23
qogʻozni emissiya qilish imkoniga ega. Ularni emissiya qilish talablari
mavjud boʻlib, unga koʻra ularning muddati AQSH amaliyotida 270
kundan oshmasligi lozim. Bundan koʻzlangan maqsad ushbu qimmatli
qogʻozni registratsiyadan oʻtkazishdan qochish, yaʼni qonunchilikda
270 kundan ortiq muddatga ega boʻlgan qimmatli qogʻozlar Qimmatli
qogʻozlar va ularni ayriboshlash komissiyasidan roʻyxatdan oʻtkazi-
lishi lozim. Asosiy qimmatli qogʻozlar asosan 20 kundan 45 kungacha
boʻlgan muddatga ega boʻlib, asosan diskontlash asosida emissiya qili-
nadi. Taxminan 60% tijorat qogʻozlari bevosita emitentdan investorga
sotiladi. Bu turdagi qimmatli qogʻozlar
uchun ikkilamchi bozor
mavjud emas.
Shu oʻrinda savol tugʻilishi tabiiy. Pul bozori instrumentlarining
daromadlilik darajasi qanday aniqlanadi? Ular emissiya qilingandan
soʻng oʻzining nominal bahosidan past narxda sotiladi va muddati
kelganda esa uni sotib olgan investor qimmatli qogʻozni emitentga
taqdim etib, qimmatli qogʻozning nominaliga teng boʻlgan summani
qaytarib oladi.
Shundan kelib chiqib, ularning daromadlilik darajasi
quyidagicha aniqlanadi.
7
(2.1)
Bunda:
– yillik diskont stavka;
–
qimmatli qogʻozning nominal bahosi;
–
sotish bahosi;
n–
muddati (kunda);
Bankir kafolati (Bankerʻs acceptance) XII asrdan boshlab
qoʻllanila boshlagan. Aniqrogʻi shu turdagi operatsiyalar amalga
oshirilishining ilk bosqichlari oʻsha davrga toʻgʻri keladi. Ushbu
qimmatli qogʻoz sotuvchidan xaridorga hali yetkazilmagan mahsulotni
moliyalashtirish uchun ishlatiladi.
Tasavvur qilamiz, ABC kompa-
niyasi Yaponiyaning XYZ kompaniyasidan buldozer sotib olmoqchi,
ammo XYZ kompaniyasi pulni qoʻlga kiritishdan oldin buldozerni
yuborish niyatida emas, sababi u kompaniya
haqida unda yetarli
maʼlumot yoʻq. Oʻz navbatida ABC kompaniyasi ham buldozerni qa-
7
Frederic S. Mishkin, Stanley G. Eakins. Financial Markets and Institutions, US Prentice Hall 2013, P. 261.
24
bul qilishdan avval pulni oʻtkazib berish niyatida emas. Ushbu
vaziyatda bank Bankerʻs acceptanceni emissiya qilish orqali eksport
qiluvchi tomon nomidan import qiluvchi tomonga kafolat beradi.
Ushbu qimmatli qogʻoz qisqa muddatli yaʼni 30 kundan 180 kungacha
boʻlib, ikkilamchi bozorda ushbu muddat tugaguniga qadar sotilishi
ham mumkin. Bank bu vaziyatda oʻz xizmati uchun 2-3% atrofida haq
oladi.
Yevrodollar (Eurodollars). Dollarning barqaror valyuta ekanligini
inobatga olgan holda aksariyat shartnomalar dunyo boʻyicha AQSH
dollarida amalga oshiriladi. Shu sababdan koʻplab
kompaniyalar va
davlatlar dollarda zaxira saqlashni afzal koʻradi. Shu oʻrinda savol
tugʻiladi. Yevrodollar nima? Yevrodollar xorijiy banklar yoki Amerika
banklarining xorijiy filiallarida dollarda shakllantirilgan depozitlar
hisoblanadi.
Pul bozori instrumentlarini taqqoslaydigan boʻlsak, ularning foiz
stavkalari orasida deyarli tavofut yoʻq. Ularning barchasi diskontlash
amaliyotini qoʻllash orqali soʻndirilishini inobatga oladigan boʻlsak,
diskont stavkalarining yuqori yoki past boʻlishi
faqatgina ushbu
qimmatli qogʻozlarning muddatiga bogʻliq hisoblanadi.
Ularning likvidlilik darajasini taqqoslaydigan boʻlsak, davlat qisqa
muddatli qimmatli qogʻozlarining likvidlilik darajasi tijorat
qogʻozlarinikiga nisbatan yuqoriroq hisoblanadi, sababi, tijorat
qogʻozlarini sotishning aksariyat hollarda imkoni yoʻq, shu sababli
investorlar ushbu qimmatli qogʻozni soʻndirilish muddatini kutadilar.
Tijorat banklari tomonidan
taqdim etiladigan overdraft, overnayt
kreditlari ham pul bozorida keng qoʻllaniladigan amaliyotlardan
hisoblanadi.
Mamlakatimizdagi tijorat banklari tomonidan overdraft kreditlari
keng doirada qoʻllanila boshlanganligini ham shu oʻrinda qayd etib
oʻtish zarur.
