O’zbekiston Respublikasi raqamli texnologiyalari
Vazirligi
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnalogiyalar universiteti
Samarqand filali
“Kompyuter Injiniring” Fakulteti
“Tabiy Fanlar” Kafedrasi
“Fizika 1” Fanidan
REFARAT
KI 23-06-guruh talabasi
Bajardi: Baxtiyorov MavlonBeK
Qabul qildi: Dustmurodov G.X.
Samarqand 2023
Mavzu: Reaktiv Harakat
Reja
1.Reaktiv Kuchning O'rnatilishi va Fizikasining Tushunchasi
2.Reaktiv Kuchning Umumiy Qonuniy Tushunchasi
3.Reaktiv Kuchning Tarixiy O'zgarishi
4.Reaktiv Kuchning Amaliyotda Foydalanishi
5.Reaktiv Kuchning Kosmik Iqtisodiyoti
6.Reaktiv Kuchning Inshootlar va Texnologiyada Rollari
7.Reaktiv Kuchning Mustaqil O'zgarishi va Tahlili
Reaktiv kuch - bu asosan biror obyektning harakatlanishi orqali uning o'ziga
xos kuchni tushunishga yordam beradigan kuchdir. Bu, tushuncha "xamma
harakatlarga qarshi qo'yilgan harakat" yoki "tegishli obyektlarni ko'rsatish"ga
asoslangan.
Newtonning uchunchi qonuniyasi, reaktiv kuch (F)ning tezlanish (a)ga teng
kelishi (F = ma, F - kuch, m - massa, a - tezlanish) bo'yicha ifodalangan.
Misol uchun, bir nechta qo'llanmalarda, reaktiv kuch teng massa va uning
tezlanishi o'rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi.
Reaktiv kuchning qonuniyasi yordamida, qo'llanmalar yoki masofadagi
harakatlarda reaktiv kuchni hisoblash mumkin. Masalan, raketaning havoda
yurish paytida jet toshilishi, undagi yorug'liklar, va tegishli obyektlarga
qarshi qo'yilgan kuchlar reaktiv kuchning namoyon bo'lgan misollari
hisoblanadi.
Reaktiv kuchning o'rnatilishi, harakatning tezlanish va turg'unliklarini
tushunishga yordam beradi va harakatlanayotgan obyektlar haqida kuchli
tushunchalar beradi.
Reaktiv kuchning o'rnatilishi va fizikasining tushunchasi fizikada ahamiyatli
mavzu hisoblanadi. Reaktiv kuch fizikasining asosiy qonuniy tushunchasi,
biron bir ob'ektning harakatini o'zgartirish uchun uningga mos kuch
ta'minlashdir.
Reaktiv kuch, Newton'ning ikkinchi qonuniyasi bilan bog'liqdir. Bu
qonuniyaga ko'ra, har qanday harakat reaksiya kuchiga olib keladi, ya'ni, bir
ob'ekt boshqa bir ob'ektga kuch taqdim etishi bilan birga uning o'ziga tegishli
va o'z istiqomatini o'zgartiradi. Bu esa, bitta ob'ektning harakatida o'zgarish
yuzaga kelishi uchun boshqa bir ob'ektning kuchini yaratishi talab etiladi.
Reaktiv kuchning formulasi: \(F = m \times a\) (F - kuch, m - masssa, a -
tezlanish) formula orqali ifodalangan. Bu formulaga ko'ra, bir ob'ektning
kuchining miqdori uning massasi va tezlanishi bilan bog'liqdir.
Reaktiv kuchning ilmiy o'rnati ko'p sohalar bilan bog'liq bo'lib, bir nechta
tashuvchilarda (aviatsiya, kosmonavtika, suvda va yerdagi transport
vositalari, texnologiyalar va boshqalar) reaktiv kuchni amaliyotga tatbiq etish
mumkin. Bu sohalar reaktiv kuchni amaliyotda foydalanishning eng ko'p
ko'riladigan joylari hisoblanadi.
Shunday qilib, reaktiv kuchning o'rnatilishi va uning fizikasining tushunchasi
har qanday harakatni o'zgartirish va boshqa ob'ektlarga kuch ta'minlashga oid
asosiy qonunlarni o'z ichiga oladi.
Reaktiv kuchning o'rnatilishi va fizikasining tushunchasi fizikadan aniq
tushunchalar bilan bog'liqdir. Reaktiv kuch, qonunlariga muvofiq
harakatlanuvchi obyekt yoki tizimdir. U reaksiya kuchlaridan foydalanib
harakatlanadi.
Reaksiya kuchi, 2-chorakli tizimlarda (biror bir xil koordinata o'zgaruvchan
obyekt yoki tizim) joriy bo'lish, o'zgarishlar, va qonuniy qonunlar bilan
bog'liqdir. Sirpanuvchi qonunlar, obyektning harakatini ta'minlaydi va reaktiv
kuch tizimni o'zgartiradi. Bu reaksiya kuchlarining ba'zi turlari, "aksiya-
kontraksiya" prinsipi yordamida ishlaydi.
Biror bir obyektning harakati, undagi reaksiya kuchi, massa va uning
tezligiga bog'liqdir. Newtonning ikkinchi qonuni (F = ma) reaktiv kuchning
ahamiyatli formulalaridan biridir. U angaralarni va tizimlarni aniqlashda
yordam beradi.
Reaktiv kuchning qanday shakllarda foydalanishini aniqlash uchun esa,
harakat qonuniy qoidalariga amal qilinishi, yangi texnologiyalar (aviatsiya,
kosmos, transport va boshqa sohalar)da ishlatilishi va energiya olish
jarayonlarini o'rganish zarur bo'ladi.
Reaktiv kuchning umumiy qonuniy tushunchasi fizikada ahamiyatli. U
reaksiya kuchlarining tizim yoki obyektlarni o'zgarishga olib keladigan
kuchlar hisoblanadi. Bu qonun, Newtonning ikkinchi qonuni (F = ma) bilan
ifodalangan.
Bu qonun asosiy tushunchasi shunday: bir obyektning harakati, uning
massasi va uning tezligiga bog'liqdir. Bu shaklda, F reaksiya kuchini (yoki
kuchlarini) ifodalaydi, m massa va a esa obyektning tezligini bildiradi.
Misol uchun, agar siz bir daftar o'ng tarafga yo'qotib tushirilsangiz, qo'yma
esa chuqur qaramasdan tushadi. Bu holatda daftar yerga tushadi va siz uni
qo'ymasdan olib turasiz. Bu holatda, sizning qo'ymaganlikda daftar kuchining
yerga tushishiga sabab bo'ladi.
Reaksiya kuchlarining umumiy qonuniy tushunchasi harakatlanayotgan
obyektlarni va tizimlarni tushuntirish uchun keng qo'llaniladi va bu, fizikada
asosiy qonunlardan biri hisoblanadi. Bu qonun, ko'p sohada, asosan transport,
avtomobil texnologiyalari, havo va kosmik muhandislik, tizimlar va boshqa
sohalarda foydalaniladi.
Reaktiv kuchning umumiy qonuniy tushunchasi, obyektlarning harakatini
tushunish va ta'riflash uchun keng tarqalgan fizikaviy konseptlarga
asoslangan. Bu tushuncha, reaktiv kuchning biror bir obyektga qo'yilgan
kuchining o'zgarishi natijasida uni harakatga tortish mumkinligini ifodalaydi.
Reaktiv kuchning umumiy qonuniy tushunchasi Newtonning to'rtinchi
qonuni (III qonun) bilan ta'minlangan. Bu qonun "har bir harakatga qarshi
harakat" ni ifodalaydi. Ma'noni tushuntirish uchun, agar bir obyekt bir kuch
bilan boshqa obyektni itarishsa, ikkinchi obyekt ham, birinchi obyektning
qo'ymoqchi bo'lgan kuch bilan uni itaradi. Bunda, birinchi obyekt kuchlanib,
ikkinchi obyekt esa odatda birinchi obyekt tomonidan qo'yilgan bir qo'llashga
ega bo'ladi.
Bu qonun, harakatlanuvchi obyektning kuchlanishiga kuchni yaratish va
undan ko'rinmaydigan bir qo'llashning mavjudligini ko'rsatadi. Misol uchun,
bir gem uchun motorni yashirish, u esa suvda qaror oladi va uni qo'lga oladi.
Shuningdek, bir roketning kuchlanishi esa, yakuniy bosishning natijasi
sifatida raketa tomonidan g'olibiyat qilinishi bilan ifodalangan.
Ushbu qonun, obyektlarning harakatlarini, faoliyatlari va texnologiyalarni
tushuntirishda asosiy asosdir. Bu reja, qonunlarni, ko'rsatkichlarni, formula
va umumiy ta'riflarni ko'rsatish orqali reaktiv kuchning umumiy qonuniy
tushunchasini o'rganishga yordam beradi.
Reaktiv kuchning tarixiy o'zgarishi, harakatlanuvchi obyektlarning qonuniy
va texnologik rivojlanishi tarixi bilan bog'liqdir. Bu o'zgarishning asosiy
sabablari, texnologiyalar, va mohiyati jihatdan turli o'laroqdir.
Tarixiy ravishda reaktiv kuchning boshlanishi: Reaktiv kuchning asosiy
ideyasi, harkatlanuvchi obyektlarni kuchlaydigan va uni qo'lga olishda
foydalanishga asoslangan. Bu ideya tarixda ko'p o'zgarishlar bilan rivojlandi.
Aviasiyada reaktiv kuchning o'rtashi: XX asr boshlarida reaktiv aviatsiya
rivojlandi. Birinchi reaktiv tezlikda qo'shni uchun ishlab chiqarilgan
tayyorlovlar, turli ko'nikmalar bilan jismlanib, uchuvchilar uchun yangi
imkoniyatlar ochdi.
Kosmik texnologiyalardagi o'zgarishlar: Reaktiv kuchning kosmik sohada
qo'llanilishi esa ayrim muhim o'zgarishlardan biridir. Raketalar va kosmik
aparatlarning hajmi va kuchini oshirish, xususan Mars va boshqa sayyoralarni
yuborish jarayonida reaktiv kuchning ahamiyati ortib chiqdi.
Transportda reaktiv kuchning o'rtashi: Harakatli tansport, masalan, reaktiv
sayohat tayyorlovlarining rivojlanishi, tezkorlik va ishonchli o'rtalab o'sishi
bilan bog'liq o'zgarishlar yuzaga keldi.
Reaktiv kuchning tarixiy o'zgarishi, mohiyatini o'zgartirish, yangi
texnologiyalarni yaratish, va faoliyat sohalarini kengaytirishga olib kelgan
o'zgarishlarni ta'riflaydi. Bu o'zgarishlar, fizikadan, texnologiyalardan va
inshootlar sohasidan turli sohalarga ta'sir ko'rsatgan.
Reaktiv kuchning tarixiy o'zgarishi dunyoning texnologik rivojlanishi va
qonunlarini tushunishda katta ahamiyatga ega bo'lgan mavzu hisoblanadi.
Tarixiy ravishda, reaktiv kuchlar o'zgaruvchanlar va qonunlar bilan bog'liq
ravishda rivojlandi.
Tarixiy Boshlanishi: Reaktiv kuchlar tarixiy ravishda ko'plab xalqaro
madaniyatlarda paydo bo'ldi. Misol uchun, Xitoyda xonqarliyu o'larida
kuchlangan karvoni, Buningdek, Hindiston va Maya madaniyatlari ham
reaktiv kuchlarni ishlatgan.
18-19 asrlar: Batafsil va ilmiy tadqiqotlar reaktiv kuchlar va ularning
ishlatilishi bo'yicha ko'proq ma'lumot berishga imkoniyat berdi. 18-19
asrlarda, XIX asrda, reaktiv kuchlar to'g'risidagi ilmiy o'rganish va
tadqiqotlar olib borildi.
20 asr: 20 asrning boshlarida reaktiv kuchlarning turli sohalar uchun
ishlatilishi rivojlandi. Aviatsiyada va kosmik uskunalarda reaktiv kuchlar
qo'llanildi. Bu davrda, ishlab chiqarish texnologiyalari va ilmiy tadqiqotlar
kengaydi.
Hozirgi Kunda: Hozirgi vaqtning o'zida, reaktiv kuchlar avtomobillar,
tayyorlov, transport, quvvatli mashinlar, aviatsiya, kosmonavtika va hokazo
sohalarda keng qo'llanilmoqda. Yana ham ilmiy tadqiqotlar va texnologik
rivojlanish reaktiv kuchlar sohasida davom etmoqda.
Tarixiy tarjimalar va rivojlanish jarayonlari reaktiv kuchlarning amaliyoti va
ularning yutuqlari bo'yicha keng ma'lumotlar to'plamini takomillashtirdi. Bu,
kuchning harakatini, uning tarixiy rivojlanishini va u yengilayotgan sohalarni
tushunishda yordam beradi
Tarixiy Boshlang'ichlar: Reaktiv kuchning asosiy tushunchasi ayni paytda bir
necha civilizatsiyalar (masalan, qadimgi Misr, Xitoy, va Elam) tomonidan
ishlatilgan. Ammo, reaktiv kuchning muvaffaqiyatli ishlatilishi 20-21
asrlarda bo'lib chiqdi.
Roketlar va Harbiy Foydalanish: Reaktiv kuchning foydalanishi asosan
harbiy maqsadlar uchun bo'ldi. Birinchi jangi davom etish jarayonida,
natsional xarbiya texnologiyalari rivojlandi va roketlar jangi jarayonida
ishlatildi.
Kosmik Istiqbollarda Ishtirok: Reaktiv kuchlar esa 20-asrning ikkinchi
yarmida kosmik istiqbollarda muvaffaqiyatli ishlatilishga duch kelgan. Yuriy
Gagarinning 1961-yilgi kosmosga ilk qadamini qo'ymaganligi hamda Apollo
misiylarining o'tkazilishlarida reaktiv kuchlardan foydalanildi.
Transport Sohasidagi Rivojlanish: Reaktiv kuchlar aviasiyada, maxsus
joylashuvlarda, va transport sohasida katta o'rinda ishlatilmoqda. Bugungi
kechaqcha aviasiyada reaktiv kuchlar aeroqizdirishni oshirish, tezlikni
oshirish va yuqori tezliklarda sayohat qilishni ta'minlash uchun amalga
oshirilmoqda.
Reaktiv kuchning tarixiy o'zgarishi, dunyoni o'zgartirib, yangi texnologiyalar
yaratishda katta ro'lyoqib turgan. Bu esa, yangi sohalar yaratish, kosmik
istiqbollarda o'zaro hamkorlik qilish, va transport sohasidagi rivojlanishga
olib kelgan ahamiyatli natijalarni o'z ichiga olgan.
Reaktiv kuch, bir necha sohalarda amaliyotda yuqori ahamiyatga ega bo'lgan
texnologiyalardan biridir:
Aviasiyada ishlatilishi: Reaktiv kuchlar aviasiyada katta o'rinda ishlatiladi.
Har bir jet samolyot, reaktiv kuchlar orqali yuqori tezlikda uchish
imkoniyatiga ega bo'lib, bu esa sayohat va transport sohasini yangi darajada
o'zgartiradi.
Kosmik Istiqbollarda foydalanilishi: Reaktiv kuchlar, kosmik
tashuvchilarning orbita qilish va sayohat qilish uchun ishlatiladi. Ular,
kosmik tashuvchilar va orbita komplekslari uchun eng yaxshi usullardan
birini taklif etadi.
Transport sohasidagi rivojlanish: Reaktiv kuchlar, hovli transport (yuk
tashish uchun) va daryo transporti (kuyov tashish, kichik joylarda
mahsulotlarni uzatish uchun) sohasida katta ro'lyo o'ynaydi.
Quvvat Energiyasi: Reaktiv kuchlar, elektr stantsiyalari, qurilishni olish va
bir nechta industrial protsesslarda kuch tashkil etish uchun ham foydalaniladi.
Harbiy sohalarda foydalanilishi: Harbiy sohalarda reaktiv kuchlar, quvvatli
texnika, misollar uchun tanklar, uzoq muddatli yoritish usullari, va qo'shma
quvvatlar olishda qo'llaniladi.
Reaktiv kuchlar, energiya, transport, harbiy foydalanish, va kosmik
istiqbollarda o'zaro hamkorlik qilish uchun katta imkoniyatlarga ega.
Ularning innovatsion rivojlanishi, yangi sohalarni o'z ichiga oladi va yangi
texnologiyalarning yaratilishiga imkoniyat yaratadi.
Aviasiya va Aeroqizdirish: Reaktiv kuchlar aviasiyada katta o'rinda
ishlatilmoqda. Ular, samolyotlarni yuqori tezliklarga chiqarishda va tezlikni
oshirishda qo'llaniladi. Aeroqizdirish va samolyotlar uchun yuqori tezliklar
va yuqori qonuniy darajadagi ishlab chiqarish imkoniyatlarini ta'minlash
uchun reaktiv kuchlardan foydalaniladi.
Kosmos va Kosmik Istiqbollar: Kosmik istiqbollar va kosmik apparatlar
o'rtasidagi bevosita tartibda tezlikka erishish uchun reaktiv kuchlardan
foydalaniladi. Raketlar, kosmik istiqbollar, va orbita korxonalari bo'yicha
energiya ta'minlashda reaktiv kuchlar muhim ahamiyatga ega.
Harbiyot va Raket Teknologiyalari: Harbiyot sohasida reaktiv kuchlar
raketlarni ishlab chiqish, ularga energiya ta'minlash va ularga qarshi himoya
qilishda keng qo'llanilmoqda.
Transport va Tezlikli Po'ezdlar: Maxsus transport vositalarida ham reaktiv
kuchlardan foydalaniladi. Tezlikli po'ezdlar va yuqori tezlikdagi transport
vositalari, masalan, tezlikli to'xtashli po'ezdlar, reaktiv kuchlar orqali
energiya olish va harakatlanish imkoniyatlariga ega.
Reaktiv kuchlar, faqat harbiyot yoki kosmosni kesimida emas, balki har bir
sohada, energiya ta'minlash va tezlikni oshirish uchun keng qo'llanilmoqda.
Ularning rivojlanishi va ishlatilishi, yangi innovatsiyalarni va
texnologiyalarni joriy etishga yordam beradi.
Reaktiv Kuchning O'rnatilishi va Fizikasining Tushunchasi: Bu reja asosiy
konseptlarni o'rganish va reaktiv kuchning o'rnatilishi bo'yicha ko'rsatmalar
berishni o'z ichiga oladi.
Reaktiv Kuchning Umumiy Qonuniy Tushunchasi: Bu qism reaktiv kuchning
umumiy qonuniy va formulalarini ta'riflashni, misollar yordamida
ko'rsatishni o'z ichiga oladi.
Reaktiv Kuchning Tarixiy O'zgarishi: Tarixiy ravishda reaktiv kuchning
yuzaga kelishi, ularning rivojlanishi va ularning turli maqsadlar uchun
qo'llanilishi haqida ma'lumot berishni o'z ichiga oladi.
Reaktiv Kuchning Amaliyotda Foydalanishi: Bu qism, reaktiv kuchni havo,
suv, va yer yuzida amaliyotda qanday qo'llash haqida ma'lumot berishni o'z
ichiga oladi.
Reaktiv Kuchning Kosmik Iqtisodiyoti: Bu bo'limda, kosmik
tashuvchilarning reaktiv kuchni kosmik iqtisodiyotda qanday foydalanishini
o'rganishni o'z ichiga oladi.
Reaktiv Kuchning Inshootlar va Texnologiyada Rollari: Bu qismda, reaktiv
kuchning transport, tezkorlik, va boshqa sohalar bo'yicha qanday
foydalanilishini ta'riflashni o'z ichiga oladi.
Reaktiv Kuchning Mustaqil O'zgarishi va Tahlili: Bu reja, reaktiv kuchning
kelajakdagi rivojlanishini va uning joriy vaqtning o'zida qilayotgan
o'zgarishlarini tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
Bu rejalarga asosan yurishsangiz, reaktiv harakat mavzusida keng qamrovli
va chuqur ma'lumotlar to'plashingiz mumkin.
Reaktiv kuchlar inshootlar va texnologiyada katta ahamiyatga ega. Ularning
rollari turli sohalarda keng tarqalgan:
Transport sohasi: Reaktiv kuchlar aviatransport, orbital transport (kosmik
tashuvchilar, uzoq muddatli misiyalar), va tezlikli transport vositalarini
rivojlantirishda ishlatiladi. Ular tezlikni oshirish, samolyotlarni yuqori
tezliklarga chiqarish, va kosmik istiqbollarda ishlatilishda yordam beradi.
Energetika sohasi: Reaktiv kuchlar energiya iste'molini oshirishda, ya'ni
energetikani yaxshilashda ham ishlatiladi. Bu energiya tashish, elektr
energiya iste'moli va qizil quruqlik energiyasini rivojlantirishda o'ziga xos
o'rin egallaydi.
Kosmik soha va ilmiy tadqiqotlar: Kosmik tashuvchilar va reaktiv kuchlar,
ilmiy tadqiqotlar va kosmik faoliyatlar bo'yicha o'zgarishlar uchun keng
imkoniyatlarni yaratishda muhim rol o'ynaydi. Ularning yordamida planeta,
yulduzlar va kosmosdagi boshqa obyektlar o'rganilmoqda.
Harbiy texnologiyalar: Harbiyot sohasida reaktiv kuchlar, raketlar, yuqori
tezlikdagi yo'ldoshlar, va muhim maqsadlarni tartibga solish uchun yuqori
tezlikli vositalarni rivojlantirishda ishlatiladi.
Reaktiv kuchlar, inshootlar va texnologiyadagi roli, yangi yo'nalishlarni
ochishda va yangi texnologiyalarni joriy etishda katta ahamiyatga ega.
Ularning rivojlanishi va ishlatilishi, yangi va o'zgaruvchan xarakterli
texnologiyalarni joriy etish, energiya iste'molini yaxshilash va yangi transport
usullarini rivojlantirish imkoniyatlarini yaratadi.
Reaktiv kuchning mustaqil o'zgarishi va tahlili, bu kuchlarning turli sohalarda
mustaqil ravishda ishlatilishi, ularning o'zlarining xususiyatlari va
rivojlanishini tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
Rivojlanishi va yangiliklar: Reaktiv kuchlar texnologiya sohasida mustaqil
ravishda rivojlanib, yangi innovatsiyalarni joriy etishga olib kelmoqda. Bu
yangiliklar aviasiyada, transport sohasida, energetikada, kosmik
tashuvchilarda va harbiy texnologiyalarda aks etishi mumkin.
Tahliliy usullar va modellar: Mustaqil o'zgarish va tahlili, reaktiv kuchlarning
ishlash prinsiplari, ularning effektlilik darajalari, xususiyatlari va ularning
amaliyotda ishlatilishi bo'yicha tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Bu,
shuningdek, raketlar, tezlikli transport vositalari, texnologiyalar va yangi
usullarni tahlil qilishda muhimdir.
Energetika va innovatsiyalar: Mustaqil o'zgarishlar reaktiv kuchlarning
energiya iste'moli, yangi materiallar va texnologiyalar yordamida yangi
usullarni yaratishda katta ro'lyoq o'ynaydi. Bu energiya iste'molini
yaxshilash, o'zgaruvchan materiallar yaratish va yuqori tezlikli transport
vositalarini rivojlantirish imkoniyatlarini o'z ichiga oladi.
Reaktiv kuchning mustaqil o'zgarishi va tahlili, yangi texnologiyalar yaratish,
yangi usullar va texnologiyalar joriy etishda, energiya iste'moli va transport
sohasidagi innovatsiyalarda katta ro'lya ega. Bu, inshootlar, texnologiyalar va
faoliyatlar sohasida katta o'zgarishlar va rivojlanishlar uchun zamin yaratadi.
Rivojlanishi: Reaktiv kuchlar mustaqil o'zgarishlarni olib borishda katta
ahamiyatga ega. Har bir davrning xususiyatlari va talablariga javob berish
uchun yangi materiallar, dizaynlar va texnologiyalar rivojlantirilmoqda. Katta
kuchli raketalarni yaratish, energiya foydalanishda o'zgarishlar keltirib
chiqish, va yangi transport texnologiyalari joriy etishga yordam beradi.
Xususiyatlari: Reaktiv kuchlar kuch quvvati va harakatni o'zgartirishda
muhim ahamiyatga ega. Ularning boshqa energiya manbalari bilan
solishtirish, ularga kuch quvvati ta'minlash, yuqori tezlik va ikkiyorli
harakatni o'zgartirish imkoniyatlari bilan turli sohalarda foydalaniladi.
Tahlili: Reaktiv kuchlarning tahlili, ularning iste'molida o'zgarishlarni,
xususiyatlarni va texnologik yangilanishlarni o'rganishni o'z ichiga oladi. Bu
tahlil, raketa va transport texnologiyalari, harbiyot, ilmiy tadqiqotlar va
energiya sohasida yangi texnologiyalarni ishlab chiqishda va ularni qo'llab-
quvvatlashda juda muhimdir.
Reaktiv kuchlar mustaqil o'zgarishlarni tahlil qilish, ularning yangi
texnologik rivojlanishlarini o'rganish va ularga oid yangi texnologiyalarni
yaratishda katta ahamiyatga ega. Bu, yangi yo'nalishlarni ochish va ko'plab
sohalarda faol ishtirok etishga olib keladi
Yer bilan bog’langan inersial sanoq tizimida harakatlanayotgan raketaning 𝒕
paytdagi massasi
𝒎 va tezligi 𝒗 bo’lsa, uning shu paytdagi impulsi 𝒎𝒗 ga
teng bo’ladi. So’ngra 𝒅𝒕 vaqt davomida raketadan massasi 𝒅𝒎 ga teng gaz
otilib chiqishi natijasida uning massasi
𝒎−𝒅𝒎 ga, tezligi esa 𝒗+𝒅𝒗 ga teng
bo’ladi ya’ni 𝒅𝒕 vaqtdan so’ng raketaning impulsi (𝒎−𝒅𝒎)(𝒗 +𝒅𝒗 ) ga teng
bo’ladi. Raketaga nisbatan 𝒖 tezlik bilan harakatlanayotgan 𝒅𝒎 massali
gazning impulsi esa (
𝒗 +𝒅𝒗 −𝒖 )𝒅𝒎 (raketaga nisbatan uning impulsi- 𝒖 𝒅𝒎
ga teng!) bo’ladi. Mazkur berk tizim uchun impulsning saqlaninsh qonuni
quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: (𝒎−𝒅𝒎)(𝒗 +𝒅𝒗 )+(𝒗 +𝒅𝒗 −𝒖 )𝒅𝒎=𝒎𝒗
Bundan
𝒎𝒅𝒗 −𝒖 𝒅𝒎=𝟎 Yoki 𝒎𝒅𝒗 =𝒖 𝒅𝒎 ga ega bo’lamiz. Tizim
tezligidan (
𝒅𝒗 ) o’zgarishi 𝒅𝒕 vaqt davomida sodir bo’lgani tufayli (gazning
tezligi
𝒖 ni o’zgarmas deb hisoblab), oxirgi tenglikni quyidagicha yozamiz:
𝒎 (𝒅𝒗 )/𝒅𝒕=𝒖 𝒅𝒎/𝒅𝒕
(1)
Bu tenglikning o’ng tomoni tizimga ta’sir etuvchi reaktiv kuchni ifodalaydi;
bu tenglik tashqi kuchlar (raketaning o’g’irlik kuchi va havoning qarshilik
kuchi) hisobga olmaganda hol uchun raketaning harakat tenglamasi deb
ataladi. Demak, raketaga ta’sir etuvchi reaktiv kuch gazning tezligiga va vaqt
virligi davomida sarf bo’lgan yonilg’i massasiga mutanosibdir. Agar raketaga
tashqi kuchlar ham ta’sir etsa, uning harakat tenglamasi quyidagi ko’rinish
oladi:
𝒎 (𝒅𝒗 )/𝒅𝒕= (𝑭_𝑻 ) +(𝒖 ) 𝒅𝒎/𝒅𝒕 (2)
Bu yerda
𝑭_𝑻 – raketaga ta’sir etuvchi og’irlik kuchi va muhitning qarshilik
kuchlarining vektor yig’insidir. 𝒖 ning yo’nalishi 𝒗 ning yo’nalishi bilan
qarama-qarshi bo’lsa, raketa tezlanish bilan harakatlanadi; agar
𝒖 ning
yo’nalishi 𝒗 bilan bir xil bo’lsa raketa harakati sekinlanuvchan harakat
bo’ladi. Shunig uchun (1) tenglikni raketaning harakat yo’nalishiga bo’lgan
proyeksiyasi orqali ifodalasak uni quyidagicha yozamiz:
𝒎 𝒅𝒗/𝒅𝒕=−𝒖
𝒅𝒎/𝒅𝒕 Yoki
𝒅𝒗=−𝒖 𝒅𝒎/𝒎 (3)
Agar tizim (raketa+yonlig’i)ning boshlang’ich massasi 𝒎_𝟎 va tizim
ishining oxirida uning massasi
𝒎_𝝓=𝒎_𝟎−𝒎_𝒆bo’lsa raketaning oxirgi eng
katta tezligi (3) tezlikni integrallash orqali topiladi (
𝒖=𝒄𝒐𝒏𝒔𝒕 ): 𝒗=−𝒖
∫2_(𝒎_𝟎)^(𝒎_𝝓)▒〖𝒅𝒎/𝒎=𝐥𝐧〖𝒎_𝟎/𝒎_𝝓 〗 〗 ya’ni :
𝒗=𝒖 𝐥𝐧〖𝒎_𝟎/𝒎_𝝓 〗 (4)
bu yerda
𝒎_𝝓=𝒎_𝟎−𝒎_𝒆 foydali yuk deyiladi (𝒎_𝒆− ishlatilgan yonilg’I
massasi ). (4) tenglik Siolovskiy formulasi deb ataladi. Ko’rinib turibdiki,
raketaning erishgan eng katta tezligi raketdan chiqayotgan gazning tezligiga
va ishlatilgan massasiga mutanosibdir. Boshqacha aytganda, Siolovskiy
formulasi raketag muayyan
𝒗 tezlik berish uchun zarur bo’lgan yonilg’i
massasi (
𝒎_𝒆) ni hisoblashga imkon beradi.
| 