5
I BOB. MOLIYA BOZORINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Moliya bozorining iqtisodiy mohiyati, ahamiyatli
jihatlari, tarkibiy qismlari
Biznes samaradorligi (rentabelligi)ni
oshirish masalasi bugungi
iqtisodiy sharoitda eng asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Biznes
samaradorligining oshib borishi oʻz navbatida davlat moliyaviy
barqarorligi taʼminlanishi bilan birga keskin raqobat sharoitida jahon
bozorida mustahkam oʻrin egallashda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Bunda arzon kapital jalb qilish va boshqa tomondan kapitalni samarali
joylashtirish muhim omillardan biridir. Qoʻyilgan har ikkala vazifani
ijobiy hal qilishda moliya bozorining amal qilish mexanizmi yordamga
keladi. Aynan moliya bozori iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy
kuch sifatida amal qilishi zarar koʻrib ishlayotgan korxonalarning
bozordan chiqib ketishiga sabab boʻladi, kapital isteʼmolchisining oʻz
faoliyatini toʻgʻri
tashkil etishga majbur qiladi, iqtisodiy taraqqiyotni
jadallashtirish imkonini beruvchi texnologik innovatsiyalarni doimiy
qoʻllab-quvvatlaydi, investitsiya loyihalaridan eng samaralisini
tanlashni shart qilib qoʻyadi.
Moliya bozorida pul, kredit, qimmatli qogʻozlar, valyutalar, su-
gʻurta polislari, pensiya jamgʻarmalari,
qimmatbaho metallar, hosila-
viy moliyaviy instrumentlar va boshqalar maxsus tovar sifatida
muomalada boʻladi. Bunda tijorat banklari, birjalar, jamgʻarma
institutlari, jamoaviy investitsiyalash kompaniyalari va boshqalar
asosiy vositachilar sifatida koʻzga tashlanadi. Moliya bozorida capital-
ga boʻlgan talab va taklif asosida vositachilar
yordamida kapitalni
kreditor va qarz oluvchi oʻrtasida qayta taqsimlash mexanizmi amal
qiladi. Shundan kelib chiqqan holda amaliyotda pul mablagʻlari
oqimini haqiqiy egasidan qarz oluvchiga va aksincha yoʻnaltiruvchi
moliya-kredit institutlari faoliyati tashkil etiladi. Moliya bozorining
asosiy funksiyasi boʻsh pul mablagʻlarini ssuda kapitaliga aylan-
tirishda ham namoyon boʻladi. Tashkiliy nuqtai nazardan moliya
bozoriga moliyaviy instrumentlar emissiyasi, xaridi va savdosini amal-
ga oshiruvchi iqtisodiy subyektlar, moliya institutlari jamlanmasi sifa-
6
tida ham qaralishi mumkin. Har bir moliya instituti moliyaviy instru-
mentlarning aniq bir toʻplami bilan u
yoki bu operatsiyani amalga
oshirish boʻyicha aniq vakolatga egaligini alohida taʼkidlash lozim.
Moliya bozorining asosiy vazifasi sifatida moliyaviy resurslarning
yakuniy isteʼmolchilari oʻrtasida jamgʻarmani samarali taqsimlashni
taʼminlash masalasi qoʻyiladi. Bu masalani hal qilish ham obyektiv,
ham subyektiv sabablarga koʻra murakkablik kasb etadi. Chunki
moliya bozori ishtirokchilari manfaatlari bir-biriga qarama-qarshiligi,
moliyaviy majburiyatlarni bajarish boʻyicha risklarning yuqoriligi va
boshqa holatlar vazifaning toʻliq bajarilishiga imkon bermaydi. Moliya
bozori aholi jamgʻarmalarini investitsiyalarga
aylantirishning asosiy
mexanizmi hisoblanadi, u investor va jamgʻaruvchi manfaatlarining
oʻzaro muvofiqligini taʼminlaydi. Yuqoridagilar asosida moliya bozori
mohiyatiga toʻxtalib oʻtamiz.
Gʻarb iqtisodiy adabiyotlarida moliya bozorlari pul mablagʻlari
oqimini jamgʻaruvchidan qarz oluvchiga yoʻnaltiruvchi bozor insti-
tutlari jamlanmasi sifatida keltiriladi.
1
Frederik Mishkin ortiqcha
mablagʻlarga ega odamlardagi pul mablagʻlarini pul mablagʻlari
yetishmayotganlariga oʻtkazib berishga xizmat qiluvchi bozorlarni
moliya bozorlari deb ataydi.
2
Keltirilayotgan taʼriflar asosida taʼkid-
lash
mumkinki,
moliya bozori –
moliyaviy instrumentlardan foydana-
nish asosida moliyaviy vositachilar orqali vaqtincha boʻsh pul
mablagʻlarini qayta taqsimlash yuz beradigan bozordir.
Moliya bozorisiz yirik kapitalni jalb qilish va yirik loyihalarga
investitsiyalash murakkab masaladir. Sotuvchi va xaridorlar sonining
koʻpligi natijasida shakllangan raqobat mexanizmi orqali bozorda
moliyaviy aktivga nisbatan yagona bozor bahosi shakllanadi va
axborot
shaffofligiga
erishiladi.
Bugungi
yuqori
texnologik
imkoniyatlar sharoitida maxsus vositachilik tuzilmalaridagi koʻp sonli
operatsiyalar hisobiga pul va boshqa aktivlar muomalasi xarajatlari
pasaytirilishi, risklar sugʻurtalanishi, sotiladigan
aktivlar turlari
kengayishi yuz bermoqda.
1
Долан Э.Дж., Кэмпбелл К.Д. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. М.; СП., 1993.c.15.
2
Frederick S. Mishkin, Kent Matthews and Massimo Giuliodori. The economics of money, banking and financial
markets. UK. Pearson, 2013. P.3.; Frederic S. Mishkin, Stanley G.Eakins. Financial markets and institutions.
USA. Prentice Hall, 2012. P.2.
7
Moliya bozorining rolini chuqurroq anglash uchun uning
funksiyalarini bilish talab etiladi. 1997 yil iqtisodiyot boʻyicha Nobel
mukofoti laureati Robert Merton moliya bozorining quyidagi
funksiyalarini ajratib koʻrsatadi:
- kapitalni vaqt, tarmoqlararo va mamlakatlararo qayta taqsimlash;
- kapital jamlash va korxonalarga ulush kiritish;
- toʻlov-hisob-kitob;
- risklarni boshqarish;
- axborot;
- axborotlar assimmetriyasi bilan bogʻliq muammolarning oldini
olish.
Moliya bozorining ishtirokchilari sifatida
kapital jalb qiluvchilar,
investorlar, vositachilarni ajratib koʻrsatish mumkin. Bunda oʻz-oʻzi-
dan ayonki kapital jalb qiluvchilar mohiyatan qarz oluvchilar sifatida
namoyon boʻladi. Investorlar esa oʻz kapitallarini vositachilar orqali
joylashtiradilar (1.1-rasm).
1.1-rasm.
