan holda quyidagi
shakllardan foydalanish tavsiya etiladi:
• fanning ayrim mavzularini o‘quv adabiyotlari yordamida mustaqil
o‘zlashtirish, o‘quv manbalari bilan ishlash;
• fandan amaliyva seminar mashg‘ulotlariga tayyorgarlik ko‘rib kelish;
• ma’lum mavzu bo‘yicha referat tayyorlash;
• prezentatsiyalar tayyorlash;
• ko‘rgazmali vositalar tayyorlash;
• maqola, tezislar tayyorlash;
• bitiruv malakaviy ishi uchun materiallar to‘plash;
• amaliy mazmundagi nostandart masalalarni echish va ijodiy ishlash.
Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari
1.
HFX muammolarini o‘rganishga katta hissa qo‘shgan jahon va
vatanimiz olimlari. Ularning asosiy ilmiy-amaliy ishlari.
2. Xavf-xatar turlari.
3. Xavfsizlikni ta
’minlash tamoyillari va uslublarini tahlil qilish.
4. Aqliy mehnat gigienasi
5. Jismoniy
mehnat faoliyatining inson organizmiga ta’siri.
6. Favqulodda vaziyatlarda shikastlanishlar va kasb kasalliklari.
7.
Inson antropometrik ko‘rsatkichlarining faoliyat xavfsizligiga ta’siri.
8.
Faoliyat xavfsizligini ta’minlashda psixologik omillarning ahamiyati.
9.
O‘zbekiston Respublikasida hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlash
bo‘yicha qabul qilingan qonun va me’yoriy hujjatlar tizimi.
10.
Hayot faoliyati xavfsizligi fani bo‘yicha glossariy tuzish.
11.
Insonning fiziologik va psixologik tavsiflarining xavfsizlikni
ta’minlashdagi ahamiyati.
12.
Odam
anatomiyasining
(antropometrik
parametrlarining)
xavfsizlikni ta’min lashdagi ahamiyati.
13.
Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlashga oid xalqaro tajriba va
izlanishlar taxlili.
14.
Hayot faoliyati xavfsizligini ta’minlashga oid chet davlatlarda
qabul qilingan qonunlar va me’yoriy hujjatlar taxlili.
15.
Qon ketishi va uni vaqtincha to‘xtatish usullari
16.
Suyak sinishi va ularda birinchi yordam ko‘rsatish
17.
Yurak-
o‘pka reanimatsiyasini o‘tkazish qoidalari
18.
Davlat yong‘in xavfsizligi xizmati.
19.
Respub
lika bo‘yicha yong‘inlar sodir bo‘lishi va ularda
ko‘riladigan zararlar to‘g‘risida statistik ma’lumotlar taxlili.
20.
Yo
ng‘indan himoyalanishning zamonaviy texnik vositalari.
21.
Xalqaro terrorizm va terroristik tashkilotlar.
22.
O‘zbekistonda bo‘lishi mumkin bo‘lgan texnogen xavflar ularda
muhofaza tadbirlari.
23.
O‘zbekistonda bo‘lishi mumkin bo‘lgan tabiiy xavflar va ularda
muhofaza tadbirlari.
24.
Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar va ular bilan
zaharlanganda
birinchi yordam ko‘rsatishning mohiyati
25.
O‘tkir zaharlanishlar va ularga qarshi kurash chora-tadbirlari
26.
Yu
qori nafas yo‘llari o‘tkazuvchanligini tiklash (Geymlix usuli)
27.
“Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli
favqulodda vaziyat
lardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonun
bandlarini
o‘rganish.
28.
“Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida”gi qonun bandlarini o‘rganish.
29.
“Terrorizmga qarshi kurash to‘g‘risida”gi qonun bandlarini
o‘rganish.
30.
“Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi
to‘g‘risida” gi qonun bandlarini o‘rganish.
31.
“Chiqindilar to‘g‘risida” gi qonun bandlarini o‘rganish.
32.
Favqulodda vaziyatlarda xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha qabul
qilingan davlat standartlari tizimini o‘rganish.
33.
“Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to‘g‘risida” gi qonun
bandlarini o‘rganish.
34.
“Sanitariya nazorati to‘g‘risida”gi qonun bandlarini o‘rganish.
35.
“Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi qonun bandlarini
o‘rganish.
Dasturning informatsion -uslubiy ta’minoti
Mazkur fanni o‘qitish jarayonida ta’limning zamonaviy ilg‘or interfaol
usullaridan,
axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari,
prezentatsiya(taqdimot), multimedia va elektron-didaktik texnologiyalardan
foydalaniladi. Seminar mashg‘ulotlarida aqliy xujum, klaster, blitsso‘rov,
guruh bilan ishlash, insert, taqdimot, keys stadi kabi usullardan keng
foydalaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Asosiy adabiyotlar:
1.
Yormatov G‘.Y. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. –T.:
“Aloqachi”, 2009
2. Yo
rmatov G‘. Y. va boshqalar. Hayot faoliyati xavfsizligi. O‘quv
qo‘llanma. -T.: 2005.
3.
O‘. Yo‘ldoshev va boshqalar. Mehnatni muxofaza qilish. -T.: Mehnat,
2005.
4. Nigmatov I., Tojieyv M. X. "Favqulodda vaziyatlar va fuqaro
muhofazasi" Darslik.-T.: Iqtisod-moliya. 2011.
5. Tojiev M. X., Nigmatov I., Ilxomov M. X
. «Favqulodda vaziyatlar va
fuqaro muhofazasi
» O’quv qo’llanma. –T.: “Iqtisod-moliya”, 2005.
Qo‘shimcha adabiyotlar:
1.
G‘oyipov H.E. Hayot faoliyati xavfsizligi. –T.: “Yangi asr avlodi”, 2007
yil.
2.
Qudratov A. va b.. "Hayotiy faoliyat xavfsizligi". Ma’ruza
kursi.“Aloqachi” -T.: 2005.
3. Bezopasnost jiznedeyatelnosti. /Pod.red. Mixaylova L.A. Kiev
–
Xarkov
– Minsk, 2007.
4. Mikryukov V.Y. Bezopasnost jiznedeyatelnosti. Uch.posobie. Rostov-
Don.2006
5. Norxo
‘jaev A.Q., Yunusov M.Y. Favqulodda vaziyatlar va muhofaza
tadbirlari.
–T.: „Universitet”, 2001.
6. Tojiev M.X., Nigmatov I va b. "Favqulodda vaziyatlar va fuqaro
muhofazasi".
O‘quv qo‘llanma. –T.: MCHJ., Ta’lim manbai, 2002.
7. Belov S.V. i dr. "
Bezopasnost’ jiznedeyatel’nosti", "Vshaya shkola", -
M.: 1999.
Internet saytlari:
1. www.mintrud.uz.,
2. www.minzdrav.uz.,
3. www.mchs.gov.uz.,
4. www.uznature.uz.,
5. www.standart.uz.,
6. www.ohranatruda.ru.
| 